آذری یوخسا آذربایجان تورکو

آذری یوخسا آذربایجان تورکو، آذربایجان ملتی و ائتنیک گونئی آذربایجان توپراقلاری

هر هانکی بیر ملتین آدی نین تملینده اونون دیلی اولدوغو کیمی آذربایجان تورکلری نین ده ملی آدلاری نین تملینده اونون دیلی اولمالیدیر. بو باخیمدان گونئی آذربایجان میللی حرکتی نین کئچمیش ییرمی ایلده کی تاریخینه باخدیقدا آذربایجانلیلار آراسیندا میللی آدیمیز اوزره بیر- بیرلرینی باشا دوشمک و درک ائتمک دئییل، بیر- بیرلرینه قارشین آنلاشمازلیق دوشمنلیک آشاماسینا (ساحه سینه) چاتمیش گؤروشلر وار. بو قارشی قارشییا دورموش گؤروش صاحابلاری، هر بیریسی اؤزونو مطلق حاق و قارشی طرفی حاقسیز قلمه آلدیقلاری اوچون هر بیری نین الینده اولاناق و ایمکان اولارسا، ایستر میللی آد و ایسترسه ده تاریخی آذربایجان توپراقلاری آچیسیندان باشقا دوشونجه و فیکیر صاحابلارینی یئر اوزوندن بیله سیلمگه چالیشار. میللی مسئله آچیسیندان گؤروش آیریلیقلاری آشاغیداکی آدلار اوزره یوغونلاشار:

یئری گلمیشکن اوسته کی آدلار اوزره یازیلمیش، دئییلمیش گؤروشلری اورتایا قویاراق آذربایجان میللی مسئله سینه آیدینلیق گتیرمگه چالیشاق

آذری و آذری کلمه سینی آذربایجان خالقی نین بویونا بیچمک اوچون گئدیلمیش یولا باخیش

هر شئیین یارانماسی اوچون بیر ندن و عیلت لازیم اولدوغو کیمی آذربایجان تورکلوگونو ده فارس ایستعمارچیلیغینا یئم ائتمک و یوخ سایدیرا بیلسینلار دئیه تورک کلمه سی نین یئرینه بیر خیالی کلمه "آذری یوخسا آذری پهلوی" دئیه بیر کلمه اویدورموشلار. اوسته لیک (بعلاوه) فارس ایستعمارچیلیق تئورسی نین تملینی قویان محمود افشار یزدی رضا خان حاکیمیته آدیم آدیم ایلریلرکن تورک دیل و مدنیتی نی ایران ممالیکی محروسه سیندن سیلیپ سوپورمک اوچون تئوریلر یونتاماغا چالیشدیغینا باخمایاراق 1927 اینجی ایل پان ایرانیستلیک و راسیستلیک تئوریلری لری نی ده تکمیللشدیرمگه چالیشمیش[i] .

محمود افشار یزدی نین دوشونجه سینه اساسن آذربایجان تورکلری ایران ممالیکی محروسه سینده ائتنیک آزلیق اولمادیقلاری اوچون اونلاری میللی منلیک و کیملیک آچیسیندان بیر بیرلری نین قارشیسینا قویماق بیرینجی آتیلاجاق آدیملار ساییلارمیش. بو دا تاریخ بویو آذربایجانلیلار اؤزلرینی تورک تانیدیقلارینا و فارسلار طرفیندن تورک آدلاندیقلارینا باخمایاراق بیر گونده اونلارین میللی کیملیکلرینی دانماقلا آذربایجان تورک توپلومو آراسیندا آرا قاریشیقلیغا یول آچماق بیرینجی آدیم ساییلارمیش، اوخویوروق :

"عثمانیها .... ایدعا می کنند قسمت عمدهء ایرانیان از تبریزی و زنجانی و قاجار و افشار و قشقائی و غیره همه "ترکند"! با کمال پرروئی مدعیند که نظامی و عده کثیری از شعرای ایران و رجال نامی آن "ترک" بوده اند! بنا به عقیده آنها حتی تقی زاده، تیمور تاش... و غیره همه ترک هستند....بارها … به هموطنان آذربایجانی ما گفته و جواب دندان شکن شنیده اند"[ii].

محمود افشار یزدی نین ایکینجی اؤنردیگی آدیم تورک کلمه سینی فارس ادبیاتیندا و ایران ممالیکی محروسه سی توپلوملاری آراسیندا انسانلیقدان اوزاق (Dehumanisierung) گؤرستمک و تورکلری فارسلیق دوشگونلوگونه قاپدیرماق اولموش، اوخویوروق:

" البته سوء تفاهم نشود مقصود ما از "ترک" عثمانیها و سایر اقوام ترکی نژاد زرد پوست است، نه هموطنان آذربایجانی که ایرانی اصل و در اصطلاع و به طور غلط به آنها ترک می گویند و ما اصرار داریم که با تدابیر لازم و رویه عاقلانه این نام غلط و ننگین را از روی آنها بر داریم"[iii].

محمود افشارین بو تکلیفینه اساسن اویدوردوقلاری "آذری" دئییمی بیرینجی یول محمد تقی بهارین رضاخانا خیطاب یازدیغی شعرلرینده اورتایا چیخمیش[iv]. آنجاق مسئله او آشامایا (ساحه یه) گلن گونه دک گؤرونمه سی لازیم اولان ایشلر وار ایمیش.

محمود افشار یزدی نین فارس حاکیمیتینه اوچونجو تکلیفی تورک دیلینی آرادان آپارماق اولموش، اوخویوروق:

"زبان ترکی زبانی است که نه تنها در آذربایجان و زنجان بلکه به حدود همدان و قزوین هم نفوذ کرده حتی در اندرون کشور در قلب فارس که مهد تمدن بوده است سایه هولناک خود را بر سیاه چادرهای ایل قشقایی افکنده و همواره چون گاز انبری در شمال غرب ایران تا آسیای صغیر مخفیانه دهان برای بلعیدن باز کرده است. پس باید هر طور شده و به هر طریق ممکن این زبان بیگانه را از بین ببریم... هیچ یک از زبانهای دیگر مانند زبان ترکی خطرناک نمی باشد. با زبان ترکی نمی شود با مدارا برخورد نمود یعنی انتظار کشید که به تدریج جای خود را به زبان فصیح ایرانی (فارسی) بدهد.."[v]

دئمک، ایران ممالیکی محروسه سینده قاجار دیکتاتورلوغو علیهینه آذربایجاندان باشلانمیش مشروطه حرکاتی میللی بیلینج و شوعور آچیسیندان آذربایجانلیلارا هئچ نه وئرمزکن، فارس ملتچیلری مشروطه حرکاتیندان فایدالاناراق تورک شاهلاری و تورکلوک علیهینه دوشمنلیکلرینی دورمادان یایماغا و تورکلوگو انسانلیقدان اوزاق قلمه آلماغا چالیشمیشلار. بئله لیکله خاریجی عامیللر واسیطه سی ایله قاجارلاری حاکیمیتدن اوزاقلاتماق و یئرینه رضا سواد کوهی آدلی آزقینی گتیرمکله فارسلیق مسئله سی یئنی نئجه لیک (کیفیت) قازانماغا باشلامیش. حاکیمیت چئویریلیشچیسی، رضا خان آشاما آشاما حاکیمیته گلرکن سوئیسده تحصیل آلمیش، محمود افشار یزدی آینده مجله سی واسیطه سی ایله ایستعمار تئوریلرینی یایماغی نین یانی سیرا وزیرلر رئیسی (رئیس وزرا) اولموش سید ضیاء الدین طباطبائی یزدی حکومتینه ده خط وئرمگه چالیشمیش، اوخویوروق:

" ما در درجهء اوّل بهم قلمان محترم خود پیشنهاد میکنیم که در جرائد خود کلمهء آذربایجان را برای جمهوری بادکوبه استعمال نکنند، و ثانیاً از هیئت دولت میخواهیم که در این خصوص توجهی نموده و در روابط رسمی خود کلمهء “اران” یا بادکوبه را بجای آذربایجان استعمال نمایند. و عنوان تصمیم خود را میتوانند این مطلب قرار دهند که چون اشتراک نام موجب اشتباه و سوء تفاهم بود تصمیم گرفته شد که به مملکت کوچک جدید همان نام حقیقی و تاریخی آن اطلاق شود، و ثالثاً از سفارت روسیه که تصور می رود بر خلاف بعضی از همسایگان دیگر برای حرفهای حسابی گوش شنوا دارد تقاضا داریم بدولت خود پیشنهاد نماید که چون لفظ آذربایجان مختص به ایالت شمالغربی ایران است و عثمانیها با سوء نیت این اسم عاریه را به جمهوری تاتار اینطرف قفقاز داده اند، بنحوی که احساسات ایرانیان وطندوست رنجیده و قلوبشان مجروح شده است باسم حقیقی آن “اران” تبدیل نمایند. چون منفعت ما معتقدیم که منفعت ایران در آن است که قفقازیه تحت حکومت روسیه باشد و بدست دولت دیگری نیفتد….بنابراین انتظار ما از دولت شوروی در اجابت باین تقاضا شدیدتر میشود و منتظریم در اسرع اوقات از نتیجه مطلوب مطلع شویم"[vi]

تهراندا فارس حاکیمیتی نین اوزنگیسینده آذربایجان تورکلری علیهینه خط وئرن آینده مجله سی نین یانی سیرا آلمانیانین برلین شهرینده "ایرانشهر" و "فرهنگستان" درگیلری ده آذربایجان تورکلری نین میللی منلیک و وطن آنلاییشلاری علیهینه دوشمنلیک ائدیرمیشلر، ایرانشهر[vii] درگیسینده آلمانلی Joseph Marquart[viii] ایمضاسی ایله یایینلانمیش یازیدا اوخویوروق:

"پیش از همه لازمست که حکومت ایران با استناد تمام عناصر ملت ایران بدون تفریق زبان و مذهب برضد استعمال نام "آذربایجان" که جمهوریت تاتار قفقاز برخلاف حقیقت علمی و بدون استحقاق بخود چسپانده است، یک اعتراض سخت و قطعی بعمل بیاورد... اما مملکتی که در شمال رود ارس بود و امروز اکثر اهالی آن تاتار هستند در زمان قدیم آلبانی نامیده میشد که بزبان پارسی میانه یعنی پهلوی و بسریانی اران (بتشدید راء) میگفتند و در کتب مورخین عرب نیز الران مذکور است. این تعبیر در تاریخ زندگی شاه اسماعیل و در تاریخ کردستان تالیف شرف الدین بتلیسی پیش می آید"[ix].

فارس ایستعمارچیلیغی نین محبوب شاعیری کیمی تانینمیش عارف قزوینی ده ایرانشهر درگیسینده آذربایجان تورکلری نین میللی کیملیکلرینی انسانلیقدان اوزاق گؤرستمگه چالیشمیش، اوخویوروق:

" زبان ترکی از برای قفا کشیدن است نسیم صبح دم برخیز

صلاح پای این زبان ز مملکت بریدن است بگو به مردم تبریز

دو اسبه با زبان فارسی از ارس پریدن است که نیست خلوت زرتشت جای صحبت چنگیز"[x] .

او زامان آلمانیانین برلین شهرینده تحصیل آلان تقی ارانی ده تورک میللی کیملیگی و منلیگینی قلم آتیشینا توتماغا چالیشاراق تورک کیملیگینی انسانلیقدان اوزاق (Dehumanisierung) قلمه آلماغا گونئی آذربایجانلیلاری میللی تئرورا معروض قویماغا یول آچمیش[xi]. مشروطه شاعیرلریندن اولان محمد تقی بهار دا محمود افشار یزدی گؤرستدیگی سیاسی خططه جان و باشلا قوللوق ائتمگه و آنتی تورک آخینینا قوشولاراق آذربایجان تورکلری نین میللی کیملیکلرینی انسانلیقدان اوزاق قلمه آلارکن و تورک شاهلاری تاریخ بویو فارسچانی دیوان دیلی ائتدیکلرینه باخمایاراق تورکلری دیل دوشمنی، او جمله دن خیالی "آذری!!" دیلی نین دوشمنی دئیه قلمه آلمیش، اوخویوروق:

" پادشها قصه پاکان شنو! -- شمه ای از حال نیاکان شنو

جمله نیاکان تو ایرانی اند-- جز پسر بهمن و دارا نیند

سال هزار است کز ایران زمین-- پادشهی برننشسته بزین

جز ملک زند که خون کیان-- بود بشریان و عروقش روان

پادشهان یکسره ترکان بدند-- جمله شبان گله گرگان بدند...

تازی و ترک و مغول و ترکمان -- جمله بریدند از ایران امان

نای ببستند به مرغ سحر-- بال شکستند ز طاووس نر...

خامه قلم گشت و دفاتر بسوخت -- خشک و تر و باطن و ظاهر بسوخت

بعد عرب هم نشد این ملک شاد-- رسته شد از چاله و درچه افتاد

شد عرب و ترک بجایش نشست-- مست بیامد کت دویانه بست

بست عرب دست عجم را به پشت-- هرچه توتانست از آن قوم کشت

پس مغول آمد کتشان بسته دید -- تیغ کشید و سر ایشان برید

اسلحه از فارس عرب کرد دور-- بعد مغول آمد و کشتن بزور...

باز عرب رحم و مواسات داشت -- دوستی و مهر و مواخات داشت

گرچه عرب زد چو حرامی به ما-- داد یکی دین گرامی به ما

گرچه عرب ز جور خلفا سوختیم -- ز آل علی معرفت آموختیم....

نصف زبان را عرب از بین برد-- نیم دگر لهجه به ترکان سپرد

هرکه زبان داشت بمانند شمع-- سوخت تنش ز آتش دل پیش جمع

زندی و سغدی همه بر باد رفت -- پهلوی و آذری از یاد رفت

رفته بد از بین کلام دری -- گر نگشودند در شاعری"[xii].

بئله لیکله فارس مدنیتی راسیستی احمد کسروی تبریزی ده محمد تقی باهارین اوگونکو واقعیتلر ایله اؤتوشمگن "آذری" کلمه سینه تات لهجه سیندن سیجیللی یونتاماغا چالیشمیش[xiii]. بئله لیکله فارس ایستعمارچیلیق ادبیاتیندا آذربایجانلیلاری تورک دئییل، محمود افشار یزدی سفارش ائتدیگی کیمی اصیل ایرانلی "فارس و آذری" دئیه قلمه آلماغا باشلامیشلار.

موضوعموز ملت مقوله سی اولدوغو اوچون "آذری" سؤزجوک و کلمه سی نین اکینده اولان عربجه نسبت "ی" بو دیلین "آذر" آدلی بیر خالق و مملکته اویقون اولماسینا بیر گؤرستگه (نشانه) ساییلمالی ایمیش. مسئله بئله اولدوقدا بو آدی ایرده لمک و گؤتور قوی ائتمک لازیم ساییلارمیش. بو باخیمدان فارس مدنیتی راسیستلریندن یحیی ذکاء آذر آدلی بیر مملکت و ائتنیکین یئر و مکانی نین بوگون هارادا اولدوغو و هارادا یاشادیغینی دئییل، تاریخ کیتابلاریندا آذری کلمه سینه اویقون کلمه لری بیر آرایا گتیرمگه چالیشاراق بوگونکو آذربایجانلیلارین سوی و کؤکلری نین اصیل "آذری" و اصیل ایرانلی اولمالارینی یوزماغا و اویدورماغا چالیشمیش[xiv].

بیلیندیگی کیمی بعضیلری آذربایجاندا باشقا ائتنیکلره منسوب اولان انسانلار دا وار و آذربایجان تورکلری یالنیز بوگون آذربایجان توپراقلاری دئییل، ایران ممالیکی محروسه سی نین باشقا یئرلرینده ده یاشاییر، بیز سویداشلاریمیزی فارس ایستعمارچیلیغینا قوربان وئرمک ایستمیریک دئیه "آذربایجان میللتی" آدی نین آذربایجان تورکلری اوچون قبول ائتمزلر. اونلار بو گؤروشو اؤنه سوررکن آذربایجان ملتی نین نئجه اولونموش عمل قارشیسیندا یئرلشدیگینی نظره آلمایاراق، بلکه ده بو مسئله نین فرقینه وارمایاراق ایران ممالکی محروسه سینده یاشایان تورک ائتنوسو آراسیندا ائتینک منسوبیت باخیمیندان نئجه بیر آرا قارشیشیقلیغا یول آچیلماسینی درک ائتمزلر. دئمک، بو باشسیز قالمیش تورک خالقی نین اوولادلاری بیر دیلده دانیشدیقلارینا بیر مدنیتی بؤلوشدوکلرینه بیر سیاسی باسقییا معروض قالمالارینا باخمایاراق بیری تورکم، بیری آذرییم، بیری آذربایجانلیام، بیری ایران تورکویم، بیر آذری تورکویم، بیری من تورکم دئیه سیاسی و اجتماعی مسئله لرینده اورتاقلیق ائده بیلمزلر.

بو چتینلیکلره باخمایاراق ایستر دیل بیلیمی و ایسترسه ده سیاست بیلیمی آچیسیندان آذربایجان تورکچه سینی دانیشان و آذربایجان مدنیتینی اؤزونونکو حئساب ائدن خالق، دونیادا “آذربایجانلی Aserbaidschaner” باشلیغی آلتیندا تانینمیش. بو آد میللی بیلینجی گلیشمکده اولان اینسانلاریمیزی قیدیقلاندیردیغینا باخمایاراق دونیا ایجتماعیتی طرفیندن آذربایجان تورکچه سینی دانیشان اینسانلار اوچون قبول اولموش آد ساییلار. دئمک، آذربایجانلی دئییمی یالنیز آذربایجان تورپاقلاریندا یاشایان هر هانسی بیر اینسان دئییل، یاشادیغی یئریندن آسیلی اولمایاراق بو دیل و مدنیتی اؤز دوغما دیل و مدنیتی دئیه یاشامیندا اویقولایان هرکس ده بو گؤروشه اساسن آذربایجانلی ساییلار. دئمک، آذربایجان تورکچه سی فونولوژی و سؤز داغارجیغی باخیمیندان اؤزونو باشقا تورک دیللریندن فرقلندیردیگی اوچون آذربایجانلی مقوله سی یالنیز تابعیت دئییل، میللی کیملیک مقوله سینی ده اؤزونده باریندیرار. بو مسئله یالنیز بیزیم اوچون دئییل، دونیا چاپیندا آلمان دیل و مدنیتینی اویقولایان انسانلار اوچون ده "Alemane" کلمه سی کئچرلی ساییلار. Alemane آدی کئچمیشده بیر ژئرمن بوی و قبیله سی و اونون یاشادیغی یئرین آدی ایمیش. Alemane آغیز و دیالئکتینده دانیشیلان دیل alemanisch آدلانمیش. فرانسه لیلر آلمانلاری allemand دئیه دونیا اجتماعیتینه تانیتدیغی اوچون بوگون ده بو آد دونیا خالقلاری و دؤلتلری طرفیندن آلمان ملتی و دؤلتینه وئریلمیش آد ساییلار. آلمانلار اؤزلرینی deutsch و مملکتلرینی ده Deutschland دئیه قلمه آلارلار. دئمک، دیللرده هر هانکی سؤزجوگون نئجه اولماسی کیمسه نی راحاتسیز ائتمه مه لیدیر. دیلچیلیک آچیسیندان بو مسئله ندن بئله اولموش دئیه سوروشولدوقدا: دیلین سومویو یوخ” دئییلر. دئمک، دیل دوشونمک ایله بیرلیکده ایسته دیگی کیمی هر هانکی دوشونجه نی و کلمه نی ایفاده ائدر. بعضیلری اوچون هر هانسی بیر دئییم یئترلی، یوخسا یئترسیز گؤرونمه سینه باخمایاراق خالق کیتله سی اؤز آنلاییشینا گؤره هر هانسی بیر سؤزجوک و کلمه نی قبول ائدرسه، او کلمه اولدوغو کیمی خالق طرفیندن دوشونجه ایفاده سی و آد دئییه ایشله نر. بو دوغرولتودا آذربایجان و تورکیه تورکچه لریندن اؤرنک وئرمک پیس اولماز دئیه دوشونورم.

آذربایجان تورکلری اؤزلرینی تاریخ بویو تورک آدلاندیرمالارینا باخمایاراق قونشو خالقلار طرفیندن آذربایجان تورکلری یئرینه گؤره تورک (فارسلار، کوردلر، لور، گیلکلر و ساییره)، تاتار (روسلار طرفیندن) و قیزیلباش (عثمانلیلار طرفیندن) آدلانمیشلار. فرانسه انقلابیندان باشلایاراق دونیادا میللتلشمه سورج و پروسئسی حیاتا کئچمه سینه باخمایاراق بیلیم و عئلیمین گلیشمه سی ایله دونیا آذربایجانلیلاری میللی بیلینج و میللی منلیک آچیسیندان سیاست آلانیندا اؤزلرینی دونیا ایجتماعیتینه توپلوم اولاراق سونمادیقلاری (تقدیم ائتمدیکلری) اوچون دونیا بیلیم اوجاقلاری باشدا آوروپاداکی بیلیم اوجاقلاری اولاراق آذربایجانلیلارا آد وئرمه گه چالیشمیشلار. روس مترجیمی ماکاروو 1848 اینجی ایل قافقاز دیللری نین قارشیلاشدیرما گئرامئری کیتابیندا آذربایجان تورکچه سینده دانیشانلاری بوگون روس دیلینده یازیلمیش آذربایجانسکیی بیچیمینده دئییل، آدئربیدژانسکی بیچیمینده قلمه آلاراق روس چارلیغینداکی آذربایجانلیلارا وئریلمیش “تاتار” دئییمینی بیلیم اوجاقلاریندان گئری اوتورتماغا چالیشمیش[xv]. بو اساسدا Herrmann Vambery 1885 اینجی ایل Türkenvolk آدلی یازمیش و آلمانیانین درئسدن شهرینده چاپ اولموش کتابدا آذربایجان تورکچه سینده دانیشانلاری Aserbaidschaner "آذربایجانلیلار" دئیه آدلاندیرمیش. آلمان تورکولوقو کارل فوی 1903 اونجو ایل آذربایجان تورکجه سینده دانیشانلاری “آذربایجانلی” آدلاندیرمیش[xvi]. ایران دیللری بیلگینی هئلموت ریتئر (آلمان) 1921 اینجی ایل آذربایجان تورکچه سینده دانیشانلاری “آذربایجانلی” قلمه آلمیش[xvii]. روسیه ده اوکتیابر اینقلابی باش وئردیکدن و قوزئی آذربایجاندا 1920 اینجی ایل آذربایجان میللی حؤکومتی روسیه بولشویکلری نین ایشغالینا معروض قالدیقدان سونرا بیلیم اوجاقلاری طرفیندن قبول اولونموش آذربایجانسکیی “آذربایجانلی” آدی رسمی اولاراق روسیه سؤیئتلیک حاکیمیتی طرفیندن آذربایجان تورکجه سینی دانیشان اینسانلارا میللی آد دئیه قبول اولونموش. او تاریخدن اعتیبارن آذربایجان جمهوریتی وطنداشلاری میللی کیملیک اولاراق آذربایجانلی قلمه آلینار. اوسته سیرالادیغیمیز فاکتلارا اساسن بیرینجی دؤنه آذربایجانلی یوخسا آذربایجانسکیی آدینی بیر خالق آدی اولاراق استالین طرفیندن آذربایجانلیلارا قویولموش آد دئمک تاریخی گئرچکلیک و واقعیتلر ایله اؤتوشمز گؤرونر. بوگون ایران ممالیکی محروسه سینده میللی منلیک مجادیله سی وئرن و آذربایجان تورکچه سینده دانیشان انسانلارین “هارای هارای من تورکم” دئدیکلرینه باخمایاراق تورکیه لی، قازاقیستانلی، اؤزبکیستانلی، تورکمنیستانلی، تاتاریستانلی، باشقیردیستانلی، یاقوتیستانلی، اویغوریستانلی، تووالی، چوواشلی و آدلارینی داها سیرالامادیغیمیز مملکت وطنداشلاری دئییل، دیل، مدنیت و تاریخ آچیسیندان "آذربایجانلی" ساییلارلار. بئله لیکله دونیا آذربایجانلیلاری ایستر اویروق (تابعیت) و ایسترسه ده میللی کیملیک باخیمیندان دونیا بیلیم اوجاقلاری و سیاست دونیاسیندا آذربایجانلی آدلانارلار.

بو سایدیقلاریم مسئله نین اؤزوموز اوچون ایرده لنمه سیدیر (تجزیه و تحلیل ائدیلمه سیدیر). دونیا ایجتماعیتی ایسه بیزلری آذبایجانلی اولاراق چوخدان تانیمیش. اوسته ایضاح ائتدیگیمیز "آذربایجانلی" دئییمی "آذربایجان تورکلری" اوچون دونیا بیلیم اوجاقلاریندا اؤزونه یئر آچمیش و سیاست دونیاسینا دا یانسیمیش بیر ائتنیک آد ساییلار. بئله بیر مقامی گؤز اؤنونه آلاراق بوگون گونئی آذربایجان میللی مسئله سینی "تورک ملتی" آدی آلتیندا سیاست دونیاسینا داشیمامیز ایستر دونیا اجتماعیتینده و ایسترسه ده اؤز ایچینده ائتنیک مسئله آچیسیندان چتینلیگی اولان قونشولارمیز باشدا تورکیه جمهوریتی اولاراق یاخشی آلینماز (بیلیندیگی کیمی آذربایجانلیلار اوچون "آذری" کلمه سینی قبول ائتمیشلردن بیری ده تورکیه جمهوریتی نین سیاستی و سیاستچیلری ساییلار). دئمک، ایستر دونیا اجتماعیتی و ایسترسه ده فارس ایستعمارینا معروض قالمیش (فارس تشکیلاتلاریندا پادوچولوق ائدنلر)، اؤز دیللرینده یازیب یاراتماغی میللی حاکیمیت اؤز باشینا قورولاجاق دئیه خالقی یوخویا وئرمگه چالیشانلار، هر شئیی فارسلیق گؤزلوگو ایله ایضاح ائتمگه چالیشانلار، فارس ایستعمارزده لری و فارسلیق حئیرانلیغینا قاپیلان انسانلاریمیزی دا اورکوتمک دوزگون اولماز دئیه شخص اولاراق "آذربایجان تورکو" و میللی آد اولاراق دا "آذربایجان ملتی" آدینی قبول ائتمه میز بوگون گونئی آذربایجان میللی مباریزه سی اوچون قاچینیلماز بیر آدیم ساییلار. دئمک، خالقیمیزین بوتون قاتلارینی میللی مسئله اطرافیندا سفربر ائتمه میز، دونیا اجتماعیتی نین ایلگی و رغبتینی میللی مسئله میز اوزره یوغونلاتمامیز اوچون "آذربایجان تورکو، آذربایجان میللتی" دئییملرینی بیر کیملیک اولاراق قبول ائتمه لی ییک. مسئله یه بیر آز گئنیش آچیدان باخار و گونئی آذربایجانلیلار آراسیندا آذربایجان تورکو و آذربایجان ملتی دئییمینی ده "گونئی آذربایجان میللی حرکتی" اوچون رسمیلشمیش آد دئیه قبول ائدرسک، شخص اولاراق "آذربایجان تورکو" و میللی آد اولاراق "آذربایجان ملتی" آدیندان بویون قاچیرمامیز اؤزوموزو آلداتماقدان باشقا هئچ نه ساییلا بیلمز.

ایستر "ایرانویچ (ائران وئژ)" اوزره یازیلمیش قایناقلاری[xviii] و ایسترسه ده ابولقاسم فردوسی طوسی نین شهنامه ده آنلاتدیغی رجزلرینه گؤز گزدیردیکده قزنویلر (غزنویان) حاکیمیتی زامانینا دک کئچمیشده ایران آدی نین بوگونکو ایران ممالیکی محروسه سی ایله هئچ ایلگی و ایلیشگیسی اولمامیش[xix]. یالنیز سلجوق اوغوللاری باشلاریندا طوغرول بگ اولماقلا بوگونکو ایران ممالیکی محروسه سینی سلجوق اوغوللاری نین الینه کئچیردیکلریندن سونرا بو توپراقلار "ممالک سلجوقیان بزرک" ویا "ممالک محروسه ایران" آدلانمیش[xx]. او گوندن باشلایاراق خوارزمشاهلار، ائلخانلار، قاراقویونلولار، آق قویونلولار، صفویلر، افشارلار و قاجارلار حاکیمیتی دؤنملرینده (زامانلاریندا) ده بیر چوخ زامانلار "ممالک محروسه ایران" آدی سیلسیله آدلاری ایله بیرلیکده اؤرنک اولاراق "ممالک محروسه قاجار" کیمی 1925 اینجی ایله دک ایران ممالیکی محروسه سینه وئریلمیش آد ساییلمیش. بو ممالیکی محروسه دؤرت ایالته و هر ایالت ده ولایتلره بؤلونورموش. آذربایجان، خوراسان، کرمان و فارس ایالتلری بو ممالیکی محروسه نین بوتون تورپاقلارینی اولوشدورورموش. او زامانکی ایران ممالیکی محروسه سینه باغلی اولان آذربایجان ایالتی داغیستان، قوزئی آذربایجان، ائرمنیستان و گورجوستان و بوتون ائتنیک گونئی آذربایجان توپراقلارینی، کوردوستان و کیرمانشاهی دا اؤز ایچینه آلیرمیش. دئمک، ایران ممالیکی محروسه سینه فارسلیق مفکوره سی حاکیم اولمادان و ائتنیک گونئی آذربایجان تورپاقلاری پارام پارچا اولمادان اؤنجه کی آذربایجان ایالتی نین گونئیی نی نظره آلارساق، بوگون ده ائتنیک گونئی آذربایجان تورپاقلاری نین هامیسی آدی چکیلن توپراقلاردا یئر الار. بئله اولدوقدا ائتنیک گونئی آذربایجان توپراقلاری هارادا دئیه سوروشولارسا، جاواب بئله وئریلمه لیدیر:

گونئی آذربایجان توپراقلاری، فارس حاکیمیتلری بؤله رک باشقا آدلار آلتیندا پارام پارچا ائتدیکلری و محمود افشار یزدیلرین تئوریسینه اساسن یوخ ائتمگه چالیشدیقلاری توپراقلار دئییل، قاراکیلیسا و موغانشهر (پارساباد) ایکی قوشا و بیر-بیرلرینی کسمز (موازی) خطلرین باشلانیشی دئیه گؤز اؤنونه آلارساق، بو ایکی خططین ائشیگینده، آنجاق بو خطلره یاپیشیق تورکلر یاشایان توپراقلار دا ایران ممالیکی محروسه سی نین قلبینه دوغرو (مرکزی استان) بیتیشیک تورک ائتنوسو یاشایان توپراقلار اولدوقلاری اوچون، بوتون بو توپراقلارداکی بیتیشیک شهر و کندلری، گونئی آذربایجان توپراقلاری دئیه حئساب ائتمه لی ییک. بو بیرلشیک توپراقلار تاریخده کی حاکیمیتلرین انضباطی اراضی بؤلونمه سینه اساسلاندیغی و بوگون ده ائتنیک گونئی آذربایجانلیلار یاشادیقلاری بؤلگه لری ایچرمیش توپراقلار اولدوقلاری اوچون بو مسئله نی دونیا اجتماعیتینه ده یانسیتماق راحات اولار دئیه دوشونمه لی ییک. بو ائتنیک گونئی آذربایجان توپراقلاری آنلاییشی گونئی آذربایجانلیلارین ایستر سیاسی و ایسترسه ده اجتماعی دوروملارینا عملده خدمت ائده بیلجک بیر تعریف دئیه دوشونورم. بونلارین یانی سیرا ایران ممالیکی محروسه سی نین باشقا ولایتلرینده (خوراسان، فارس ولایتلرینده کومپاکت، کیرمان، کیرمانشاهان و خوزیستان و لوریستانداکی داغینیق بیچیمده) هر هانکی تاریخی حادیثه لردن یانا، یوخسا فارس ایستعمار حاکیمیتلری نین ایستعمارچی سیاستلری نین سونوچ و نتیجه سی اولاراق ائتنیک گونئی آذربایجان توپراقلاریندان اوزاقدا یاشایان آذربایجان تورکلری ده قورولاجاق گونئی آذربایجان ملی دؤلتی نین دیاسپوراسی اولابیلر دئیه دوشونمه لی ییک.

[i] مرکز پژوهشهای کاربردی، سرچشمه اندیشه پان ایرانیسم: http://karbord.net/?content=DetailsArticle&id=26

[ii] محمود افشار یزدی، آینده، جلد دوم، تهران، چاپ دوم 1351؛ اران و مسئله آذربایجان، صحیفه 921-926

[iii] محمود افشار یزدی، آینده، جلد دوم، باخ اورادا.

[iv] محمد تقی بهار، دیوان، خطابه دوم به رضا شاه.

[v] محمود افشار یزدی، آینده، جلد دوم، تهران، چاپ دوم 1351؛ مسئله ملی و وحدت ملی ایران، صحیفه 559- 569.

[vi] محمود افشار یزدی، آینده جلد دوم، چاپ دوم 1351، صحیفه 924.

[vii] حسین حاج میرزاکاظیم اوغلو تیریز شهرینده دونیایا گلمیش مشروطه حرکاتی زامانی استانبول شهرینده "انجمن برادران ایرانی" آدلی محفلی قورموش، 10922-1927 اینجی ایللرینده ایرانشهر آدلی فارس ایستعمارچیلیق مجله سی نین برلین شهرینده باش یازاری اولموش.

[viii] Joseph Marquart, Iranist və Ermənişinas olmuş. Bir çox zaman Berlindəki Fars mədəniyət rasistliyinin ədəbi məhfəlləri sayılan “Fərhəngistan” və “İranşahr” dərgiləri ilə fikir baxımından əməkdaşlığı olmuş. O cümlədən Mahmud Afşar Yazdi onun görüşlərindən və onun adından da yazılarında faydalanmağa çalışmış, bax:

محمود افشار یزدی، آینده، جلد دوم، تهران، چاپ دوم 1351؛ اران و مسئله آذربایجان، صحیفه 924.

[ix] ایرانشهر، شماره 2، برلین، مورخ 18 اکتبر 1923، صفحات 95 تا 103:.

[x] عارف قزوینی، ایرانشهر، شماره 2، برلین، مورخ 18 اکتبر 1923، صفحه 103.

[xi] 1. تقی ارانی،: زبان فارسی، ایرانشهر سال 1924 (1303)، نمره 5 و 6 . برلین، صحیفه 355-365
2. تقی ارانی: آذربایجان یک مسئله حیاتی و مماتی برای ایران، فرنگستان. سال 1924(1303) نمره 5، برلین . صحیفه لر 247-254.

[xii] محمد تقی بهار، باخ اوسته.

[xiii] احمد کسروی، آذری یا زبان باستان آذربایجان، تهران 1304 (1925).

[xiv] یحیی ذکاء، ملاحظاتی در باره زبان آذری (از درآمدن تازيان به ايران تاپایان سده‌ي هفتم)، کانون پژوهشهای دریای پارس: http://www.persiangulfstudies.com/fa/index.asp?p=pages&ID=527&Sub=434

[xv] T. Makarov, Tatarskaya grammatika kavkazskogo narečiya, Tiflis 1848, S. 38

[xvi] Karl Foy, Azerbaidschanische Studien mit einer Charakteristik des Südtürkischen. MSOS (W), Bd. 6 (1903), S. 127-177

[xvii] Helmut Ritter, Aserbaidschanische Texte zur nordpersischen Volkskunde. Der Islam, Bd. 11 (1921), S. 181

[xviii] ایشیق سؤنمز، ایرانویچ یوخسا ائرانوئژ (فلات پامیر): http://www.isiqsonmaz.com/54.htm

[xix] ایشیق سؤنمز، ایران دؤلتی و ایران دیل قوروپو آدی نین اورتایا آتیلماسی: http://www.isiqsonmaz.com/Seite269.htm

[xx] حسین ابن محمد بن علی جعفری رغدی معروف به ابن بی بى يا ابن بى بىِ مُنجمه ، تاریخ آل سلجوق، صحیفه ۷۵.

ایشیق سؤنمز، 03.06.2012