آذربایجان مشروطه حرکاتی دؤورو و اوندان سونرا فارس سیاسی، اجتماعی و ادبی تشکیلاتلاری نین یارانماسی

بیلیندیگی کیمی هر هانکی بیر نیظام و انتظامی یاراتماق و قورویوب گلجک نسیللره تحویل وئرمک اوچون ایستر سیاسی، اجتماعی و ایسترسه ده مدنی تشکیلاتلارین یارانماسی بیرینجی آتیلاجاق آددیم ساییلار. بو اساسدا دا قاجار ممالیکی محروسه سی چؤکمک عرفه سینده ایلک اولاراق فارس ادبی انجمنلری و سونرا فارس سیاسی تشکیلاتلاری گؤبه لک کیمی یئردن باش قالدیراراق گؤیرمگه و دیرچلمگه باشلادیلار.

فارس فرهنگستانی نین قورولماسی

رضا میرپنج اینگیلیسلر واسیطه سی ایله اؤزونو احمد شاها قبوللاندیردیقدان و ساواش وزیری اولدوقدان سونرا 1303(19024) اونجو ایل  ساواش، معاریف، اوقاف و اینجه صنعت وزیرلیکلری طرفیندن بیر سیاسی و مدنی انجمن یارانمیش. تورکلوگه دوشمنلیکلری ایله بیلینن سیدضیاالدین طباطبایی یزدی، محمد علی فروغی، علی دشتی، عباس اقبال آشتیانی و محمود افشار یزدی، محمد حجازي، غلام‌علی رعدي آذرخشي و محمدعلي جمال‌زاده لر ده بو انجمنه عضو اولموشلار. اصلیتی گورجو اولان رضا میرپنج نیظامی بیر شخص اولدوغو اوچون ساوادسیز اولماسینا باخمایاراق قوشون دیلینده یایقین اولان تورکچه و عربچه سؤزجوکلرین و کلمه لرین یئرینه اوسته آدی چکیلن انجمن واسیطه سی ایله بعضی کلمه لر اورتایا قویدورماغا چالیشمیش. اؤرنک اولاراق "قوشون" یئرینه "ارتش"، "ضابیط" یئرینه "افسر (> engl. Officer)"، عربچه "قنبله (توپ گلوله سی)، " تورکچه "قونبارا" یئرینه "خمپاره"، "ال قونباراسی" یئرینه "نارنجک دستی"،  تورکچه "چاخماق" یئرینه "چکاننده"، تورکچه "سونگو" یئرینه "سرنیزه" و ساییره قویماغا چالیشمیشلار. ایچریده کی سیاسی و مدنی انجمنه موازی اولاراق آلمانیانین برلین شهرینده فارس میللیتچیلیک مفکوره سی اطرافیندا اولوشموش "فرهنگستان ایران-فارس" مجله سی ده یاییلماغا باشلامیش. بئله لیکله ایران ممالیکی محروسه سینده کی فارس "سیاسی و فرهنگی" انجمنی موختلیف زمینه لرده طبیعی، ریاضی، فیزیک، کیمیا و فلسفه و  حتی تورک و عرب  شهر و کند و داغ داش و چایلاری نین آدلاری نین دگیشیلمه سی اوچون یئنی شعبه لرین یارانماسینا تشبوث ائتمیش. او زامان "عربستان" دئییلن عربلرین یاشادیغی ایالتین آدینی رضاخان 1302 اینجی ایل (1923) سید ضیاالدین طباطبایی یزدی و اردشیر جی ایستکلری اساسیندا "خوزستان" آدلاندیرمیش. 1935 (1214) اینجی ایل، اردیبهشت آیی نین ییرمی دوقوزوندا بوگونکو فارس فرهنگستانی نین اساسی فارس مدنیت ایستعمارچیلیغی نین نظریه سینی اورتایا آتمیش محمدعلی فروغی باشچیلیغی ایله قویولموش.

سیاسی فارس تشکیلاتلاری نین یارانماسی

حزب ایران جوان

رضا میر پنج حاکیمیت چئوریلیشی ائتدیکدن و "سردار سپه" اولدوقدان سونرا علی اکبر سیاسی آدلی بیریسی فرانسه ده  علوم سیاسی و روانشناسلیق اوخوموش و تهرانین دارلفنون مدرسه سینده درس وئرمکله مشغول اولموش و فرانسه ائلچیلیگینده ترجمه چیلیک ائتمیش. 1922 (1301 ه. ش.) اینجی ایل علی اکبر سیاسی بیر سایدا فارسچی دوستلاری ایله "ایران جوان" آدلی محفلی قورموش. بو محفلین اوزگی (هسته سی) حسن مشرف نفیسی (سعید نفیسی نین قارداشی)[i] اسمعلی مرآت[ii]، محمد وحید تنکابنی، محمود نوری اسفندیاری، محمود افشار، رضا فهیمی، محسن رئیس، جواد عامری اولموشلار[iii]. "ایران جوان" تشکیلاتی  "ایران جوان" آدیندا گونلوک درگی (روزنامه) یایینلاماغا باشلامیش. بو محفلین خاریجده کی اورقانی "ایرانشهر" مجلله سی اولموش. بو مجلله حسین کاظیمزاده تبریزی باشچیلیغی ایله حاضیرلانمیش و آلمانیانین برلین شهرینده یایینلامیش،

دئمک برلینده فارس فرهنگیستانینی تمثیل ائدن "فرهنگیستان" درگیسی ایچریده کی فارسلیغین "سیاسی و ادبی" رسالتینی اؤز بوینونا گؤتوررکن "ایرانشهر" آدلی محفل ده گئنه ده برلینده فارسلیغین "تاریخی و سیاسی" رسالتینی حسین کاظیمزاده "ایرانشهر" باشچیلیغی ایله اوستلنمیش. برلینده کی ایرانشهر محفلی تهراندا قورولموش "ایران نو" تشکیلاتی نین دوشونجه و فیکیرلرینی خاریجده یایماقلا مشغول اولموش. اورادا حسین کاظمزاده "ایرانشهر" مجلله سی نین باش یازاری اولاراق یازیر:

" یولوموز، عشق و سئوگیمیز آزاد و جوان ایراندیر. بو یولو و عشقی اوزون ایللر اؤز قلبیمیزده بؤیوده رک و بوگون اؤزوموزه اونو بیرینجی دایاناجاق ائتمیشیک. ایرانشهر مجله سی ایران جوان و آزاد اوچون روح فراحلیغی یاراتماغا چالیشاجاق. ایرانشهر مجله سی یئنی ایران نژادی نین معنوی گوجونون گلیشمه سی  اوچون پاک و آزاد محیط یاراتماغا چالیشاجاق......ایرانشهر مجله سی ایران جوان و آزاد مفکوره سی و احساساتی نین گوزگوسو و آییئنه سی اولاراق پاک و متفکر عضولرینی حیمات ائده جکدیر (برلین 1922)"[iv].

اوسته آدی چکیلن درگیلرین و سونرا سیدحسن تقی زاده گئنه ده برلین شهرینده یایینلادیغی "کاوه" ژورنالی نین بوتون خرج و مخاریجلرینی آلمان دؤولتی وئریرمیش.

گؤروندوگو کیمی اؤزلری تورک اولدوقلارینا باخمیاراق حسین کاظمزاده تبریزی، تقی ارانی، سیدحسن تقی زاده و یحیی ذکاء و احمد کسروی لر ده فارس ایستعمار محفللری نین اتکی و تأثیر داییره سینده یئر آلمیشلار. احمد کسروی هشتپر- طالیش بؤلگه سیندن مرندین گلین قایا و قاراداغین کیرینگان کندیندلرینه کؤچموش بیر سایدا انسانین لهجه لرینی اساس گؤتوره رک "آذری یا زبان باستان آذربایجان" آدلی جزوه نی یازمیش فارس ایستعمارچیلیغینا بیر تحفه کیمی تقدیم ائتمیش. علی اکبر سیاسی بو محفلین تاریخچه سی اوزره وئردیگی بیلگی و معلوماتا گؤره بو محفلین عضولری رضاخان ایله گؤروش کئچیره رک اؤز ایستکلرینی او زامان سردار سپه اولان رضاخانا چاتدیرمیشلار. رضاخان بو محفلین عضولرینی اوسته له یه رک دئمیش: "منیم ده بئلنچی آرزوم وار. ایستک و دوشونجه سیزدن اونلارین حیاتا کئچمه سی ایسه مندن" دئیه جاواب وئرمیش. رضا خانین بو وعده و حیمایتینه اساساً علی اکبر سیاسی بیر داها 1929 (1308 ه. ش.) اینجی ایل آوروپایا گئده رک روانشناسلیق بؤلومونده دوکتراسینی آلاراق 1931 اینجی ایل تهرانا گئری دؤنموش و معاریف وزیرلیگینده (وزارت فرهنگ) رئیسلیک مقامینی آلمیش. علی اکبر سیاسی 1935 (1314) اینجی ایلدن باشلایاراق فارس فرهنگستانی نین  دگیشیلمیز و ثابت عضوو  و همان ایلین مرداد آییندا احمد قوامین کابینه سینده معاریف وزیری (وزیر فرهنگ) اولموش. احمد قوام و علی سهیلی نین کابینه سی ایشدن اوزاقلاشاندان سونرا علی اکبر سیاسی معاریف وزیرلیگی مقامینی الینده ساخلایاراق رضا شاها صدر اعظم اولموش. علی اکبر سیاسی 1944 (1323 ه.ش.) اینجی ایل مرتضی قلی بیات کابینه سینده "ناظر مشاویرلیگی" مقامینی آلمیش.  علی اکبر سیاسی گئنه ده 1947 (1326 ه.ش.) اینجی ایل معاریف وزیری و ساعدی کابینه سینده خاریجی ایشلر ناظیری اولموش[v].

اوسته کی بیر چوخ اؤنملی پست و مقاملاردا بئلنچی فارس ایستعمارچی گوجلری نین یئریتدیگی سیاست اوزره بوگون دک ایران ممالیکی محروسه سینده چوخ آز  بیلگی و معلوماتین اجتماعیتده اولماسی، یوخسا اولمادیغی اؤزو ده فارس ایستعمارچیلیغی نین شیادلیغینی اورتایا قویار. دیل و مدنیت باخیمیندان قصب ائدیلمیش ایران ممالیکی محروسه سی حاکیمیتی نین معاریف وزیری علی اکبر سیاسی اولارکن آذربایجانا گؤندردیگی معاریف رئیسلر (رئیس آموزش و پروش)، محسنی و ذوقی لر  آذربایجان  تورکلرینی میللی تئرورا معروض قویاراق اونلارا اولمازین توهینلرینی ائدیرمیشلر، او زامانکی آذربایجان ولایتی نین معاریف ایداره سی نین رئیسی، محسنی مدرسه لرده تورکچه دانیشیلماسین دئیه دئمیش: "هر کس تورکچه دانیشارسا، اونو ائشک کیمی نوقطالاراق طویله ده آخورا باغلایینیز..."[vi]

ذوقی نین آذربایجان معاریف ایداره سی نین رئیسی اولماسی اوزره اوخویوروق: " ذوقی معاریف ایداره سی رئیسی اولدوقدان و آذربایجانا گلدیکدن سونرا مدرسه لرده تورکچه دانیشیلماسین دئیه جریمه صندوقلارینی قویدو. بئله لیکله هر بیر آذربایجان اوشاغی تورکچه دانیشماغا جسارت ائدرمیشسه، جریمه اولونارمیش"[vii].

اوسته کی گؤروشلر یالنیز رضا شاهین دیکتاتورلوغو اساسیندا دئییل، فارس ایستعمارچیلیغی نی سیاسی و معنوی باخیمدان تمللندیرمگه چالیشان محمد علی فروغی و محمد تقی بهار ملک الشعرای و محمود افشار یزدی ذاتلارین رضا شاهی فارس ایستعمارچیلیغی دوغرولتوسوندا یؤنلندیردیکلری نین سونوچ و نتیجه سی ساییلمالیدیر. بئلنچی بیر دورومو یالنیز حاکیمیت دیکتاتورلوغو ایله اساسلاندیرماق خالق اجتماعیتینی عوام سایماق و عوام ائتمگه چالیشماق، یوخسا دا اجتماعیتی تحمیق اولماغا سوروکلمک آنلام و ماهیتی داشییابیلر دئیه دوشونورم.

حزب سلطنت (فارس سلطنت تشکیلاتی)

علی دشتی "ایران نو" دئیه "حزب سلطنت" تشکیلاتی نین قوروجوسو اولموش. علی دشتی "شفق سرخ" آدلی قازئتی 1921 اینجی ایل ایسفند آیی نین اون بیرینده یایینلاماغا باشلامیش.  ایرانچیلیق آدینا فارس تمامیتچیلیک مفکوره سینی داشییان ذاتلار، او جومله دن احمد کسروی اؤز گؤروشلرینی "شفق سرخ" درگیسینده یایینلاتماغا چالیشمیش. علی دشتی کودتاچی رضاخانا (1922) دمکرات عنوانی وئره رک اونو یؤنلندیرمگه باشلامیش، اوخویوروق: "... ایرانین عظمتی اوچون فقط قانون اساسیندا حرکت ائتمک دئییل، آزادیخواهلار (اوخو فارسچی کسیم) ایله ال اله وئره رک فساد یوولارینی (اوخو قاجار و تورک حاکیمیتینی) ییخمالی و یئنی بیر نیظام و انتظام قورمالی سینیز[viii].

علی دشتی شیخ خزعل و لورلارین دیرنیش ائتدیکلرینی پیسله یه رک "شفق سرخ" یئرینه "عصر انقلاب" و "عهد انقلاب" قازئتلرینی یایماغا باشلامیش.  علی دشتی نین بو داورانیشلاری رضاخاناَ داها دا خوش گله رک رضا خان اونو اؤز اوزنگیسی و رکابینا آلمیش. علی دشتی زامان زامان ظاهیرده مخالیف پوزو ایله چیخیش ائتمه سینه باخمایاراق فارس ایستعمارچیلیغی اساسیندا بیر سیستیم یاراتماق اوچون محمد علی فروغی نین یانی سیرا رضا شاهین یانیندا یئر آلماغا چالیشمیش. علی دشتی 1943 (1322 ه. ش.) اینجی ایل ایران مجلیسینده بیرمیللت وکیلی اولاراق اینگلیس سیاستی طرفداری کیمی چیخیشلار ائتمیش.

حزب دمکرات (فارس) تشکیلاتی

"حزب دمکرات فارس" تشکیلاتی نین قوروجوسو مشهدلی محمد تقی ملک الشعرای بهار اولموش. محمد تقی بهار  مشروطه چی گؤرونوشونه باخمایاراق قاتی بیر فارس میللیتچیسی و راسیستی اولموش. محمد تقی بهار تشکیلاتچیلیق باخیمیندان سوسیال دمکراسی ایله تانیش اولموش حیدرعمی اوغلو ایله 1909 (1288) اینجی ایل "دمکرات تشکیلاتی!!" نی قورماق اوچون مصلحتلر آپارمیش، سونرا  1910 (1289) اینجی ایل "حزب دمکرات ایران-فارس!!" محفلی نین خراساندا قوروچوسو اولموش. محمد تقی بهار فارس حزب دمکرات محفلی نین یایین درگی سی نین آدینی دا "نوبهار" قویموش. بهارین آردیندن غرب اؤلکه لرینده تحصیل آلمیش بیر سیرا انسانلار سید محمد تدین، علی اکبر داور، عبدالحسین تیمورتاش بیر آرایا گله رک حزب تجدد تشکیلاتینی قورموشلار. محمد تقی بهار دا آدی چکیلن تشکیلاتا قاتیلاراق  سید حسن تقی زاده ، محمدعلی فروغی(ذکاءالملک)، حسن مستوفی(مستوفی الممالک) ، ابراهیم حکیمی(حکیم الملک) و ارباب کیخسرو شاهرخ و باشقالارینی دولاییلی یول ایله بو تشکیلاتدان آییراراق حزب دمکرات ایران تشکیلاتینا قاتماغی باشارمیش. حزب دمکرات ایران-فارس تشکیلاتی رضا خانین باسقیسی و کؤمگی ایله بئشینجی مجلیسده سس چوخلوغونو قازاناراق قاجار شاهلیغینی حاکیمیتدن اوزاقلاتمیش. بو گلیشمه نین آردینجا محمد تقی بهار رضا شاها خطاب اولاراق تورکلوک علیهینه یامان یاووز ائتمگه باشلامیش، اؤرنک و نمونه اولاراق اوخویوروق:

" پادشها قصه پاکان شنو!----- شمه ای از حال نیاکان شنو

جمله نیاکان تو ایرانی اند----- جز پسر بهمن و دارا نیند ...

پادشهان یکسره ترکان بدند  ---- جمله شبان گله گرگان بدند...

تازی و ترک و مغول و ترکمان ---- جمله بریدند از ایران امان ....

شد عرب و ترک بجایش نشست --- مست بیامد کت دویانه بست

بست عرب دست عجم را به پشت ---- هرچه توانست از آن قوم کشت

پس مغول آمد کتشان بسته دید ---- تیغ کشید و سر ایشان برید

اسلحه از فارس عرب کرد دور --- بعد مغول آمد و کشتن بزور...

باز عرب رحم و مواسات داشت ---- دوستی و مهر و مواخات داشت

گرچه عرب زد چو حرامی به ما ---- داد یکی دین گرامی به ما

گرچه عرب ز جور خلفا سوختیم ---- ز آل علی معرفت آموختیم..

نصف زبان را عرب از بین برد ----  نیم دگر لهجه به ترکان سپرد

هرکه زبان داشت بمانند شمع --- سوخت تنش ز آتش دل پیش جمع

زندی و سغدی همه بر باد رفت ---  پهوی و آذری از یاد رفت

رفته بد از بین کلام دری ---- گر نگشودند در شاعری".[ix].

محمد تقی بهار بیر فارس ایستعمار یانلیسی اولاراق اؤلن گونه دک ایران ممالیکی محروسه سینده تورکلوک مسئله سی ایله باریشماز مقامدا قالمیش. محمد تقی بهار 1946 - اینجی ایل آذربایجان دمکرات فرقه سی حاکیمیتی علیهینه چیخیش ائده رک آذربایجان دوشمنی کیمی تانینمیش عبدالله مستوفیلری مدح ائتمگه چالیشمیش:

"…مستوفی، آذربایجان استانداری ان یاخشی و پاک ایران مأمورلاریندان ایدی."(مستوفی آذربایجانلیلارین تورکچه دانیشماقلارینی تورکچه یارما دارتیرلار دئیه قلمه آلارمیش (تورکی بلغور میکنند).

دئمک، فارسلیغی "یاخشی و پاک" قلمه آلان ایستعمارچی و راسیستلرین باشقالارینا چیرکین ایفاده لر ایشلتدیکلری ده طبیعی بیر حال کیمی گؤرونمه لی ایمیش.  ملک الشعرای بهار مقاله سی نین داوامیندا آذربایجان تورکلری نین آنا دیللری علیهینه یازمیش:

"... دئییلر: اوچ ایل ابتدایی مدرسه لر تورکچه اولسون.... بیز بو ایشه راضی اولابیلمه ریک. آذربایجان اهالیسی، قافقاز تاتلاری نین دیلینی یوخسا آذربایجانلی فارسچا یازارلارین دیلینی بیر آنا دیلی کیمی قوروماق ایسته سه ایدیلر، بیز اؤزوموزو راضی ائدردیک و دئیه ردیک: "آذری دیلی" قدیم بیر فارس لهجه سی اولدوغو اوچون بو لهجه نین یئنیدن بوگونکو نسیل طرفیندن دیرچلمه سی پیس اولماز. ... هانکی سئوینج ایله تاتارلار تحمیل ائتدیکلری تورک دیلی نین بیزیم جد آبالاریمیزا اوستون توتولماسینا راضی اولابیله ریک؟ ... "[x]

محمد تقی بهار باشچیلیق ائتدیگی"حزب دمکرات ایران- فارس" تشکیلاتی زامان گئدیشی ایله ایکی قانادا بؤلونموش:

1-                 محمد تقی بهار باشچیلیق ائتدیگی قاناد، یایین اورگانی "نوبهار".

2-                 احمد کسروی قانادی؛ حزب دئموکرات ایران-  آزادگان یوخسا پاک دینان. یایین اورگانلاری "زبان آزاد- فارسی.

دوشونجه باخیمیندان احمد کسروی باشچیلیق ائتدیگی آزادگان یوخسا پاکدینان قوروپو، یئنی دوشونجه صاحیبی اولماق آدینا خوشلارینا گلمگن کتابلاری یاندیرارمیشلار، ، اونلار سعدی و حافظ دیوانلارینی ایرانلیلیغین (اوخو:فارسلیغین) گئری قالماسیندا تقصیرلی حئساب ائدرمیشلر. احمد کسروی آذربایجان تورکچه سی نین گرامئریندن کؤمک آلاراق فارسچانین گئرامئرینی گلیشدیرمک اوچون "زبان پاک" آدلی کتابی اورتایا قویموش. احمد کسروی بو دوغرولتودا "ده سال در عدلیه" آدلی کتابیندا بیلگی وئرمیش[xi].

احمد کسروی باشچیلیق ائتدیگی "زبان آزاد" و "زبان پاک" یانچیلاری اللرینه دوشن حافظ، سعدی، مولوی، توضیح المسائل و بیر چوخ باشقا کتابلاری دا اودا چکیرمیشلر. بو مسئله ایسه فارس اجتماعیتینده قارشی دورما نیفرتی یارادیرمیش. بو دوغرولتودا احمد کسروی نخست وزیره اوز توتاراق یازمیش: "دانیشیغا یئر یوخ! ندن سیز پاکدینلیلرین کیم اولدوقلارینی و نه دئمک ایستدیکلرینی و کتاب یاندیرانلارین کیم اولدوقلارینی بیلمک ایسترسینیز؟ دوروم و وضعیت ایکی حالدان اوزاق دئییل! مسئله یا زور ایله حل اولار یا دا منطیق ایله!! زور دوشونجه و فیکیرین قارشیسینی آلابیلسه ایدی، روسیه ده رومانوف خانواده سی سوسیالیم آخین و جریانی نین قارشیسینی آلابیلردی! ... بیز بو توپلومدان و بو خالقدانیق. بیز اونون یاخشیلیغینی ایسته ییریک. بیز هوسله نه رک کتاب یاندیرمیریق. بیز بو کتابلاری توپلوم و خالقین ضررینه دیر اونلاری یاندیریریق... "[xii]. بوگون اؤزلرینی "آزادگان" آدلاندیران نورالدین غروی مرعشی[xiii] علی حصوری[xiv].  و جبهه نژادپرست جبهه میللی فارس تشکیلاتی نین بیر چوخ عضولری، حزب پان ایرانیست، حزب میللت، حزب مرزپرگهر و باشقا شخص و تشکیلاتلار دا "حزب دمکرات فارس" تشکیلاتی نین کسروی قانادی نین قالیقلاری ساییلارلار. دئمک، بو حضراتلارین احمد کسروی نی آذربایجان تورکلری آراسیندا عثمان کؤینگی ائتمکلری یئرسیز دئییل، بونون دالیندا ایرانچیلیق دئیه فارس تمامیتچیلیگی و ایستعمارچیلیغی مفکوره سی دایانمیش مقام ساییلار.

دئمک، علی دشتی قوروجوسو اولموش حزب سلطنت ایران بوگونکو ایران ممالیکی محروسه سینده سلطنتچی فارس مفکوره لی آخینلارین اؤنجولو (پیشرو) ساییلارکن، "حزب ایران جوان" و "حزب دمکرات ایران آزادگان، یوخسا پاک دینان" بوتون فارس مفکوره لی "میللی" و "میللی مذهبی" ساغچی فارس آخینلاری نین اؤنجولو ساییلارلار. بو تشکیلاتلار  آچیق و آشکارا فارس ایستعمارچیلیغینی نماینده لیک ائدرلر.

فارس سول آخینلاری ایسه اؤزلرینی ایران ممالیکی محروسه سینه اؤنجول و دئموکرات تشکیلات قلم آلدیقلارینا باخمایاراق اونلار دا یئرینه گؤره روسیه کمونیستلیگی، چین کمونیستلیگی و انور خاجه کمونیستلیگیندن تأثیر آلمیش فارس ایستعمار تشکیلاتلاری ساییلار.

  فارس دیلی و  الیفبا مسئله سی

فارسلار ایستعمارچیلاری ایران ممالیکی محروسه سینی 1925 اینجی اله کئچیردیکلریندن سونرا آذربایجان تورکلرینی فارس ایستعمارچیلیغی آلتیندا ساخلایابیلسینلر دئیه الیفبانی دگیشمک ایستمه میشلر. بو دوغرولتودا "حزب دمکرات ایران – فارس" تشکیلات مسئوللاری آراسیندا الیفبا دگیشمک اوزره دوشونجه آیریلیغی اورتایا چیخمیش. بیرینجی دونیا ساواشیندان سونرا میرزا علی اصغر خان طالقانی، رشید یاسمی، سیدحسن تقی زاده، میرزا ابولقاسم آزاد مراغه ای فارس الیفباسی نین دگیشمه سی نین طرفداری ایمیشلر. محمد علی فروغی، احمد کسروی و "ایران جوان" محفلی نین خاریج تمثیلجیسی اولان حسین کاظمزاده ایرانشهر الیفبانین دگیشمه سی نین لازیملی اولدوغونو تشخیص وئردیکلرینه باخمایاراق سیاسی مصحلتلر اوزوندن بو مسئله اوزره گئدیلمه سی نین دوغرو اولمادیغینی  ایفاده ائتمیشلر (اوخو: آذربایجان تورکلری تورکیه ادبیاتی واسیطه سی ایله اؤز دیللرینی قورویابیلر دئیه). بو آرادا محمد علی فروغی نین فارس ایستعمارچی دوشونجه لری دیققت چکیجیدیر، محمدعلی فروغی یازیر:

"فارس الیفباسینی ناقیص و عئیبلی حئساب ائدیرم. آنجاق تورکیه ده الیفبا دگیشدیگی و تورکیه الیفباسی لاتینجه اولدوغو اوچون بیز (فارس حاکیمیتی) عرب الیفاسیندا قالمالی و تورکیه تورکلری و آذربایجان تورکلری آراسیندا خط باخیمیندان بیر بیرلرینی اوخویوب باشا دوشمکلری اوچون مانعه و آیریلیق یاراتمالی ییق[xv]. فارس خطی نین لاتینجه یه کئچمه سی بیزیم ده صلاحیمیزا اولماسینا باخمایاراق میللی مسئله باخیمیندان (اوخو: فارسلیق باخیمیندان) بوگون بو مسئله ده ال ساخلامالی ییق"[xvi].

کئچمیشده فارس دیلی دیوان دیلی اولدوغو و فارس اولمایان اوخوموش کسیم ده "ایران ممالیکی محروسه سی" باشلیغی آلتیندا تاریخ بیلینجی و دیل بیلینجی باخیمیندان یوخسول قالدیقلاری اوچون محمدعلی فروغی فارس ایستعمارچیلیغینی دونیا اجتماعیتی نین گؤزلری قارشیسیندا راحات حیاتا کئچیره بیلجکلر دئیه آرتیرار، اوخویوروق:

"بیرینجی؛ میللی وارلیقلار اوزره دونیا اجتماعیتینه قارشیسیندا هر هانکی بیر عهده لیک وئرمه دیگیمیز اوچون  چوخ سئوینمه لی و خوشبخت ساییلمالی ییق. بو باخیمیندان هئچکس ایران حاکیمیتینی (اوخو: فارس حاکیمیتینی) دونیا بیرلشمیش دؤلتلری تشکیلاتینا شیکایت ائده بیلمز.....ارمنی و يهودی و نصرانی(آسوری) آز اولدوقلاری اوچون اونلار دونیا اجتماعیتی طرفیندن چوخ دیققته آلینمازلار. آنجاق تورک، عرب و کورد وارلیغیندان گرک ده غافیل اولمایاق، دئمگه احتیاج یوخ: عربلر یاشایان یئرلر (عربستان- خوزیستان) عراق ایله قونشو، کوردوستان تورکیه و عراق کوردلری ایله قونشو و بوتون شمال و شمالغرب ایالت و ولایتلر ایسه قافقاز، تورکیه و تورکیستان ایله قونشو اولدوقلاری اوچون نیگران اولمامیزا اساس یارادار و خطرلی ساییلمالیدیرلار.  ایرانی (فارس ایمپراتورلوغونو) همجنس ائتمک اوچون فارس دیلینی یایمالی ییق. بو مسئله ده چوخ احتیاطلی اولمالی و فارس اولمایان میللی وارلیقلار فارس اولاجاقلارینی درک ائتمه مه لیدیرلر. ...فروغی گئنه ده آرتیرار: بو میللی وارلیقلارین هر هانکی بیر ادبی و مدنی خمیر مایعلری یوخدور (بو ایستعمارچی ایفاده لری بوگون ده فارس مدنیت راسیستلری کیمی تانینمیش سیدجواد طباطباییلرین ده دیلیندن آذربایجان تورکلری علیهینه ائشیتمکده ییک)[xvii].

محمدعلی فروغی باشچیلیق ائتدیگی فارس حاکیمیتی ایران ممالیکی محروسه سینده کی میللیتلرین حاقلارینی رعایت ائتمه سینه داییر تعهد وئرمه دیگینه، و محمدرضا شاه زامانیندان اعتیباراً فارس حاکیمیتی انسان حاقلارینی رعایت ائده جگینه داییر بیرلشمیش دؤلتلر تشکیلاتی نین "بشر حاقلاری بیانیه لرینه" قول چکدیگینه باخمایاراق فارس ایستعمار حاکیمیتلری و دؤولتلری بوگون ده فارس اولمایان ائتنوسلارین او جومله دن سایی فارسلاردان چوخ اولان آذربایجان تورکلری نین میللی دیل و مدنیتلرینی دانماغا چالیشمیش و چالیشارلار. کئچمیش  31  ایلده ایسلام آدینا ایران ممالیکی محروسه سینه حاکیم کسیلمیش فارس ایستعمار حاکیمیتی ده اؤز آنایاساسینا اکلدیگی و آرتیردیغی 15 و 19 اونجو اصیللری بیله یئرینه یئتیرمکدن بویون قاچیرماقدادیر.

قایناقلار: