آدسؤزجوگو  و عوضلیک

آدسؤزجوگو (Nomen)

آدسؤزجوگو، آلمانجا Namenswort و Nennwort آنلاملارینا اساساً بو سایاق سؤزجوکلر (کلمه لر) دونیادا دیری مووجودلار و اشیالارا بیر آد کیمی وئریلرلر. اونلار (آدسؤزجوکلری) موطلق دئییملری، دوشونجه لری و دویقولاری  و ساییره لری ده آدلاندیرارلار: اؤرنک اولاراق: بال، ایسلامیت، قاپی، قورتولوش، مال، حاکیم، بویاق، دوشونمه، باغلیلیق و ساییره.

شئی-آدسؤزجوگو آلمانجا Dingwort دئییمی نین آنلامینا اساساً آدسؤزجوکلر دونیاداکی شئیلره آد اولاراق وئریلر. بو دئییمین آنلامینا باخمایاراق دیری موجودلار و موطلق دوشونولموشلر ده آد آلمیش اولارلار.

آنا-آدسؤزجوگو آلمانجا Hauptwort دئییمی نین آنلامینا اساساً آدسؤزجوگو موستقیل اولار و جومله ده اؤزل (مخصوص) رول اوینار.

چوخلو آدسؤزجوگونون اولماسینا باخمایاراق زامان گئدیشی ایله یئنی آدسؤزجوکلری نین یارانیشینا دا تانیق اولوروق؛ اؤرنک اولاراق: اوچاجاق = اوچ- (<اوچماق) + -اجاق؛ اوچاق =اوچ- (<اوچماق) +-اق؛ فارسچا هواپیما = هوا + - پیما (<پیمودن)؛ آلمانجا Flugzeug = Zeug +    Flug (<fliegen)؛ دوراجاق = دور- (<دورماق) + -اجاق، دوراق = دور-  (< دورماق)+ -اق و ساییره

آلمانجا Haltstelle = halten>) Halt + (stellen>) Stelle)؛ اینگلیسچه station > stay و ساییره.

آدسؤزجوکلری جومله ده چوخلو اؤنملی گؤرئو (وظیفه) اوستلنمیش اولارلار؛ اؤرنک اورالاق: ایشلو (عملکرد) و یاناشما باخیمیندان.

آدسؤزجوکلری یاناشما باخیمیندان موخلیف بؤلومه بؤلونرلر:

1- دارآنلامدا: بیر شئی و دئییمه وئریلن آد (Substantiv=).

شئی و دوشونجه باخیمیندان آدلار:

- شئی آدلاری: : دیللرده کی شئی و ماده لره وئریلن تمل آدلار؛ اؤرنک اولاراق: داش، دومان، بولوت، تورپاق.

- موطلق آدلار: ال ایله لمس اولمایاجاق قویولموش آدلار. بو آدلار خاصیت، دوروم (حالت)، اولای (اتّفاق)، داورانیش (رفتار)، ایلگی (علاقه، رابیطه) و دوشونجه (فیکیر و تصور) کیمی دوشونولموشلره وئریلمیش آدلار ساییلارلار؛ اؤرنک اولاراق: گؤزللیک، باریش، قوهوملوق، یاشاییش، اوچوش، یئریش، چؤکوش، یوخوش، سیلدیریم و ساییره.

آیریلما یولو ایله یارانمیش آدلار ایچریک (محتوا) باخیمیندان موختلیف بؤلوکلره (صینیفلره) بؤلونرلر:

آ- بیر اولای (حادثه) ایله باغلی آدلار؛ اؤرنک اولاراق: بؤلمه، دیرنمه.

ب- بیر ایش و ایشلوین (عملکردین) سونوجو (نتیجه سی) اوچون وئریلن آدلار؛ اؤرنک اولاراق: راضیلشمه، مئیللی اولما.

ج- بیر ایشلوه (عملکرده) وسیله اولان ملزمه لر اوچون وئریلن آدلار؛ اؤرنک اولاراق: گئییم (لباس) < گئیمک، بیچقی (اره)، بیچاق (چاقو).

د- مسلک و شغل اوچون وئریلن آدلار؛ اؤرنک اولاراق: پوستچی، ایشچی، سوپورگه چی.

ائ- نئجه لیک (کیفیت) اوچون وئریلن آدلار؛ اؤرنک اولاراق: بؤیوکلوک، کیچیکلیک، عاقیللیلیق، دلیلیک.

ف- سورو (دسته) اوچون وئریلن آدلار؛ سورو (خیردا باش سوروسو: قویون و قوزو سوروسو) ایلخی (آت سوروسو)، ناخیر (مال قارا سوروسو)،

2- گئنیش آنلامدا وئریلن آدلار: گئرامئر واسیطه سی ایله بلیرلنمیش شئی، فعل و صیفت آدلاری.

3- گؤرونومو بیلدیرمک اوچون وئریلن آدلار:

 آ- نوع بیلدیرن آدلار (Appellativum, Gattungsbezeichnung, Klassenname): اؤزل (خصوصی) آدلارین ترسینه نوع بیلدیرن آدلار بیر بؤلوک (صینیف) دیری مووجودلارین یوخسا شئیلرین هامیسینی بیلدیرن آد اولاراق قبول ائدیلرلر؛ اؤرنک اولاراق: آغاچ، اینسان، مال قارا و ساییره.

ب- اؤزل (خاص) آدلار: هر بیر شخص و منطقه نی آدلاندیران آد. اؤرنک اولاراق: اوختای، آذربایجان.

عوضلیک (آد یئرینده اوتوران: ضمیر)

لاتینجه Pronomen >Pro (اوچون) + Nomen (آد) گئرامئرده بیر تاخیم (بعضی) آدسؤزجوکلری نین یئرینه اوتوردوقلاری ایشلوی (عمل کردی) نظره آلاراق عوضلیک (آد یئرینده اوتوران Stellvertreter des Nomens) آدلانارلار. عوضلیکلر جومله- و آنلام-اؤیرنیمی آچیسیندان  بیربیرلریندن فرقلی سؤزجوکلر قوروپونو اولوشدولارلار (تشکیل وئررلر). بوتون عوضلیکلر (ضمیرلر) اوچون آنلام-اؤیرنیمی نین یؤنتمه ایشلوی (عمل کردی)  اورتاقدیر. اؤزل (خاص) آد و فاعیله دایاقلی ایفاده لردن فرقلی اولاراق عوضلیکلر دانیشییق ایچینده اولدوقلاری دورومو نظره آلمادان داواملی دیل ملزمه لرینه عایید اولمایان هامان شئیلری ایفاده ائدرلر.

بیلیندیگی کیمی آدا دایاقلی و اؤزل آدلار دانیشانین دانیشیق موقعیتیندن آسیلی اولمایاراق سورکلی (همیشه، دائماً) دیل عالمیندن اوزاق شئیلره آد اولاراق وئریلرلر. عوضلیکلر ایسه متین ایچریگینه باغلی و زامانی گلدیکده دیل واقعیتیندن اوزاق موختلیف شئیلری تمثیل ائتمگه خیدمت ائدرلر، اؤرنک اولاراق: اینگیلیسچه shift-words .

 مورفولوژیک باخیمدان عوضلیکلرین (ضمیرلرین) یاپیشقان دیللرده بیر مرکب صرفلری وار. جومله و آنلامبیلیملیگی-سؤزدوزوملوگو (syntaktisch-semantisch) آچیسیندان موختلیف آلت قوروپلارا بؤلونرلر:

عوضلیکلر، ایشاره عوضلیکلری، سورقو عوضلیکلری، یییه لیک عوضلیکلری، یییه لیک عوضلیکلری + -کی، ایشاره عوضلیکلری یییه لیکده، سورقو عوضلیکلری یییه لیکده، یییه لیک عوضلیکلری یئرلیکده، ایشاره عوضلیکلری یئرلیکده، سورقو عوضلیکلری یئرلیکده، عوضلیکلر چیخیشلیقدا، ایشاره عوضلیکلری چیخیشلیقدا، سورقو عوضلیکلری چیخیشلیقدا، عوضلیکلر تأثیرلیکده، سورقو عوضلیکلری تأثیرلیکده، عوضلیکلر یؤنلوکده، ایشاره عوضلیکلری یؤنلوکده، سورقو عوضلیکلری یؤنلوکده، عوضلیکلر + ایله، ایشاره عوضلیکلری + ایله، عوضلیک + -چه/-چا، -جه/-جا، عوضلیک + -سیز، و ساییره

عوضلیکلر

تک                        جمع

1. شخص       من                        بیز

2. شخص       سن                       سیز

3. شخص       او                          اونلار

ایشاره عوضلیکلری

تک                               جمع

بو                          بونلار

او                          اونلار

سورقو عوضلیکلری

تک                               جمع

کیم                        کیملر

نه                          نه لر

نه مه نه                  نه مه نه لر

هانسی                  هانسیلار

هارا                        هارالار

هاچان                     هاچانلار

یییه لیک عوضلیکلری

تک                              جمع

1. شخص       مینم                      بیزیم

2. شخص       سنین                     سیزین

3. شخص       اونون                      اونلارین

یییه لیک عوضلیکلری + -کی

                        تک                               جمع

1. شخص       مینمکی                  بیزیمکی

2. شخص       سنینکی                  سیزینکی

3. شخص       اونونکو                    اونلارینکی

ایشاره عوضلیکلری یییه لیکده

تک                               جمع

بو                 بونون                      بونلارین

او                 اونون                      اونلارین

سورقو عوضلیکلری یییه لیکده       

                        تک                               جمع

کیم              کیمین                     کیملرین

نه                نه یین                     نه لرین

نه مه نه        نه مه نه نین             نه مه نه لرین

هانسی         هانسی نین             هانسی لارین

نئچه             نئچه نین                  نئچه لرین

هارا              هارانین                   هارالارین

هاچان           هاچانین                  هاچانلارین

یییه لیک عوضلیکلری یئرلیکده

                        تک                   جمع

1. شخص       منده             بیزده

2. شخص       سنده           سیزده

3. شخص       اوندا             اونلاردا

ایشاره عوضلیکلری یئرلیکده

                     تک                  جمع

بو                 بوندا             بونلاردا

او                اوندا              اونلاردا

سورقو عوضلیکلری یئرلیکده

                        تک                   جمع

کیم              کیمده            کیملرده

نه                نه ده            نه لرده

نه مه نه        نه مه نه ده    نه مه نه لرده

هانسی         هانسیندا        هانسیلاردا

نئچه             نئچه ده                  نئچه لرده

هارا              هارادا            هارالاردا

هاچان           هاچاندا          هاچانلاردا

 عوضلیکلر چیخیشلیقدا

                        تک                   جمع

1. شخص       مندن            بیزدن

2. شخص       سندن           سیزدن

3. شخص       اوندان           اونلاردان

ایشاره عوضلیکلری چیخیشلیقدا

                        تک                  جمع

بو                 بوندان           بونلاردان

او                 اوندان            اونلاردان

سورقو عوضلیکلری چیخیشلیقدا

                        تک                   جمع

کیم              کیمدن           کیملردن

نه                نه دن            نه لردن

نه مه نه        نه مه نه دن    نه مه نه لردن

هانسی         هانسیندان      هانسیلاردان

نئچه             نئچه دن         نئچه لردن

هارا              هارادان          هارالاردان

هاچان           هاچاندان        هاچانلاردان

عوضلیکلر تأثیرلیکده

                        تک                   جمع

1. شخص       منی             بیزی

2. شخص       سنی           سیزی

3. شخص       اونو              اونلاری

سورقو عوضلیکلری تأثیرلیکده

                        تک                   جمع

کیم              کیمی           کیملری

نه                نه یی           نه لری

نه مه نه        نه مه نه نی   نه مه نه لری

هانسی         هانسینی       هانسیلاری

نئچه             نئچه نی        نئچه لری

هارا              هارانی          هارالاری

هاچان           هاچانی                   هاچانلاری

عوضلیکلر یؤنلوکده

                        تک                  جمع

1. شخص       منه              بیزه

2. شخص       سنه             سیزه

3. شخص       اونا               اونلارا

ایشاره عوضلیکلری یؤنلوکده

                        تک                  جمع

بو                 بونا               بونلارا

او                 اونا               اونلارا                    

سورقو عوضلیکلری یؤنلوکده         

کیم              کیمه             کیملره

نه                نه یه            نه لره

نه مه نه        نه مه نه یه     نه مه نه لره

نئچه             نئچه یه                   نئچه لره

هارا              هارایا             هارالارا

هاچان           هاچانا            هاچانلارا

عوضلیکلر + ایله

                   تک                        جمع

1. شخص       من ایله/ مینم ایله      بیز ایله/ بیزیم ایله

2. شخص       سن ایله/ سنین ایله   سیز ایله/ سیزین ایله

3. شخص       او ایله/ اونون ایله/ اونونلا  اونلار ایله/ اونلارلا

                   (خالق آغری: اوننان)    (خالق آغزی: اونلارینان)

ایشاره عوضلیکلری + ایله

                        تک                   جمع

بو                 بونون ایله       بونلار ایله

او                 اونلار ایله       اونلار ایله

عوضلیک + -سیز

                        تک                   جمع

1. شخص       منسیز          بیزسیز

2. شخص       سنسیز                  سیزسیز

3. شخص       اونسوز          اونلارسیز

ایشاره عوضلیگی + -سیز

                   تک                   جمع

بو                 بونسوز          بونلارسیز

او                 اونسوز          اونلارسیز

سورقوعوضلیگی + -سیز

                        تک                   جمع

کیم              کیمسیز         کیملرسیز

نه                نه سیز          نه لرسیز

نه مه نه        نه مه نه سیز  نه مه نه لرسیز

هانسی         هانسیسیز      هانسیلارسیز

نئچه             نئچه سیز       نئچه سیز

هارا              هاراسیز         هارالارسیز

عوضلیک + -جه/-جا، -چه/-چا

عوضلیکلر –جه/-جا؛ -چه/-چا اکی (پسوند Postposition) ایله بیرلشه رک نئجه لیگی اورتایا قویارلار:

                        تک                   جمع

1. شخص       منجه            بیزجه

2. شخص       سنجه           سیزجه

3. شخص       اونجا             اونلارجا

ایشاره عوضلیگی +-جا

                   تک                   جمع

بو                 بونجا             بونلارجا

او                 اونجا             اونلارجا

سورقو عوضلیگی + -جه/-جا

                   تک                  جمع

کیم              کیمجه          کیملرجه        

نه                نه جه           نه لرجه

نه مه نه        نه مه نه جه   نه مه نه لرجه

هانسی         هانسیجا        هانسیلارجا

هارا              هاراجا           هارالارجا

قایناقلار:

-1Bünting, K.-D. / Eichler, W.: Grammatik-Lexikon. Frankfurt a.M.: scriptor, 1989, S. 107-108.

-2Ulrich, Winfried: Linguistische Grundbegriffe.  Kiel: F. Hirt, 1972, S. 79-80.

3- Bünting, K.-D. / Eichler, W.: Grammatik-Lexikon. Frankfurt a.M.: scriptor, 1989, S. 169.

4- Bußmann, Hadumod: Lexikon der Sprachwissenschaft. 2. völlig neu bearbeitete Auflage, Stuttgart: Kröner,1990; S. 615.

5  Işıq Sönməz, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von Qaradağ, Muğan und Zäncan, Göttingen 1998.

ایشیق سؤنمز 18.01.2006

 دیل و ادبیات