فارس راسیستلیگی یوخسا ایرانیت مقوله سی
بیلیندیگی کیمی دیل و مدنیت مقوله سی بیر میللتین معنوی وارلیغی ساییلار. بو معنوی وارلیغی سیاسی گؤروشلر کؤلگه سی آلتیندا دگرلندیرمگه چالیشماق ایستر ایسته مز دوغرو و دوزگون دوشونجه و فیکیر یئریتمه گی فیکیر صاحابینا اسیرگه یه رک اونو یانلیش یولا ایتله میش اولار. فارس تشکیلاتلارینا منسوب اولانلارین میللی منسوبیتلریندن آسیلی اولمایاراق فارس محورلی فیکیر یئریتمگی اؤزلری اوچون اساس گؤتوردوکلری اوچون ایران ممالیکی محروسه سینده کی باشقا دیل و مدنیتلر مقوله سینه ده فارسلیق گؤزو ایله باخمانی اؤزلری اوچون بیر شابلون حالینا گتیرمیش مقامدا یئر آلارلار. بو شامبول حالینا گلمیش فیکیر یئریتمه لر دوشونجه و فیکیر صاحابلارینی یامیلمیش مقامدا یئرلشدیرمیش اولار. بو یامیلمیش مقاملاردان بیری ده فارس شوونیست و فاشیست تشکیلاتلاریندا اولان فیکیر صاحابلاری نین آذربایجان میللی مسئله سینه یاناشما مسئله لریدیر. اونلار فارس محورلی دوشوندوکلری اوچون آذربایجان میللی مسئله سی سؤز قونولاری اولدوقدا آذربایجانلیلاری داها دا ایرانلی، آنجاق دیل و مدنیت باخیمیندان فارس دیل و مدنیتی نین آیریلماز بیر ترکیب حیصصه سی دئیه اؤزلرینی یورماغا و ایجتماعیتی آلداتماغا چالیشارلار. بو دوغرولتودا چوخلو یازیلار یازیلماسینا باخمایاراق یئنی سیته لره سیزمیش یازیلاری نظره آلارساق، بو دوشونجه صاحابلاری فارس اورگانلاریندان باشقا سیته لرده کی یازیلارا زامان آییرماق ایستمدیکلرینی اؤیرنمیش اولاریق. بئله لیکله گئنه اسکی حامام، اسکی چاناق مسئله سی تیکرارلانمالی اولار. عباس مقدم آدلی ذات "نکاتی پیرامون مسئله ملی آذربایجان" آدلی مقاله نی رضا اغنمی ذات عالی نین "شصتمین سالگرد نهضت آذربایجان" اوزره یازدیغی فیکیرلره قارشین اورتا آتمیشدیر(1) بو مقاله نین بعضی پاساژلارینی گؤزدن کئچیرمک پیس اولماز دئیه دوشونوروک، اوخویوروق:
"..الف ــ آذربایجان بطور تاریخی فقط، آذربایجان ایران است و نام مشابه در ورای ارس جعلی است: .... نویسنده بدون توجه به جعلی بودن نام «آذربایجان» که در سال ۱۹۱٨ توسط حزب پان ترکیستی مساوات بر آن سرزمین نهاده شد، بدون ارائه هیچ دلیل و سندی آنجا را قبل از جدایی از ایران و بطور تاریخی «آذربایجان» دانسته است! "(1).
گؤروندوگو کیمی اوسته کی ایفاده لرده محمود افشار یزدی، رضا عنایت، سیاوش بشیری، جلال متینی، امیر حسین خنجی، و بیر چوخ فارس شوونیست و راسیستلری نین ایستعمارچی فیکیرلری تیکرارلانمیش اولور. دئمک، قؤزئی آذربایجان تورپاقلاری 1918 ایلینده آذربایجان دئییل، تاریخ بویو بو تورپاقلار آذربایجان آدلانمیشلار. یالنیز بعضیلری آذربایجان تورپاقلارینا تانیش اولمادیغی اوچون کور چایی نی آراز چایی ایله دگیشیک سالاراق آذربایجان نین آران بؤلگه سی آذربایجاندان آیری بیر ولایت کیمی قلمه آلمیشلار. بو مسئله اوزره آشاغیدا تورج اتابکی Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Twentieth.century in Iran آدلی کیتابیندان آلینتی اورتایا قویماقلا دئیینه جه ییک. پان ایرانیست قووه لر و فارس شوونیستلری گونئی آذربایجاندا آذربایجانلیلارین میللی بیلینج و شوعورلارینی یوخ ائتمک اوچون محمود افشار یزدی وسیله سی ایله آغیزلارینا قویولموش و چورومک اوزره اولان ساققیزلارینی آغیزلاریندان یئره سالماق ایستمزلر. آذربایجان سرحدلری اوزره محمد بلعمی سامانلیلارین وزیری "طبری نامه" کیتابیندا یازیر: "اوّل حد از همدان درگیرند تا به ابهر و زنگان بیرون شوند و آخرش به دربند خزران. و بدین میانه اندر هرچه شهرها است همه را آذربایگان خوانند" (2). محمد حسین خلف تبریزی یاردیغی تاریخی برهان قاطع سؤزلوک کیتابیندا آرانین هارا اولدوغونا داییر اوخویوروق:"اران نام ولايتي است از آذربايجان كه گنجه وبردع ازاعمال آن است" (3).
اوسته گؤروندوگو کیمی تاریخی قایناقلاردا آران ولایتی آذربایجان مملکتی نین تاریخی تورپاقلاریندان حئساب ائدیلیر. آنجاق فارس شوونیستلری و اونلارا آلت اولموش شخصلر بو مسئله نی نیه قبول ائتمک ایستمیر مسئله سینه گلدیکده فارس شوونیستلری و راسیستلری نین ایستعمارچیلیق نیتلری اورتایا چیخمیش اولار. عکس حالدا بیر بؤلگه ده کیمسه نین ماراغی اولمازسا، او بؤلگه نین آدی نین هرهانکی بیر کلمه اولماسی و اونا بنزر آدین هارادا اولماسی و هانکی آنلام داشیمالاری کیمسه نین حالیندا هئچ بیر دگیشیکلیگه یول آچماز دئیه دوشونمه لی ییک. آذربایجان مساوات پارتیسی نین قوروجوسو، محمد امین رسولزاده باکیدا ایران ممالیکی محروسه سیندن اولان آزادلیق سئون اینسانلار ایله سیخ ایلیشکیسی اولموش، فارس و عرب دیللرینی یاخشی بیلدیگی اوچون سوسیال دئموکراتلار کومیته سی طرفیندن بیر ناظیر کیمی رشت شهرینه گلمیش و هامانکی ایل تهرانی مشروطه موجاهیدلری آلماق عرفه سینده موجاهیدلر ایله بیرلیکده تهرانا گئتمیش و مشروطه اینقلابیندا کؤمکچی اولموش. محمد امین رسولزاده تهراندا ایران دئموکرات پارتیسینه عوضوو اولموش، سید محمد ابوالضیاء شبستری ایله "ایران نو" آدلی بیر درگی یایماقلا روس چارلیغی علیهینه یازیلار یازماقلا مشغول اولموش و ایران ممالیکی محروسه سی مطبوعاتیندا اؤزونه گئنیش رغبت قازانماسینا باخمایاراق روسیه دؤولتی نین تهران حاکیمیتینه خواهیشی اساسیندا محمد امین رسولزاده تهران حاکیمیتی طرفیندن (محمدولیخان سپهسالار باش وزیر اولدوغو زامان) ایراندان ائشیگه سالیناراق عثمانلی ممالیکی محروسه سینه گئتمک زوروندا قالمیش، روس ایستعمارچی قووه لری علیهینه ووروشماق اوچون عثمانلی ممالیکی محروسه سینده کی جاوان تورکلره قوشولموش، چوخ کئچمه دن 1910 اونجو ایل باکییا گئری قاییتمیش و موساوات پارتیسی نین قوروجوسو اولموشدور (4). فارس شوونیستلری نین آذربایجان مساوات پارتیسی علیهینه مالیک اولدوقلاری غضب بو پارتی و تشکیلاتین پان تورکیست اولماسی اوچون دئییل، بو پارتی نین قوروجوسو محمد امین رسولزاده 1918 اینجی ایل تاریخی آذربایجان آدینی جوغرافی مملکت دئییمیندن سیاست ساحه سینه قالدیرماغا باشاردیغیندان ایلری گلن بیر مسئله دیر. فارس شوونیستلری و اونلارا قویروق اولانلارین یالانچی ایددعالاری نین ترسینه اوسته محمد بلعمیدن گتیردیگیمیز فاکتدان گؤروندوگو کیمی محمد امین رسولزاده تاریخی فاکتلاردان یولا چیخاراق تاریخی آذربایجان آدینی سیاست دونیاسینا داشیماغا باشارما قابیلیتینه مالیک اولموشدور (2 و 3). عباس مقدم ذات عالی آذربایجان آدی نین جعل اولدوغونو ایثبات ائتمگه چالیشارکن عثمانلی ایمپراتورلوغوندا پان ترکیسم مقوله سینه دئگینمگه و زئینب کوبرا دئمکله آذربایجان میللی آخینی نی پان ترکیست اولماغا ایتتیهام ائدیر. آنجاق عباس مقدم آذربایجان جومهوریتی نین قورولماسینا داییر ایلری سوردوگو فیکیرلرین اساسسیز اولدوغونو اورتایا چیخیر، اوخویوروق:
" برای روشن شدن علل و انگیزه نهادن نام جعلی «آذربایجان» بر اران یا آلبانیای قفقاز، لازم است نظری به زمینه شکل گیری پان ترکیسم در امپراطوری عثمانی بیندازیم: اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، در امپراطوری عثمانی دو جریان فکری قوت گرفت که یکی «اتحاد اسلام» در سطح جهان را در سر می پروراند و دیگری «وحدت ترک زبانان» سراسر جهان را مد نظر داشت که در نهایت «ترکهای جوان» به مثابه یک جریان پان ترکیستی قدرت گرفت و خواستار وحدت ترک زبانان در یک اتحادیه جهانی شد و بدین منظور در کشورها و سرزمینهای ترک زبان در صدد ایجاد احزاب و جریانات پان ترکیستی بر آمد."(1)
عباس مقدم ذات عالی نین اوسته کی اراجیفینه جاواب وئرمک اوچون محمد امین رسولزاده نین سید حسن تقی زاده یه یازدیغی مکتوبلاریندان بعضی پاساژلاری اوخومالی اولوروق، محمد امین رسولزاده بیرینجی مکتوبوندا سید حسن تقی زاده یه یازیر(5):
اونودولماز دوستوم! ... باکوده بیر دسته منافقلردن عبارت آداملار "شریعت" ایسته ییریک دئیه بیر "مسلمانلیق فیرقه سی" تأسیس ایدوب، بیز میللت پرور دئموکراتلارلا مجادیله یه باشلامیشلار. هئچ نه لری اولماسا دا کؤنول بولاندیرماقلاری واردور. فقط علی العموم ایشلریم فنا دگیل. ایش چوخ، آداملامیز آزدیر. بورادا "تورک عدم مرکزیت فرقه سی "مساوات" نامینده بیر فیرقه تأسیس ائتمیشیک. مقصدی روسیه نین فئدرالیزم سبکی ایله قورولماسی نی طلب ایله مکدیر... ایران دئموکرات فیرقه سی نین بورادا شعبه سی واردیر. اونلارلا موناسیبتیمیز دوستانه دیر. او قدر مشغولیتیم وار کی عادتاً غزیته یه یازی یازماغا فورصتیم بیله یوخدور. بالخاصه ایران حقینده یازماق ایسته ییرسم ده، وقتیم مساعید اولمور. بو خصوصدا وقتینیز مساعید اولارسا، ایران حقینده هر نوع مقاله یه "آچیق سؤز" مهیادیر. آچیق سؤز 3 ایلدیر تأسیس ائدیلمیشدیر، داوام ائدیر... عجبا ایرانا گئتمه یه جکسینیز؟ دئموکرات فیرقه سینده تشکیلیون، ضد تشکیلیون غوغالارینی یاخشی آنلایابیلمیرم. منجه، بو موباریزه شکلیندن آرتیق معنا اوستونده دیر. ائشیتدیگیمه گؤره آقایان تشکیلیون اعتیدال مشربدیرلر، ضدیون ایسه سابیق کی میللت پرستلیک مسلکینده ثابیت قدم قالمیشلار. بیرینجیلر دئیه سن روسیه اینقلابینه چوخ اومود بسله ییرلر. ایکینجیلر خاریجی سیاستده یئنه ده اینگیلتره نین آمیر اولوب قالدیغینی گودورلر.... قافقازیانین حالی قاریشیقدیر. ایندی معلومات آلینمیشدیر کی جبهه ده کی اوردو قاییدوب گئری گلیر. بو آفتین قاباغیندا مملکتین حالی نه اولاجاق معلوم دگیل. بالخاصه مسلمانلار ایضطرابدادیرلار. بیر یاندا سئچگی موباریزه لری باشلانیر، مجلیس مؤسسان نامزدلری جزئینده فیرقه میز طرفیندن من ده داخیل ائدیلمیشم. مجلیس مؤسسان سئچگیلری ایله برابر بلدیه سئچگیلری، بیلمم نه سئچگیلری واردیر. بو سئچگیلر ایچینده غرق اولوب قالمیشیق. روسیه نین سئچگیدن باشقا بیر ایشی، قطعنامه لردن باشقا بیر سؤزو یوخدور. فقط آخیری خئییردیر. اللرینیزی سیخارام، دوستون محمد امین. 22 اوقتیابر 1917، باکی(6).
اوسته گؤروندوگو کیمی بو محمد امین رسولزاده طرفیندن سید حسن تقی زاده یه یازیلمیش مکتوب اوقتویابر اینقیلابی عرفه سینده یازیلمیش. یازی نین دا روحوندان بللی اولدوغو کیمی مسئله "پان ترکیستلیک" مسئله سی دئییل، محمد امین رسولزاده نین یازیسینا اساساً او زامان روسیه چارلیغینی بیر فئدرال ممالیکی محروسه یه چئویرمک گونون مسئله سی اولموش. آنجاق زامان گئدیشی ایله قافقازلاردا یارانمیش قودرت بوشلوغو قافقازداکی آذربایجان، ائرمنیستان و گورجوستان آیدینلارینی قافقاز فئدرال دؤولتینی یاراتمالارینا اساس یاراتمیش. بو فئدرال دؤولتلرین هر بیری نین اؤزلرینه خاص آدلاری اولاجاقلارینی نظره آلارساق تاریخی "آذربایجان" آدی بو یئنی قورولموش مملکته وئریله جک آد ایمیش. بو مسئله نی "پان ترکیسم/ پان ترکیست" ایله علاقه ده گؤسترمگه چالیشماق عوافریبلیکدن باشقا ماهیت داشییا بیلمز دئیه دوشونمه لی ییک. عباس مقدم ذات عالی یازیر:
" تورج اتابکی در کتاب «آذربایجان در ایران معاصر» می نویسد: ”افول حکومت امپراطوری روسیه، زمینه را برای پدید آمدن یک جمهوری مستقل در ماوراء قفقاز آماده ساخت. در نوامبر ۱۹۱۷ کمیسیاریای ماوراء قفقاز در شهر تفلیس برپا شد. ... ۲۲ آوریل ۱۹۱٨ منشویک های گرجی، داشناکیست های ارمنی و مساواتی های مسلمان در تلاشی جمعی هماهنگ شدند و تشکیل «جمهوری فدراتیو ماوراء قفقاز» را اعلام کردند. ... در طی آخرین جلسه کنفرانسی که به منظور دستیابی به یک مصالحه نامه با امپراطوری عثمانی برگزار شده بود، دشمنی های پنهانی بین سه عضو جمهوری فدراتیو ماوراء قفقاز، خیلی سریع آشکار شد ... پس از آن، شورای ملی گرجستان، تشکیل جمهوری مستقل گرجستان و دو روز بعد ارمنی ها به دنبال گرجی ها، استقلال جمهوری خود را اعلام داشتند. ... در ۲۷ مه ۱۹۱٨، شورای ملی مسلمانان در تفلیس برگزار شد و «اعلامیه استقلال آذربایجان» را به تصویب رسانید، جمهوری ای که قفقاز جنوبی و شرقی را در بر می گرفت. .. پذیرش نام آذربایجان برای منطقه جنوبی و شرقی ماوراء قفقاز، در ایران و آذربایجان نگرانی درست کرد. ... "(1).
اوسته ایستر عباس مقدم، ایسترسه ده تورج اتابکی نین فیکیرلرینه اساساً آذربایجان جومهوریتی دئیه یکونلاشمیش قوزئی آذربایجانداکی میللی آخینلاری "پان ترکیست"لیکده ایتتیهام ائتمک واقعیتلردن اوزاق گؤرونور. بو ذاتلارین ایکیسی نی ده راحاتسیز ائدن فیکیرلرین اساسیندا آذربایجان جومهوریتی نین آدی دایانیر. بو ذاتلارین فارس محورلی فیکیرلرینه اساساً قوزئی آذربایجان تورپاقلارینا آذربایجان جومهوریتی آدی نین وئریلمه سی ایران ممالیکی محروسه سینده آذربایجان تورکلری نین میللی بیلینج و شوعورلارینا تکان وئره رک فارس ایستعمارینا و حاقسیزلیغینا قارشین اعتیراضلاری نین یوکسلمه سینه یول آچاجاقدیر. عباس مقدم فیکیرلرینی اساسلاندیرماق اوچون گئنه تورج اتابکی ذات عالی نین فارس محورلی فیکیرلرینی اورتایا قویماغا چالیشیر، اوخویوروق:
"تورج اتابکی در مورد نگرانی های موجود در ادامه می نویسد: ”در ۲۷ مه ۱۹۱٨ هنگامی که در سرزمین آن سوی ارس تا جنوب شرقی قفقاز جمهوری جدید آذربایجان برپا شد، گذاردن نام آذربایجان بر این جمهوری، در ایران و به ویژه در بین روشنفکران آذربایجانی موجب اعجاب گردید. خیابانی و پیروان دموکراتش، برای جدا نشان دادن خودشان از قفقاز، تصمیم گرفتند نام ایالت (آذربایجان) را به «آزادیستان» تغییر دهند." (1)
اوسته تورج اتابکی نین "جومهوری جدید آذربایجان" ایفاده سی هر بیر اوخوجو اوچون "جومهوری قدیم آذربایجان" مسئله سی نین ده وار اولوب اولمادیغینی بیر سورقو کیمی اورتایا قویار. تورج اتابکی کئریئین بروک باشچیلیق ائتدیگی چالیشماسیندا پان ایرانیستلرین دوشونجه لرینی اساس گؤتوره رک آذربایجان و آران سرحدلرینی آراس چایی آدلاندیرماقلا یازیر:
"Finally, the quasi-encyclopedic work entitled Borhan-e Qate’, wich was completed in 1652, explains the word Aras (Araxes) as: The name of a famous river wich flows past Teflis and forms a boundary between Azerbaijan and Aran"(6).
بیلیندیگی کیمی تیفلیس شهریندن کئچن آراز چایی دئییل، قوزئی آذربایجانین کور چایی دیر. کور چایی قافقازلاردا ان بؤیوک چایدیر. اوزونلوغو 1515 کیلومتر، حؤزه سی نین ساحه سی 188 مین کیلومترمربع دیر. باشلانقیجینی قیزیل گدیک داغی نین (تورکیه ده) شمالشرق یاماجیندان (2740 متر) آلیر. کور چایی تورکیه اراضیسینده 200 کیلومتر، گورجوستان اراضیسینده 335 کیلومتر، آذربایجان اراضیسینده ایسه 980 کیلومتر مسافه دن آخاراق خزر دنیزینه تؤکولور. کور چایی نی آخیم ایستیقامتینده بیربیریندن فرقلندیرن 3 حیصصه یه بؤلمک اولار:
1. یوخاری حیصصه- منبعیندن بورجومی دره سینه قدر
2. اورتا حیصصه- بورجومی دره سیندن مینگه چئویره قدر.
3. آشاغی حیصصه- مینگه چئویردن منبعه قدر.
یوخاری حیصصه آخیمیندا دار و درین دره ایله آخیر. بورجومی دره سی چوخ درین و داردیر. کور چایی 55 کیلومتر مسافه ده بو دره ایله آخیر. اورتا آخیمیندان چای بؤیوک مسافه ده نیسبتاً گئنیش یاتاقدا آخیر. تیفلیفسدن سونرا دره سی داها دا گئنیشدیر. مینگه چئویر یاخینلیغیندا کور چایی بوزداغ یوکسکلیگینی یاراراق مینگه چئویر آستانالارینی عمله گتیریر..... کور چایی بؤیوک ائنریژی ائحتییاتینا مالیکدیر. چایین اوزرینده تیفلیسدن یوخاری زئمو-آوچالا، تیفلیسده اورتاچالا، مینگه چئویر یانیندا آلازان سو ائلئکتیریک ایستانسیالاری تیکیلمیشدیر"(7).
گؤروندوگو کیمی تورج اتابکی نین اساسلاندیرماغا چالیشدیغی مکان دا (تیفلیس ده) دوغرو دوزگون اؤزونو دوغرولدا بیلمیر و دوغرو دئییلدیر. محمد حسین خلف تبریزی "برهان قاطع" آدلی اثرینده آرانی آذربایجانین بیر ولایتی دئیه قلمه آلمیش (3). تورج اتابکی آراز چایینی یانلیش اولاراق آرانا بیر سرحد گؤسترمگه چالیشارکن نه اوچون آرانین هاردا اولدوغونا داییر آدینی چکدیگی کیتابا ("برهان قاطع" آدلی کیتابا) باخماق ایستمه میشدیر؟ دئمک، قصیدلی بیر مسئله نی اورتایا قویماق و اونو کیمسه نین خوشونا گلمک اوچون مدافعه ائتمک و یالان دا اولسا ساوینماغا چالیشماق کیمسه یه عزت و شرف گتیره بیلمز. بئله لیکله بیلیم آدینا بیر سایدا پان ایرانیست و فارس راسیستلری نین ایستگینه دوغرو قلم وورماق و آددیم گؤتورمک هئچ کیمسه یه حیثیت باغیشلایابیلمز دئیه دوشونمه لی ییک. شئیخ محمد خیابانی نین آزادیستان مقوله سینه گلدیکده او تبریز و اطرافینداکی قصبه لری (حاکیمیتی آلتیندا اولان بؤلگه لری) آزادستان آدلاندیرمیشدی، تاریخی گونئی آذربایجان تورپاقلارینی دئییل. بو مسئله نی قوزئی آذربایجان جومهوریتی ایله علاقه لی، یوخسا قوزئی آذربایجان جومهوریتینه آنتی پاتی سی کیمی گؤسترمگه چالیشماق اؤزو ده عولمفریبلیک اولاردی. عباس مقدم ذات عالی گئنه ده یازیر:
" گذاشتن نام جعلی «آذربایجان» توسط پان ترکیستها، بر آلبانیای قفقاز کاملا به عمد و آگاهانه صورت گرفت. از همان زمان حزب پان ترکیستی مساوات مدعی شد که آذربایجان ایران بخشی از سرزمین آنهاست و مردم دو سوی ارس ملتی واحد هستند! آن زمان علیرغم اعتراض افراد و عناصر میهن پرست ایرانی به این نامگذاری، بدلیل بی کفایتی زمامداران، دولت ایران نتوانست مانع این نامگذاری جعلی و هدفمند پان ترکیستها گردد. " (1)
اوسته ایشاره ائتدیگیمیز کیمی آذربایجان جومهوریتی نین آدی پان تورکیستلیک ایله دئییل، تاریخی آذربایجان تورپاقلارینا اساسلانیردی. بو مسئله نی خاریجی عامیللره نیسبت وئرمگه چالیشماق عوامفریبلیکدن باشقا ماهیت داشییابیلمز. آنجاق عباس مقدم ذات عالی نین "عناصر میهن پرست ایرانی" عیبارتلریندن منظور محمود افشار یزدی آدلی فارس اولترا راسیستی منظوردورسا، محمود افشار یزدی او زامان یازیردی:
"ما در درجهء اوّل بهم قلمان محترم خود پیشنهاد میکنیم که در جرائد خود کلمهء آذربایجان را برای جمهوری بادکوبه استعمال نکنند، و ثانیاً از هیئت دولت میخواهیم که در این خصوص توجهی نموده و در روابط رسمی خود کلمهء "اران" یا بادکوبه را بجای آذربایجان استعمال نمایند. و عنوان تصمیم خود را میتوانند این مطلب قرار دهند مه چون اشتراک نام موجب اشتباه و سوء تفاهم بود تصمیم گرفته شد که به مملکت کوچک جدید همان نام حقیقی و تاریخی آن اطلاق شود، و ثالثاً از سفارت روسیه که تصور می رود بر خلاف بعضی از همسایگان دیگر برای حرفهای حسابی گوش شنوا دارد تقاضا داریم بدولت خود پیشنهاد نماید که چون لفظ آذربایجان مختص به ایالت شمالغربی ایران است و عثمانیها با سوء نیت این اسم عاریه را به جمهوری تاتار اینطرف قفقاز داده اند، بنحوی که احساسات ایرانیان وطندوست رنجیده و قلوبشان مجروح شده است باسم حقیقی آن "اران" تبدیل نمایند. چون منفعت ما معتقدیم که منفعت ایران در آن است که قفقازیه تحت حکومت روسیه باشد و بدست دولت دیگری نیفتد....بنابراین انتظار ما از دولت شوروی در اجابت باین تقاضا شدیدتر میشود و منتظریم در اسرع اوقات از نتیجه مطلوب مطلع شویم"(8).
اوسته گؤروندوگو کیمی فارس شوونیستلری گونئی آذربایجاندا میللی بیلینج و شوعورو بالتالاماق اوچون تاریخی آذربایجان آدینی یئنی قورولموش آذربایجان جومهوریته خیطاب اولماسینا بیله مانع تؤرتمگه چالیشمیشلار. فارس شوونیستلری باشلاریندا محمود افشار یزدی اولاراق "منفعت ایران در آن است که قفقاز تحت حکومت روسیه باشد" دئیه کئچمیشده روس ایستعماری آلتیندا اولان آذربایجان جومهوریتینی گئنه روسیه کومونیستلری نین حاکیمیتی آلتینا ایتله مگه چالیشمیشلار. دئمک، فارس شوونیستلری و پان ایرانیست قووه لرین وطن پرستلیگی سای باخیمیندان فارسلاردان چوخ اولان گونئی آذربایجان تورکلرینی فارس ایستمعاری آلتیندا ساخلاماقدان عیبارتدیر. بو دوغرولتودا آذربایجان اوزره ایستعمار مقوله سینه داییر محمد افشار یزدی نین اؤز قلمیندن اوخویوروق:
"وحشت ما از این پیش آمد آنقدر هم خیالی نیست: ... راست است که بین اهالی "اران" یعنی نواحی گنجه و بادکوبه که بتصنع و برای سوء قصد نام آذربایجان بر خود نهاده اند. با اهالی آذربایجان این فرق کلی هست که آذربایجانیان ایرانی الاصل و آذربایجان جزو قسمت طبیعی ایران و همیشه عضو لاینفک این مملکت بوده، بعکس قفقاز در حقیقت جزو مستعمرات ما محسوب میشده است. معهذا وقتی بنابر مغلطه کاری شد خطر مسلم و جلوگیری از آن واجب است"(9).
گؤروندوگو کیمی قاجار ممالیکی محروسه سی زامانی قوزئی آذربایجان تورپاقلارینی محمود افشار یزدی قاجار ایمپراتورلوغو اوچون بیر مستعمره حئساب ائدیر. آنجاق بو ایستعمارچی داورانیشلاری گونئی آذربایجان اوچون ده کئچرلی دئیه قلمه آلماق ایسته میر. دئمک، فارس شوونیستلری و پان ایرانیست قووه لری نین ایستعمارچی داورانیشلاری دولاییلی اولاراق محمود افشار یزدی قلمی واسیطه سی ایله قبوللوق گؤرموش مقامدا یئر آلیر. بو مسئله نین فرقیندا اولمایان ذات عالیلر دیل، مدنیت، ایقتیصاد، یئر آلتی قایناقلاری و اینسانی گوجون فارس حاکیمیتی کونتورولو واسیطه سی ایله آخیشینی نظره آلدیقدا بو مسئله یه هانکی آدی قویا بیلرلر؟ بیر میللتین دیل و مدنیتی نی، میللی منلیک و کیملیگینی یوخ ائتمگه چالیشماق، اونون اینسانی گوجو و یئر آلتی قایناقلارینی ایستعمارچی ایداره اورقانلاری واسیطه سی ایله اؤز کونتورولونا کئچیرمگه چالیشماق ایستعمارچی حاکیمیتلرین ایشلریندن ساییلماز می؟ محمود افشار یزدی نین فیکیرلرینی نظره آلدیقدا عباس مقدم، تورج اتابکی و اوسته آدلارینی سیرالادیغیمیز شخصلر آراسیندا دوشونجه پارالئللیگی وار گؤرونور. بو ندن ایله ده بونلارین هامیسی فارس محورلی، فارس شوونیستلیگی و ایستعمارچیلیغی خیدمتینده اولان شخصلر حئساب ائدیلرلر. عباس مقدم گئنه ده یازیر:
"...اتابکی در همان کتاب می نویسد: ”... هنگامی که این جمهوری به وسیله بلشویکها بر انداخته شد و رسول زاده مجبور شد به خارج پناهنده شود، وی قبول کرد که برگزیدن این نام برای جمهوری تازه پای مذکور اشتباه بوده است. ... او در نامه ای به تقی زاده، اشتیاق خود را برای انجام هر کاری که از ناخشنودی بیشتر بین ایرانیان جلوگیری کند، اعلام داشت.“(10)
ایستر تورج اتابکی ذات عالی، ایسترسه ده عباس مقدم ذاتلاری قلمه حؤرمت ائتمدیکلری و فارس شوونیستلری طرفیندن سیرالادیقلاری یالانلاری ایجتماعیته تحویل وئرمگه چالیشمالاری نین قارشیسیندا آذربایجان جومهوریتی 1920 اینجی ایلی قیزیل اوردو طرفیندن ییخیلدیغیندان، محمد امین رسولزاده موسکوایا آپاریلدیقدان اورادا 1921 اینجی ایل سید حسن تقی زاده (11) ایله موسکوادا گؤروش کئچیردیگیندن، اورادان آوروپایا قاچدیغیندان و گئنه ایستانبولا دؤندوگوندن سونرا یازدیغی ایکینجی مکتوبدان آذربایجان مملکتی آذربایجان آدی اوزره فیکیرلری اؤیرنمگه چالیشاق، اوخویوروق:
عزیز و محترم دوستوم، ... سیزدن موسکوادان پئتروقرادا گئتمک اوزره آیریلمیشدیم. اورادان فرار ائتمک لازیم گلدی(12). بئرلینده ایکن میرزا رضانین التیفاتلاری سایه لرینده دولتخانهء عالیلرینده چای ایچرک اسکی احباب دان بیر چوخونو زیارت ایلدیم. سیزی خاطیرلادیق. عجله ائتدیگیم اوچون میرزا رضاخانلا گؤروشه مدیم. یولدان اونا مکتوب یازدیم. سونرا اونا و سیزه مکتوب یازمام لازیم ایدی. بورادا ائویم یاندیغیندان نزدیمده کی آدرسلرینیزی ایتیردیم. بو دفعه ایرانشهر (13) مجموعه سیندن اقتیباس ایله دیگیم آدرسدن ایستیفاده ائده رک بو مکتوبو یازدیم. بلکه ده ائشیتمیشسینیز بورادا روسیه ایله اولان دعوامیزی ایدامه ائتدیریریک. "یئنی قافقازیا مجموعه سی" نشر ائدیریک. ... دؤنوب دولانیب ایستانبولا گلیرم. هئچ اولمازسا بیر ایکی ایل آوروپادا اولماق ایستردیم. آمما نامساعید بیر زامانا تصادیف ائتدیم. بورادا یالنیزام، عائیلم باکو ده دیر. موسکوادا گؤردوگونوز عباسقلی بورادادیر. تهراندا ایدی. یاخیندا گلمیشلر. سنه سالاملاری واردیر... زامان و مکانلارین تأثیری نه قدر اولسا دا اسکی احبابلیغی سیله بیلمز. ظن ائدیرم آذربایجان ضرب مثلیدیر: "هر شئیین تازاسی، دوستون کؤهنه سی"! اسکی آشنالیق نامنه مصدع اوقات اولدوغومو البته جائیز گؤرور ده گوزاریش احوالینیزی متضمین جاوابی دریغ بویورمایاسینیز. موسکوا حقینداکی سون گؤروشلرینیزه چوخ ماراقلی یام(11). دوستوموز حسینقلی خان نوابدان خبرینیز وار می؟ بوتون دوستلارا عرض سالام. باقی خلوص و احتیرام: محمد امین ایستانبول 19 فئبروآر، 1924، چارشو قاپو، قندیللی سوقاق نمره 5.(14).
اوسته گؤروندوگو کیمی محمد امین رسولزاده کئچمیش شخصی دوستلوغو و تانیشلیغینی سید حسن تقی زاده ایله سوردورمگه چالیشاراق موسکوا و تهران آراسینداکی موناسیبتلرینی سید حسن تقی زاده دن اؤیرنمگه چالیشمیش. فارس شوونیستلری باشلاریندا محمود افشار یزدی اولماقلا آذربایجان جومهوریتینه بیر دوشمن گؤزو ایله یاناشمالارینا باخمایاراق(8) و تورج اتابکی محمد امین رسولزاده نی (باخ اوسته:این نام برای جمهوری تازه پای مذکور اشتباه بوده است...1) "آذربایجان آدینی دؤولت و مملکت آدی اولاراق سئچدیگی اوچون بیر نادیم (گؤردوگو ایشیندن پئشمان اولان شخص) کیمی تقدیم ائتمه سینه باخمایاراق آشاغیدا بو موضوع ایله ایلگیلی اولان مقاملاری محمد امین رسولزاده نین سید حسن تقی زاده یه یازدیغی اوچونجو مکتوبوندان اوخومالی اولوروق:
بورادا ایجازه نیزله چوخ بؤیوک بیر نزاکت و صمیمیتله تماس ائله دیگینیز اؤنملی بیر مسئله کئچیم. تورکیه ده، ایستانبولدا چالیشمامیز نشر ایله مشغول اولمامیز احتمال کی تورکیه حئسابینا چالیشدیغیمیز حاقیندا بیر شبهه و گومان حاصیل ائتدیرر. بو گومانین بالخاصه سیزین کیمی صمیمی دوستلر و علی العموم ایرانلی دوستلاریمیزدا گؤرولدوگونه بیله سینیز نه قدر متأسیفم! اگر جیددی صورتده تورکیه، آذربایجان مناسیبتی تعقیب اولونارسا، "تورکچی" دئیه ایرانلیلارجا ایتتیهام اولونان "مساوات فیرقه سی"، تورکلرجه ده "اینگیلیسچی" حتی "ایرانچی" دئیه ایتتیهام ائدیلمیشدیر. بو ایتتیهام بیر طرفدن تشکیل ائتدیگیمیز جومهوریت مفکوره سی نین خالق دیلی (تورک دیلی) اوزرینه مستند دئموکراتیک و عصری بیر ایده آلا استناد ایله مه سیندن.... ایلری گلیر کی، نتیجه ده سوء تفاهملره اوغرایاراق "سیاووش" کیمی مظلوم اولوروق(15). ایرانین قونشوموز، دینداشیمیز اولدوغونو و ذوقلاریمیزین موشتریک اولدوغونو، قسماً ده حسرتلریمیزین قرابتینی تقدیر ائتمز دئییلیک. بونا گؤره ده بویوردوقلارینیز کیمی "ایران" مِن غیر حق اولسا بیله اندیشه و قورخوسونا موجیب اولاجاق هر نوع اظهاراتدان توققی ائتمه نین بیزیم اوچون ضروری و مفید اولدوغونا منی قانع ائتمکدن داها راحات بیر شئی تصوور اولونماسین. بو خصوصدا قافقازیا آذربایجانی نین (یا سیزین مناسیب گؤردوگونوز تعبیرله "اران"نین) نه کیمی بیر خط حرکت اتخاذ ائتمک ضرورتینده اولدوغونون داها یاخشی اولدوغو حاققینداکی تصووراتینیزی کمال خلوص و اطمینانلا گؤزلویورم. بو خصوصداکی شادلیغینیزدان قطیعاً ملول دئییل، بالعکس .... مشکور قالاجاغیمی ایندیدن تأیید ائدیرم. ... اسکی دوستونوز: محمد امین. ایستانبول 15 مایس (مای) 1924.(16)
اوسته گؤروندو کیمی آذربایجان جومهوریتی طالع سیز زامان بؤیوک دؤولتلرین منافعی کسیشدیگی نوقطادا یئرلشه رک آوروپادی نژادپرستلیک تئوریسی نین قوربانی اولموش ( محمد امین رسولزاده نین دئییشی ایله سیاووش کیمی مظلوم اولموش). بئله لیکله حسین کاظم زاده تبریزلی اولماسینا باخمایاراق ایرانشهر مجلله سینده و سید حسن تقی زاده یئنه تبریزلی اولماسینا باخمایاراق کاوه مجلله سینده آذربایجان میللی منلیگی و کیملیگی علیهینه مقاله لرین یازیلماسینا ایمکان یاراداراق فارس شوونیستلرینه خیدمت ائتمک فیکیرینه قاپیلمیشلار. اوسته کی تورج اتابکی آدینا عباس مقدم ذات عالی طرفیندن اورتایا آتیلمیش (این نام برای جمهوری تازه پای مذکور اشتباه بوده است..باخ:1) ایفاده ده ایرج افشار سیستانی (محمود افشار یزدی نین اوغلو) طرفیندن سید حسن تقی زاده نین مکتوبلاری و اونا یازیلمیش و ایرج افشار سیستانی طرفیندن تحریف اولونموش مکتوبلارا اساسلانیر (17). اوسته محمد امین رسولزاده نین مکتوبوندان آیدین اولدوغو کیمی او آذربایجان میللی حرکتینه وورولان ایتتیهاملاری یالانلاماقلا آذربایجان آدی نین دوغرو اولماسینی (آذربایجان خالق دیلی و خالق ضرب مثلی واسیطه سی ایله) وورقولایاراق ایران ممالیکی محروسه سینده آذربایجان جومهوریتی علیهینه فورمالاشمیش منفی فیکیرلری داغیتماغا چالیشمیشدیر(باخ اوسته: یا سیزین مناسیب گؤردوگونوز تعبیرله "اران"!!). بو مسئله لری بیر پئشمانلیق کیمی محمد امین رسولزاده آدینا یازماق فارس عوامفریبلیگیندن باشقا هئچ نه اولابیلمز دئیه دوشونمه لی ییک. عباس مقدم باشقا فارس شوونیست و پان ایرانیست قویروغو اولان عنایت الله رضانین قلمیندن یئنه یازیر:
".. عنایت الله رضا می نویسد: ”در اینکه سرزمین ترکی زبانان قفقاز، هیچگاه نام آذربایجان نداشته است، جای اندک شبهه و تردیدی نیست... و در گذشته مولفان و مورخین از بیان این حقیقت، ابا نداشتند. ولی بعد ها بدلائل سیاسی این نکته، از جهانیان پنهان نگه داشته شد. چنان که کمتر کسی از نسل جوان و نیز نسل گذشته، بر این امر آگاهی دارد“ (1)
عنایت الله رضالار و باشقا شوونیست و فاشیست نمالار دربند شهریندن همدان شهرینه دک تاریخی آذربایجان تورپاقلاری اولدوغونا داییر محمد بلعمی نین یازدیغی تاریخی قایناقلارا نه کیمی جاواب وئره بیلرلر(باخ: خبر گشادن آذربایجگان و دربند خزران 2)؟ عباس مقدم ذات عالی یازیر:
"ب ــ زبان مردم آذربایجان در گذشته پهلوی آذری بوده و منشاء قومی مردم آذربایجان ـ بر خلاف ادعای پان ترکیستها ـ ترک نیست بلکه ایرانی ماد می باشد: .... پان ترکیستها که در صدد جداکردن آذربایجان از ایران بودند، ترک زبان بودن آذربایجانیها را دلیل بر ترک تبار بودن مردم آذربایجان قلمداد کردند! "(1).
اوسته گؤروندوگو کیمی عباس مقدم نه دئمک ایسته دیگی اؤزو ده باشا دوشموش دئییل. او ایلک اولاراق آذربایجانلیلارین تورک و تورک دیللی اولدوقلارینی دانماغا چالیشمالسینا باخمایاراق "پان ترکیست!!" لرین گؤروشلرینه اساساً آذربایجانلیلارین تورک دیللی اولماسی تورک نژاد اولمالارینا اساس یارادیر مسئله نی قبول ائتمک ایستمیرم دئیه آشاغیدا گؤره جه گیمیز دک احمد کسروی حضرتلریندن ایمداد آلماق زوروندا قالیر. عباس مقدم یازیر:
".. اولین کسی که به این کار بزرگ دست زد، محقق با ارزش و برجسته آذربایجانی، احمد کسروی بود. کسروی خود در این باره می نویسد: ”...خرسندم که به آسانی توانستم آذری یا زبان دیرین آذربایجان را پیدا کنم و نمونه هایی از آن را به دست آورم، و نیز چگونگی رواج ترکی را در این سرزمین از راه تاریخ بشناسم. این است دفتری به نام آذری یا زبان باستان آذربایگان پدید آوردم که در همان زمان به چاپ رسانیدم و پراکنده گردانیدم که چه نادانانی به زباندرازیها برخاستند لیکن دانشمندان از ارج شناسی باز نایستادند." (1)
اوسته احمد کسروی نین ایددعا ائتدیگی "آذری یا زبان باستان آذربایجان" طالیش ماحالیندان بئش آلتی خانواده نین هرزند کندینه و اورادان دا گلین قیه کندینه گئتدیکلری اینسانلارین دیل ملزمه لرینه اساسلانیر. تورکلشمیش طالیش لهجه سینه "آذری یا زبان باستان آذربایجان" دئمک ایسته گنلر و بو عوامفریب ایفاده لرین دالیندا سامانلیق پیشیگی کیمی میوو میوو ائتمکله آذربایجان میللیتی نین تملینی اولوشدوران تورک دیل و مدنیتی نین اوزرینه کؤلگه دوشورمگه چالیشانلار آذربایجان میللی مسئله سی نین هانکی آشامادا اولدوغونو آنلامیش دئییللر. احمد کسروی ائتدیگی یانلیش داورانیشلارین سونرا فرقیندا اولاراق اؤز یانلیش عملینیه برائت قازانماق اوچون "تورکی ایران" دئیه تورک دیلی اوزره ده قلم وورماغا چالیمیشدیر. بیلیندیگی کیمی بو مسئله نی فارس شوونیستلری و پان ایرانیست قووه لر گؤرمزدن گلیرلر(18، 18.1، 18.2). عباس مقدم یئنه یازیر:
"... اگر کسی به تاریخ آشناست این می داند که که تا دوهزار سال پیش ترکان از این نزدیکیها بسیار دور بوده اند و در میانه های آسیا می زیسته اند، و این خود پندار بسیار عامیانه است که کسانی گویند آذربایجان از نخست سرزمین ترکان بوده.“(1).
باستانگرایلیق مقوله سینه دؤنولمزسه فارسچا (دری دیلی) دا غزنه لیلر و سلجوق اوغوللاری واسیطه سی ایله ایران ممالیکی محروسه سینده عرب دیلی نین یئرینه اوتوردولموش بیر دیلدیر. بئله لیکله قوشون دیلی تورکچه، دیوان دیلی فارسچا و دین دیلی عربچه اولماقلا تورکلر و آذربایجان تورکلری مین ایله یاخین ایران ممالیکی محروسه سینه حاکیمیت ائتمگه باشارمیشلار. دئمک، میللی و مدنی وارلیقلاردان سؤز صؤحبت ائدیلرکن، مئیمون و شانپانزئه لره اساسلانماغا احتییاج گؤرونمز. هر بیر توپلوم صاحیب اولدوغو دیل و مدنیتله اؤزونو باشقا دیل و مدنیتلردن آییرد ائتدیگی اوچون اؤز دیل و مدنیتینی عزیز توتار. بو دیل و مدنیتلره حؤرمتله یاناشماق اینسانلیغا سایغی گؤسترمک دئمکدیر. عباس مقدم گئنه ده یازیر:
ج ــ زبان ترکی بعد از اسلام توسط اقوام مهاجم ترک «اورال آلتایی» به ایران، بخصوص به آذربایجان وارد شد: منابع چینی قدیمی ترین منابعی هستند که در مورد ”هون“ ها و تهاجماتشان به تفصیل سخن گفته اند. در روزگار باستان به علت تاخت و تاز همین اقوام صحرا نورد از صحرای مغولستان به سرزمین چین، چینی ها برای مقابله با آنان اقدام به احداث دیوار چین کردند. همین اقوام در زمان اشکانیان به رهبری آتیلا از شمال دریای مازندران و دریای سیاه به سوی غرب سرازیر شدند و در مجارستان به فرمانروائی پرداختند و نام امروزی هنگری (مجارستان)، از نام «هون» اخذ شده است. محققین آنان را ”اقوام اورال آلتایی“ نامیده اند. اقوامی که بین دریاچه اورال و کوه های آلتایی زندگی می کردند."(1).
اوسته عباس مقدم ایددعا ائتدیگی مقوله لر یالنیز تورک ائتنوسونا عایید دئییل، میللی سرحدلر بللی اولمادان اؤنجه تاریخ بویو سورکلی موختلیف ائتنوسلار هر هانکی بیر بؤلگه دن باشقا بؤلگه یه آخین ائتمک ایسته گینده یوخسا مجبوریتینده اولموشلار. "هنگری" کلمه سی "هون" کلمه سیندن دئییل، تورکچه اونقار Onqar(<اون + قار) کلمه سیندن عمله گلمیش بیر کلمه دیر. "ه" حرفی سونرا "اونقار" کلمه سینه ایفاده یولو ایله آرتیریلمیشدیر. "اونقار/هونقار" کمله سی باشقا دیللره کئچدیکده بیچیم دگیشیمینه اوغرامیشدیر. آلمانجادا Ungar و اینگیلیسچه Hungar کلمه لری ده بو اساسدا ایفاده اولموشلار.
قایناقلار و اتک یازیلار:
1 عباس مقدم: نقدی پیرامون "مسئلهء ملی آذربایجان":
http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=2856
2 ابو علیمحمد ابن محمد بلعمی: تاریخنامه طبری، جلد 1، تهران 1366، خبر گشادن آذربایجگان و دربند خزران صحیفه 529 (529-534).
3 محمد حسین خلف تبریزی: فرهنگ برهان قاطع جلد 1، حاضر شده از طرف معین، چاپ تهران.
4 میرهدایت حصاری: وارلیق ژورنالی، تهران پاییر 1372 (1994)، صحیفه 32.
5 بو مکتوبلار تورکچه یازیلمیش. خالق آنلاماسی اوچون امانتلیگی حیفظ ائده رک یازیدا گئرامئر چاتیشمازلیغی آرادان قالدیریلاراق کیچیک دگیشیکلیکلر ائدیلدی.
6 Touraj Atabaki: Azerbaijan “Ethnicity and Autonomy in Twentieth-century Iran”, London 1993, S. 8.
7 کور چایی: آذربایجان چایلاری، Kür çayı: http://river.aznet.org/uzkur.html
8 محمود افشار یزدی، آینده جلد دوم، چاپ دوم 1351، صحیفه 924.
9 محمود افشار یزدی، آینده، جلد دوم، تهران، چاپ دوم 1351، صحیفه 562.
10 میر هدایت حصاری: وارلیق ژورنالی، پاییز 1372 (1993): محمد امین رسولزاده دن بیرینجی مکتوب صحیفه 33- 35.
11 او زامان تقی زاده شوروی حوکومتی ایله بیر تجاری مقاوله باغلاماق اوچون اورایا گئتمیش ایمیش(میر هدایت میرحصاری: وارلیق ژورنالی، پاییز 1372 (1993): محمد امین رسولزاده دن ایکینجی مکتوب اتک یازی، صحیفه 39).
12 محمد امین رسولزاده قاچماق نیتی ایله پئتروقرادا گئتمیش و اورادان 1922 اینجی ایل آوروپایا (فینلاندا) قاچمیشدیر(میر هدایت میرحصاری: وارلیق ژورنالی، پاییز 1372 (1993): محمد امین رسولزاده دن ایکینجی مکتوب، اتک یازی، صحیفه 39).
13 ایرانشهر مجلله سی تبریزلی حسین کاظم زاده ایرانشهرین واسیطه سی ایله برلینده چاپ اولونوردو. حسین کاظم زاده آوروپادا اولان نژادپرستلیک تئوریسی نین تأثیری داییره سینه دوشه رک آریا نژادپرستلیگینی و فارس میللیتچیلیگینی اؤز میللی منلیک و کیملیکلرینه داها اوستون حئساب ائدیرمیش.
14 میر هدایت حصاری: وارلیق ژورنالی، پاییز 1372 (1993): محمد امین رسولزاده دن ایکینجی مکتوب صحیفه37 – 39.
15 محمد امین رسولزاده آذربایجانی، مظلومجاسینا و گوناهسیز قانینا بویانمیش سیاووشا بنزتمیشدیر.
16 میر هدایت حصاری: وارلیق ژورنالی، پاییز 1372 (1993): محمد امین رسولزاده دن اوچ نچو مکتوب صحیفه 39 – 43.
17 سید حسن تقی زاده: به کوشش ایرج افشار، چاپ تهران 1383، 416 صحیفه.
18 احمد کسروی: زبان ترکی در ایران: http://www.shamstabriz.com/kasravi-1.htm
18.1 احمد کسروی: آیا ترک زبانان ایران، اصلاً ترک اند یا بعدها جبراً و قهراً ترک شده اند؟ http://www.shamstabriz.com/kasravi-2.htm
18.2 احمد کسروی: کدام ترکی؟ زبان ترکی در ایران:
http://www.shamstabriz.com/kasravi-3.htm
ایشیق سؤنمز 10.05.2006