میرزا مهدیخان استرآبادلی و اونون یارادیجیلیغی!

میرزا مهدی خان استرآبادلی 1759 میلاد (1173 ه. ق) ایلینده گورگان شهرینده دونیایا گؤز آچدی. فارس ادبیات تاریخچیسی روپکانین یازدیغینا گؤره او آذربایجانلی و صفویلر سلاله سیندن ایمیش. او نادیرشاه افشارین میرزه سی (منشی الممالک)، تاریخچیسی،چاغاتای تورکجه سی نین قرامئر کتابینی یازان و فیزیک عالیمی ایمیش.

میرزا مهدی خان 1747 میلاد ایلینده موصطفی خان بگدیلی ایله بیر دیپلومات کیمی ایستانبولا یولا چیخمیش، بغدادا یئتیشدیکده نادیر شاهین اؤلومونه داییر بیلگی و معلومات آلاراق اورادان ائوه دؤنه رک سیاستدن گئری اوتورموش. سیاستدن گئری اوتورماسینا باخمایاراق علمی فعالیتینی سوردوره رک کتابلیغینی بؤیوک اوغلونا(نسیلدن نسیله) وصیت ائتمیش. اونون یازدیغی «سنگلاخ» آدلی چاغاتایچا-فارسچا سؤزلوک ده  بو ایددعانی دوغرولاییر. او بو کتابدا بیر چوخ کتابلارین اؤرنک اولاراق «برهان قاطع»،«تاریخ بابری»، «حیرت ال ابرار»، «حبیب السیر»، «محبوب القلوب»، و بیر چوخ عثمانی ادبیاتیندا تانینماز کتابلارین آدینی و یازیچی آدی دئیه میرزا جلیل ناصری، نادرعلی (متنده ندرعلی).آدلارینی و دیل دئیه «موغول»، «قالماق»، «هند» و «بربر» دیللرینین آدینی قلمه آلیر.

محمد علی تربیت یازدیغی «دانشمندان آذربایجان» کتابینین گیریش یازیسینا اساساً میرزا مهدیخان رحمتلیک کئچمیش نسیللره دوغرو سایارساق،  محمدعلی تربیتین 4.اونجو جددی ایمیش. ابن یوسف مدرسه سپهسالار کتابلیغینین ثبت دفترینده  محمد علی تربیت طرفیندن جددی میرزا مهدیخان اوزره آلدیغی معلوماتا اساساً نادیر شاهین اؤلوم گونلرینه یاخین  میرزا مهدیخان بیر هیئت ایله ایستانبولا یولا دوشموش و نادیر شاهین اؤلوموندن سونرا تبریزه دؤنموش. بونلارا باخمایاراق میرزا مهدیخان یازدیغی «نادیرشاهین گونلوک شخصی یاشاییش تاریخی» آدلی کیتاب بوگونه دک ایشیق اوزو گؤرمه میش و الیازماسی دا الیمیزه چاتمامیش.

میرزا مهدیخانین یازدیغی کیتابلار:

درهٌ نادری (تاریخ عصر نادرشاه، چاپ تهران 1341)

 - جهانگشای  نادری (تاریخ نادر شاه، چاپ تهران 1341)

- وقایع روزانه سلطنت نادر شاه،

- منشآت، انشاء نامه (نادیرشاهین دوستلوق مکتوبلاری)

شعرلر (اؤزونون قلمه آلدیغی شعرلر)

سنگلاخ: چاغاتایجا-فارسجا سؤزلوک  (الیازماسی1173 ه. ق= 1759 میلاد).

سنگلاخ کتابی اوچ بؤلومدن اولوشور:

1- گیریش، چاغاتای تورکچه سینین گرامئری، عثمانلی ائمپراتورلوغونداکی تورکچه نین دانیشیق دیلی اؤرنک اولاراق «گندو»(کندو یئرینه)، «کابارماک» (قابارماق) و ساییره. میرزا مهدیخان بو بؤلومو «مبانی لغت» (دیلین تملی و اساسی) آدلاندیردی.

2- چاغاتایجا- فارسجا سؤزلوک. بو بؤلومده بیر چوخ آنادولو تورکچه سینه عایید سؤزجوکلر(کلمه لر) ده اکله میشدیر. بو سؤزجوکلر بوگون آذربایجان تورکجه سی ساییلا بیلر، اؤرنک اولاراق kəvrək(ovula bilən)،

 güni (bir ər ilə yaşayan iki qadın

günilü(əri başqa bir qadın ilə evlənən qadın )

qarabaş(kəniz)

qındırğa (çəməçlik sulu yerdə bitən qındırqa otu)

qırav (qarov)

qonaq، tin-/dinmək(danışmaq) و ساییره

3- عربجه و فارسچا سؤزجوکلر بؤلومو.

میرزا مهدیخان میراث قویدوغو ادبی قایناقلار اوزره چالیشمالار

میرزا مهدیخان سنگلاخ آدلی سؤزلوک کیتابینی 1759 (1173 ه. ق) ایلینده سونا چاتدیرمیش.  محمد خویی همان کیتابداکی فعللری بیر کیتاب حالینا گتیره رک 19.01.1829 ایلینده (رجب آیینین 24 اونجو گونو و 1245 ایلینده) سونا چاتدیرمیش و 1844 (1266 ه.ق ) میلاد ایلینده  ال یازماسی حالیندا فارس ویلایتینین خانی اولان محمدقلیخان ائل بگی حضرتلرینه باغیشلامیشدیر.

سنگلاخ آدلی کیتابین گرامئر بؤلومو«مبانی لغت» 1910 میلاد ایلینده هیندوستانین کلکته شهرینده S. D. Ross طرفیندن «being a Grammar of the turki Language in Persien by Mirza Mehdi Khan» عنوانیندا چاپ اولموش. بو چاپ اولموش اثرین کؤمگی ایله J. Eckman آشاغیداکی مقاله نی یازمیش:

Mirza Mehdi Chans Darstellung der tschaghataischen Sprache(Analecta Orientalia memoriae Al.Csoma de dicata, Budapest, 1942-7.

K. H. Menges ایسه میزرا مهدیخانین سنگلاخ کیتابیندان یولا چیخاراق آشاغیداکی علمی اثری اورتایا قویموش:

“Das Chaghataische in der persischen von Mirza Mahdi Xan (Abhandlungen der Geistes- und Sozilawissenschaftlichen Klasse 1956, Nr. 9, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Mainz.

سنگلاخ کتابینین گرامئر بؤلومو 2. اینجی دفعه بسیم آتالای طرفیندن «سنگلاخ لغت نوایی» عنوانی ایله ایستانبولدا چاپ اولموش. بسیم آتالایین سنگلاخ کیتابینین گرامئر بؤلومونه «سنگلاخ لغت نوایی» آدی وئرمه سی میرزا مهدیخانین فیکیرلریندن آلینمیش دئمه میز هئچ ده یانلیش اولمازدی، اوخویوروق: » چون من حقیربو ایشه باشلامادان سؤز سلطانی امیرعلی شیرنوایینین شعرلرینی باشا دوشمگه چالیشیردیم. یئترلی آراشدیرما و تحقیقاتلاریمدان سونرا چتین سؤزلری (نوایی اثرلریندن) درلمه گه (ییغماغا) و بیر سؤزلوک یازماغا تصمیم توتدوم. (Mirza Muhammad Mahdi Xan, Sanglax (Faksimile) S.G. Clausen, 1960, sayfa 1).

سنگلاخ کیتابینین سؤزلوک بؤلومو ایسه بیرینجی دفعه S.G. Clausen طرفیندن اینگیلتره نین لندن شهرینده 1960 میلاد ایلینده چاپ ائتمیش. S. G. Clausen میرزا مهدیخانین الیازما کیتابینی کوپی ائدرک سؤزلوک بؤلومو اوچون بیر ایچینده کیلر لیسته سی یازیب اکله یه رک اونو بیر کیتاب کیمی یایینلامیش. سؤزجوکلربوگونکی مودئرن آ ب ج (الیفبا) اوزرینده سیرالانمادیغی اوچون کلمه لری بو لیسته کؤمگی ایله الیازمادا تاپماق دا اولدوقجا چتین بیر ایشدیر.

سنگلاخ کتابینین سؤزلوک بؤلومو ایکینجی دفعه اؤز کیملیک و منلیگینی سئون روشن خیاوی ذاتی عالیلری طرفیندن گؤزل و نفیس شکیلده حاضیرلانمیش و 1374 هجری شمسی (1995 میلاد) ایلینده تهراندا چاپ ائدیلمیش. موأللیف سؤزجوکلری عرب الیفباسیندا اولدوغونون یانی سیرا بو کلمه لری لاتین الیفباسی ایله ده اوخوجولار اوچون سرگیله مگه چالیشمیشدیر. ایراندا لاتین الیفباسی رسمی اولمادیغی، و یانیلمیریقسا، موأللیف فارس دیلینه اساس ترانسکیریپسیون اساس گؤتوردوگو اوچون اورتوگرافی (Orthographie) باخیمیندان موأللیف اؤزو ده ایشاره ائتدیگی کیمی لاتینجه ترانسکیریپسیونوندا اولدوقجا خطالارا توش گلمیش(باخ. مقدمه صحیفه 12). بئله لیکله ترانسکیریپسیوندا اولماز یانلیشلار اوز وئرمیش.

بیلیندیگی کیمی فارسجادا 6 سسلی حرف، تورکجه ده ایسه 9 سسلی حرف وار. فارسجاداکی 3 حرف «ای»، «آ» و «او» اوزون اولدوقلاری حالدا اسکی تورک دیلینده اوزون سسلیلرین اولماسینا باخمایاراق بوگون بیر چوخ تورک دیللرینده  اوزون سسلی حرف یوخدور (تورکمن و قیزقیز دیللرینده بعضی حاللاردا اوزون سسلیلر قالماقدادیر). بونلارا باخمایاراق سایقیلی روشن خیاوی بگین یازدیغی کلمه لرین ترانسکریپسیونوندا تورک دیللری اورتوگرافیسینین عکسینه بؤیوک یانلیشلیقلار اورتایا چیخمیش گؤرونور، اؤرنکلر:

Ə یئرینه A، اؤرنک: əmzəkli یئرینه amzakli.

A یئرینه اوزون A، اؤرنک اولاراق etələgüci یئرینه itaaklaa-kuujii.

E یئرینه İ اؤرنک اولاراق etək یئرینه itaak (آذربایجانی ətək).

U یئرینه اوزون U، اؤرنک اولاراق altun یئرینه aaltuun. Avuncaq یئرینه aavuunjaag.

Ğ یئرینه Q اؤرنک اولاراق aldağ یئرینه aaldaaq، ayqaq.یئرینه aaygaag.

Q یئرینه G، اؤرنک: alqış یئرینه aalgiş، alçaqlığ یئرینه aalçaagliq.

Q، Ğ و G حرفلرینی بیر-بیرینین یئرینه  (دگیشیک) یازماق، اؤرنک اولاراق alqağucı یئرینه aalgaaquuji.

Ü یئرینه اوزون U. اؤرنک: öprəküci یا öprəgüci یئرینه öpraakuuji، üzək یئرینه uuzaak

I و İ حرفلرینین یئرینه یالنیز i حرفیندن فایدالانماق.

و عرب گرافیکاسیندا کلمه لرده ایشله نن «ای» بیچیمینده حرفی بیر واریانت «i» اولاراق دگرلندیرمک. بئله لیکله اوخویوروق: »ایرور: می رسد و میرساند و نیز هست.«

بورادا ایکی لغت منظور اولموش. موألیف اونلاری بیر-بیریندن آییر ائده بیلمه میش.

1) ائرور((erür: یئتیشر (میرسد)

2) ایرور (irür):هست. ویا Erənlik یئرینه iraanlik

U ایله Ü حرفلرینی آییرد ائتمکده زورلانماق، اؤرنک اولاراق bulamaq یئرینه bülaamaag.

ایراندا آراشدیرما و تحقیاتی ایشلرین اؤزللیکله تورک دیلینده نه قدر چتین اولدوغونو نظره آلاراق ساییقیلی روشن خیاوی حضرتلرینه گله جک چالیشمالاریندا باشاریلار آرزو ائده ریک.

یئری گلمیش، سنگلاخ کتابینین سؤزلوک بؤلومونو Sänglax  (Tschaghataisch-Deutsches Wörterbuch) آدی ایله چاپا حاضیرلادیغیمی وارلیق ژورنالینین اوخوجولاری خیدمتینه چاتدیرام.  مالی ایمکان یارانارسا، بو کیتاب آلمانیادا چاپ اولاجاقدیر.

جهانگشای  نادری (تاریخ نادر شاه) کیتابی 1773 اینجی میلاد ایلینده فرانسه ده William Jones طرفیندن

“Histore de Nader chach, connu sous le nom de Hamas Kulikhan  عنوانیندا فرانسه دیلینه ترجومه اولموش.

ایشیق سؤنمز.