الیفبامیز و دیلیمیزین اورتوقرافی سی

 

 

تاریخ بویو الیفبالارین  دییشمه لرینه باخمایاراق الیفبالار گونوموزه ادبیّات دیللرینی چاتدیران واسیطه لردن اولموشلار. تورک دیلنین تاریخینه باخیلدیقدا بو دیلین الیفباسی دا بیر چوخ دیللر کیمی تاریخ بویو دییشمه گه اوغرامیشدی.

 

رونیک الیفبا

 

تاریخدن گونوموزه قالان اسکی تورک  الیفباسی و یا رونیک( اوروپالیلارایلک مرحله ده بوالیفباداکی متینلری اوخویا بیلمه دیکلری اوچون و بو متینلرین الیفباسینی رونیک الیفباسینا بنزتدیکلرین اوچون بو الیفبایا رونیک آدی وئرمیشلر). بو الیفبا تورکلرین اسکی دیل و شامانیست مدنیّیت لرینی اؤز ایچینه آلماقدادیر. بو دئدیکلریمیزه باخمایاراق بو الیفبادا گؤزله نیلن قدر ادبیّات ملزمه سی الیمیزه چاتمیش دییل. رونیک یازیسی ایکینجی تورک خاقانلیغی ادبیّاتینی (744ـ682  م.)  شامیل اولماقدادیر؛ سؤزسوز کی بیرینجی تورک خاقانلیغینین ادبیّات دیلی ده ( 630ـ550 م.) ایکینجی خاقانلیق شیوه سیندن فرقلی اولمامیشدی. بونلارا باخمایاراق بو رونیک الیفانی اسکی تورکلرین اؤزو یاراتدیقلاری ائحتیمال اولونور.

 

اویغور الیفباسی

 

ایکینجی تورک الیفباسی اسکی اویغور الیفباسیدیر. بو الیفبا اویغور خاقانلیغینین ادبیّات دیلینه ( 840ـ744 م.) شامیل اولور. اسکی اویغور الیفباسی تورکلرین  کئچمیش الیفبالارینا دایالی دییل. بو الیفبا آرامی الیفاسیندان (تورک دیلینه و کولتورونه دایالی اولمایان بیر الیفبادان) آلینمیشدی.  آنجاق اسکی  تورکلر بو الیفبانی دا اؤز دیللرینه اویقونلاشدیر- میشلار.  بو الیفبادا بوداچیلیق (بودا مذهببینه عایید) و مانیچیلیک(مانی مذهبینه عایید) آیینلرینه بؤیوک یئر وئریلمیشدیر. بو گونکو تورک اجتماعیّتلرینده بو آیینلره علاقه  گؤستریلمه دیگی اوچون اسکی اویغور الیفباسیندا حدسیز حسابسیز الیازمالاری گونوموزدکی تورک دیللرینه چئوریلمه دن و ادبیات زنگینلیگینه قازانیلمادان  قدیم کیتابخانالاردا او جمله دن آلمانیانین برلین کیتابخاناسیندا ساخلینیر.

 

عرب الیفباسی

 

ایلک ایسلام دینینی قبول ائدن تورک حاکیمیتی  قاراخانلیلاردان اولموشدور.  قاراخانلیلار ایسلامی قبول ائتدیکدن سونرا قران آیتلرینی ده راحات اوخوماقلاری اوچون عرب الیفباسینی اؤیرنمه یه باشلامیشلار. تاریخدن گونوموزه گلن بیرینجی تورکجه  سؤزلوک << دیوان اللغات الترک>> ده عرب الیفباسیندا قاشقارلی محمود طرفیندن یازیلمیشدیر. 

دئمک، تورکلر ایسلام دینینی قبول ائتدیکدن سونرا، اونلاردا عرب الیفباسینا رغبت آرتماغا باشلامیش و  زامان گئدیشی ایله اینسانلار اؤز شخصی باشاریقلاری قدر عرب الیفباسینی تورک دیللرینه اویقونلاداراق  اؤزلرینی  اوخوجولارا دوزگون ایفاده ائتمه یه چالیشمیش و یازدیقلارینی اوخوناقلی اورتوقرافی بیچیمینه عیارلامیشلار.  کئچمیش سؤزلوک الیازمالارینی گؤزدن کئچیردیکده بعضی کلمه لر اوزره عرب الیفباسیندا اولمایان ایضاحلار  فارس دیلینه دایالی بیچیمده او جمله دن «چ  و گ» حرفلری  واسیطه سی ایله تورکو کلمه لری ایضاح ائتمک ودوغرو اوخوماق اوچون  آیدینلیق گتیرمه گه  چالیشیلمیشدیر.

19اونجو یوز ایلین سونلاریندا میرزا فتحعلی آخوندوف ایسلام دینینه اینانان امّت لر اوچون اورتاق بیر الیفبا تکلیفی ایله عثمانلی سولتانلیغینین باش شهری،  ایستانبولا گئتمیشدی.

 

 

لاتین الیفباسی

 

تورک دیلینین تاریخینه نظر سالدیقدا  تورک عالمینده الیفبا دییشمه فیکیری،  بیر چوخلاری بونو تورکیه و اونون قوروجوسومصطفی کمال آتا تورکه نیسبت وئرمه لرینه باخمایاراق بو مسئله تاریخ بویو یالنیز سیاستچیلر دییل، تورک متفکیرلرینی ده راحات بوراخمامیشدی.

1918ده یئنی قورولموش آذربایجان جومهوریّتی بیرینجی مسلمان دؤلتی اولاراق لاتین قرافیکالی الیفبانی آذربایجان حاکمیّت دیلی اوچون قبول ائتمیشدی. بو تاریخی فاکتی نظره آلمایاراق و یا بیلمه یه رک بیر چوخلاری آذربایجان جومهوریّتینی لاتین الیفباسینی تورکیه دن آلمیش دئیه تنقید ائدیرلر. دئمک، بوتنقید بیچیمیندکی ایدعالارین ترسینه آذربایجان جومهوریّتی 1990 دالاتین الیفباسینی قبول ائدرکن اؤز کئچمیش تاریخی و اسکی الیفباسینا دؤنموش دئیه اؤزوموزو ایفاده ائتمه چالیشارساق، 1935ده ایستالین زوراکیلیغینا و آذربایجان ایجتیماعیتیتی روسلاشدیرما و قارداش ادبیّاتلار قارشیسیندا یادلاشدیرما سیاستینه بوگونکو آذربایجان جومهوریتینین یوخ دئمه سی اؤز عکسینی  تاپا بیله ر.

ایران  ایجتیماعیتینه گلدیکده رضا شاه  مشروطه حکومتینی 1925 ده غصب اتدیکدن سونرا لاتین الیفباسینا کئچید بیر سایدا اوزدن ایراق نژادپرست ضیالینین فیکیرینی  اوزونه جلب ائتمیشدی. بو اوزدن ایراق ضیالیلار آریا ایرقیچیلینا و حیرانلیغینا قاپیلدیقلاری و   آذربایجانلیلارا اؤز دیل و مدنیّتلرینی اؤیرنمه یه حق تانیمادیقلاری اوچون ایراندا لاتین الیفباسینا کئچیلیرسه،  او زامان گونئی آذربایجانلیلار آذربایجان و تورکیه جومهوریتلرینین ادبیاتینی دا، راحات اوخویا بیلرلر دئیه الیفبا دگیشمه سیندن موقتی اولاراق واز کئچمیشدیلر. بو فیکیرلری او زامانکی فارس ادبیّاتیندا آچیق و آشکار گؤرمک اولار.

بونلارا باخمایاراق ایراندا 1979 دا ایسلام اینقلابی اوز وئردیکدن سونرا بیر سایدا اؤز منلیک و کیملیکلرینی سئون آذربایجانلیلار وارلیق ژورنالینی اؤز دیل و مدنیّتلرینه اومود ائوی حساب ائده رک یانیلمیرامسا،  دکتور حمید نطقی طرفیندن تکلیف اولونموش الیفبا اوزرینه فیکیر یئریتدیکدن سونرا بیر اورتاق مخرجه گلیب دورمادان آذربایجان دیلینین ایراندا یئنی دن جانلانماسینا تکان وئرمیشلر. دئمک، اورتوقرافی اوچون ایلک ایپ اوجلاری دا بو اورتاق مخرجه گلرکن اورتایا آتیلمیش دئسک، یانیلمامیشیق.  بونلارا باخمایاراق آذربایجان ایجتیماعیتینه جاواب وئره جک و تکمیل بیر اورتوقرافیا احتیاج وار ایدی. بو احتیاجا جاواب وئرمک اوچون <ایران تورکجه سی دیلچیلیک سئمیناریری>  1379نوجو ایلینین خورداد آیینین 27/26 سینده اؤز ایشینه باشلادی و موختلیف معروضه لر اوخوندوقدان سونرا اورتاق قرارلار آلینمیش اولدو. دئمک، بو دولاشیق یوللاری گؤز اؤنونه آلاراق ایمکان ایچریسینده، آذربایجان دیل آکادمیاسی قورولاجاغی گونه دکی بو قرارلارا بویون ایمک ایران اراضیسینده یاشایان هر بیر آذربایجان تورکونون میلّی بورج ساییلمالیدیر.

 

ایشیق سؤنمز

 

دیل و ادبیات