آذربایجان میللی مسئله سی و آذربایجان آیدینی

بیلیندیگی کیمی فارس تشکیلاتلاری و او تشکیلاتلاردا پادوچولوق ائدنلر فارس دیل و مدنیتینی اؤزلری اوچون بیر آراچ و گرچ ائده رک ایران ممالیکی محروسه سینده میللیتلر مسئله سی سؤز قونوسو اولدوقدا قارقا و کهلیک (بعضن قارقا و بعضن کهلیک) یئریشی تاکتیکیندن یولا چیخاراق عوامفریبلیک ائتمگه و ایجتماعیتده عوامفریبلیگه یول آچماغا چالیشیرلار. بو داورانیشلار کئچمیش 82 ایلده ایران ممالیکی محروسه سینده یایقینلاشمیش بیر ادبیات بیچیمینه سالینمیشدیر. بو ذاتلارین دئموکرات مئابلیق ائتمه لرینه باخمایاراق عملده ایران ممالیکی محروسه سینده هر بیر دیل و مدنیته اؤنم وئرمک ایسته نیلدیکده فارس عوامفریبلری و اونلارا پادوچولوق ائدنلرین بو دیل و مدنیت صاحابلارینی اؤز غضبلرینه توش ائدرلر. زامان کئچمه دن علیرضا نابدلین آدی دالیندا گیزلنمگه چالیشان فریدون شمس ایمضاسی فیکیرلرینی اورتایا قویان ذاتین فیکیرلری ایله تانیش اولاق، اوخویوروق:

"نقدی بر " پلاتفرم موقت " پان ترکیست های ساکن ایران: "وقتی آذربایجانی هم، چنین ملیت خاصی مشاهده می شود که گویی سرنوشت اش  از سایر ایرانیان جداست  و مشکلش  باید  در غیاب آنان و جدا از آنان به دست فرقه ی پر افتخار حل شود ، می توان تبلیغ  این جهان  بینی را به عنوان ...  خرابکاری در جنبش دمکراتیک ،  محکوم و مطرود کرد " (1).

اوسته پان ترکیست ایتتیهامی ایله دامغالانان تشکیلات اؤزونو "جنبش فدرال دمکرات آذربایجان" آدلاندیران بیر تشکیلاتدیر. فارس راسیستلری و اونلارین یانچیلاری طرفیندن پان ترکیست تانیتیلان بو تشکیلات بیلیندیگی کیمی بیر فیکیر ملغمه سیندن اورتایا گلن بیر تشکیلاتدیر (2). فارس راسیستلری و اونلارا قویروق اولموشلار طرفیندن بو تشکیلاتین پان ترکیست و ناسیونالیست ایتتیهامی ایله دامغالانماسی بو تشکیلاتدا اؤز میللی منلیک و کیملیکلرینه اؤنم وئرنلرین فیکیرلری نین اورتایا چیخماسیندان ایلری گلن مسئله دیر. اوسته گؤروندوگو کیمی فریدون شمس علیرضا نابدلی ده اؤز شوونیستلیک گؤروشلرینه یئم ائتمیشدیر. اوسته کی فیکیرلره اساسن علیرضا نابدل میللی مفکوره دن اوزاقلاشدیقدان سونرا فارس نئهیلیستلیگی نین قوربانی اولموشدور دئیه بیله ریک. علیرضا نابدل فارس سول مئاب »سازمان چریکهای فدایی خلق ایران« آدلی تشکیلاتا قوشولمادان اؤنجه آذربایجان آمالینا دوشونن بیر شخصیت ایدی. او ایشیق آدلی شعر کتابیندا »ستارخان آتلیسی تهرانا دوغرو« شعرلرینده هانسی ایدیادا اولدوغونو آچیقجا اورتایا قویموش. دئمک، علیرضا نابدل »سازمان چریکهای فدایی خلق ایران« آدلی فارس تشکیلاتینا قوشولدوقدان سونرا میللی بیلینجینی باسدیرماغا و بیر چوخ آذربایجانلیلار کیمی میللی و مدنی باخیمدان فارسلیق سیستیمی نین قوربانی اولاراق فارس نئهیلیستلیگه اوغرامیشدیر قناعتینه گلمک اولار. علیرضا نابدل ادبی زمینه ده فعالیت ائدن محمد حسین شهریاری شاهین آنتئنی آدلاندیرمیش(3). هر حالدا علیرضا نابدل فارسلیق سیستیمینه قوربان اولموش اینسانلاریمیزدان یالنیز بیریدیر. بئله لیکله مسئله دن اوزاقلاشمایاق دئیه بیر داها فریدون شمس ایمضاسی ایله یازیلمیش یازییا گؤز گزدیریریک، اوخویوروق:

" از تاکیدی که نویسندگان  پلاتفرم  بر تشکیلات جدی با برنامه روشن دمکراتیک  کرده اند  پیداست که گروه بندی تازه ای در میان  پان ترکیست های  ساکن ایران پاگرفته است . به راستی  اگر بنا باشد که  " سازمان سیاسی مخصوص  ترک های  ایران "، " منافع آذربایجانی ها و ترک های ایران را نمایندگی  کند "، پس این جماعت در" جمهوری خواهان لائیک و دمکرات – صدای ما " به چه کار آمده اند ؟"(1).

اوسته گؤروندوگو کیمی "جنبش فدرال دموکرات آذربایجان" آدلی تشکیلاتدا یئر آلان اینسانلارین بیر قیسمی حله ده فارس دیلی و مدنیتی و ایران آدی آلتیندا فورمالاشمیش "جمهوری خواهان لائیک و دمکرات ایران" آدلی فارس تشکیلاتی نین ترکیبینده فعالیت ائتمه لرینه باخمایاراق آذربایجان آدینا یاراتدیقلاری تشکیلات پلاتفورمالاریندا آذربایجان میللی مسئله سینه توخوندوقلاری اوچون بو مسئله فارس راسیستلری (ایستر سول مئاب، ایسترسه ده ساغ اولسون) طرفیندن قبول ائدیلمز بیر مسئله ساییلار. فریدون شمس ذات عالی فیکیرلرینه داوام ائدیر:

"به هر رو، این سند را باید فرصت مناسبی دانست برای رویاروییِ نظری با همه ی آن اندیشه ها و برنامه های پان ترکیستی و ایران ستیزانه ای که به دستاویز مبارزه با سلطنت پهلوی ها و هواخواهی از فدرالیسم  و منافع  آذربایجانی ها ،   به  کینه توزی و جنگ افروزی در میان  قوم ها و گویشوران زبان های ایرانی و نابودی سرزمین و کشوری به نام ایران برخاسته اند"(1).

اوسته کی پاراقرافدان بللی کیمی ایران ممالیکی محروسه سینده کی میللیتلر مسئله سی فارس قومیتلری ساحه سینه دوشوروله رک اونلارین دیللری سس سیزجه فارس دیلی نین بیر ترکیب حیصصه سی کیمی قلمه آلیناراق "گویشوران زبان های ایرانی" ایفاده سی ایله ایجتماعیته تقدیم اولونار. اوسته لیک "ایران ممالیکی محروسه سی" یئرینه "سر زمین ایران" دئیه بو ممالیکی محروسه ده کی اینسانلارین میللی منلیک و کیملیکلرینه اؤزگه بیر دئییم ایجتماعیته سونولار. بیلیندیگی کیمی هر هانکی بیر جغرافی ساحه ده موختلیف حاکیمیتلر و دؤولتلرین یارانماسی او ساحه لرین یوخ اولوب آرادان گئتمه لری آنلامسینا دئییل. بونلارا باخمایاراق فارس شوونیستلری و اونلارین قویروقلاری ایران آدی دالیندا گیزله نه رک و "وای ایرانا" دئیه رک ایران ممالیکی محروسه سینده میللیتلر مسئله سینی ایجتماعیتین دیققتیندن یاییندیرماغا و فارسلیق سیاستی یئریتمه گه چالیشیرلار. فریدون شمس ذات عالی گئنه ده یازیر:

" مبتکران  پلاتفرم موفت ، که  هویت ملی  خویش را بر  پایه ی  زبان  نهاده اند ،  آورده اند  که " زبان ترکی ( ترکی  آذربایجانی ) هسته اصلی و سنگ  بنای  هویت ملی  ترکان ایران را تشکیل  می دهد . هویت ما با زبان ما سرشته است ."(1).

اوسته گؤروندوگو کیمی فارس راسیستلری و اونلارین قویروقلاری نین بوتون سانجی و قارین آغریلاری ایران ممالیکی محروسه سینده تورک کیملیگی نین یاشانماسیندان قایناقلانان مسئله دیر. فارس راسیستلری موختلیف قوماشلار آدی آلتیندا ایران ممالیکی محروسه سینده کی تورک ائتنوسونون اوغول و قیزلارینی فارس سؤمورگه سیستیمینه یئم ائتمگه چالیشارلار. فریدون شمس یازیسینی فارس جبهه میللی سیته سینده یایینلاتدیغینا باخمایاراق "قارقا و کهلیک" یئریشی تاکتیکیندن فایدالاناراق بعضی سول مئاب فارس تشکیلاتلاری کیمی فیکیر یئریتمگه چالیشمیشدیر. بو تشکیلاتلاردان بیری ده سازمان فدائیان خلق ایران- اکثریتدیر. بو آدی چکیلن سول مئاب فارس تشکیلاتی دا ایران ممالیکی محروسه سینده سؤزده موختلیق میللیتلردن سؤز آچیر، عملده ایسه فارسلاردان باشقا ائتنوسلارین دیل و مدنیتلرینی "محللی" آدلاندیریر(6). ایندیسه فریدون شمس ذات عالیدن اوخویوروق:

" مفهوم ملت های  ساکن ایران !،  در فرهنگِ واژگان  پان ترکیست های ما به این معناست که این  قوم ها در کشور های دیگر نیز ساکن اند و بنابراین وحدت مناطق تاریخن ترک نشین ( یا کردنشین ) و تکه پاره های این ملت ها خواست نهایی آن هاست. .... بنابراین ما هیچ گونه هویت ایرانی برای خود نمی شناسیم و به پاسداری از یک پارچگی سرزمینی ایران  خود را ملزم نمی دانیم . منطقی که دراین مفهوم به کاررفته  همان است که در ناسیونالیسم افراطی پهلوی ها، برای توجیه  سیاست های استبدادی و سرکوب گرانه  بر قوم های  ایرانی و ازجمله فارس زبانان  و زیرپا نهادن حقوق شهروندانِ این مرز و بوم به کار رفته است  . بنا به این منطق

-       ایران ، سرزمین ایرانیان است

-       ترکان  ایرانی  نیستند

-       پس ایران ،  سرزمین ترکان نیست !

       با چنین منطقی، پان ترکیست های مبتکر این پلاتفرم و نظریه پردازان ناسیونالیسم افراطی ِ  حکومت پهلوی ها ، در نظر و عمل به یک دیگر بازمی رسند . هر دو ایرانی  را معادل فارس به کار می برند و ایران را سرزمین فارس ها = ایرانیان می دانند و ایرانی بودن ترک زبانان را انکار می کنند . یکی به منظور پایمال کردن حقوق اقلیت های زبانی و قومی  و دیگری به انگیزه ی   جنگ افروزی میان قوم های ایران و جداسری"(1).

اوسته گؤروندوگو کیمی بو فیکیرلر فارس سول مئاب تشکیلاتلاری نین عوامفریبلیک فیکیرلرینه اساسلانیر. بو فیکیرلر ایران ممالیکی محروسه سینده میللیتلر مسئله سینی کئچمیش 82 ایلده اولدوغو کیمی پالاز و کئچه آلتیندا گیزلتمگه چالیشاراق فارس راسیستلیک و تمامیتچیلیک سیستیمی نین قورونماسی، فارس دیل و مدنیتی نی ایران ممالیکی محروسه سینده موختلیف دیل و مدنیت صاحابلارینا تحمیل ائتمه گی اؤزو اوچون مقصد نظره آلیر. بو فیکیر صاحابلاری آیدینجا و دولاییلی یوللارلا فارس راسیستلیگی و ایستعمار سیستیمینی قورویان فیکیر صاحابلاریدیرلار. یئنیلیکده آذربایجان میللی مسئله سی گوندمه گلدیکدن سونرا "سازمان فداییان خلق ایران (فارس)- اکثریت" تشکیلاتیندا دا بعضی آذربایجانلیلار آذربایجان میللی مسئله سینی اؤز دیققت مرکزلرینه آلمیش گؤرونورلر. اونلاردان بیری ده وهاب انصاری ذات عالیدیر. اونون س. حاتملویا عنوانلایدیغی یازی سی نین بعضی پاساژلارینی بیرلیکده اوخویاق:

"تا آنجايى که تاريخ مکتوب و زنده جنبش فداييان نشان ميدهد، بنيانگذاران جنبش فدائيان، که در سطح وسيعى از آذربايجانيان بوده‌اند. همواره از حرکت ملى آذربايجان چه از نظر نوشتارى و چه از نظر عملى حمايت کرده‌اند. بنيانگذاران محافل اوليه جنبش فدائيان همانند رفقا، صمد بهرنگى، بهروز دهقانى و على رضا نابدل (اوختاى) و. .... تلاش فراوانى در رشد، غنا و حفظ فرهنگ و ادبيات ترکى آذربايجان کرده‌اند"(4).

گؤروندوگو کیمی فارس تشکیلاتچیلیق مسئله سی وهاب انصاری ذات عالی نین فیکیرلرینه حاکیم اولدوغو اوچون باغلی اولدوغو تشکیلاتدا اونا حاکیم اولموش فیکیرلر آذربایجان میللی مسئله سینه کؤلگه سالمیش مقامدا یئر آلیر. بئله لیکله علیرضا نابدل طرفیندن آذربایجان میللی حکومتی نین قوروجو تشکیلاتی اولان آذربایجان دئموکرات فیرقه سی علیهینه نه یازدیقلاری بو ذاتلار گؤرمزدن ویا بیلمزدن حرکت ائدیرلر. اوسته ایشاره ائتدیگیمیز و آدلارینی وهاب انصاری سیرالادیقلاری ذاتلار فارس تشکیلاتچیلیق مقوله سینه قاپیلمادان اؤنجه آذربایجان میللی کیملیگی و منلیگی اوزره آز ویا چوخ دوشونموشلر. آنجاق فارس تشکیلاتچیلیق سیستیمی بو ذاتلاری اؤزونه قوربان ائده رک آذربایجانین  گلن نسلی نین بیر چوخونو دا بو ذاتلار ایله بیرلیکده فارسلیق سیستیمینه قوربان ائتدیرمیشدیر دئیه دوشونمه لی ییک. بیلیندیگی کیمی بیر چوخ آذربایجان جاوانلار یالنیز بو ذاتلاری آذربایجانلی اولدوقلارینی ائشیتدیکلری اوچون بونلار باغلی اولدوقلاری  فارس تشکیلاتینا قوشولماغی اؤزلری اوچون شرف حئساب ائتمیشلر. وهاب انصاری ذات عالی گئنه ده یازیر:

" آقاى حاتملوى هم اگر ميخواهد منشا خير براى ملت آذربايجان باشد، بايد جايگاه جديد خود را نه در ميان افکار و نيروهاى ناسيوناليستى غوغاسالار، بلکه در ميان تمامى آزاديخواهان ايران و فعالان و روشنفکران مليت‌هاى ايرانى بيابد که براى ايرانى آزاد و دمکراتيک و فارغ از ستم ملى در ايران مبارزه ميکنند، بيابد."(4).

اوسته کی عیبارتده وهاب انصاری ذات عالی نین ایفاده ائتدیکلری "نیروهای ناسیونالیستی غوغاسالار" و "آزادیخواهان ایران" ایفاده لری ده زامان گئدیشی ایله کیرلنمیش و داها دا کیرلنه جک گؤرونور. دئمک، میللیتلر مسئله سینی قبول ائدن ذات عالیلر اؤز دونیا گؤروشلرینه و میللی منسوبیتلرینه اویقون سیاسیی تشکیلاتلار یاراتمادان اؤزلرینی فارس راسیستلیگی نین چنبره سیندن قورتارما قابیلیتینه مالیک اولابیلمزلر. بو مقوله دن وهاب انصاری، بهزاد کریمی، بهروز خلیق و ساییره ده اؤزلرینی اوزاقدا توتابیلمزلر. علی اکبر حق پژوه کیمی اؤزلرینی آذربایجانلی بیلنلرین ایسه حئسابلاری فارس راسیستلیگی نین آیریلماز حیصصه سی ساییلار (7- 7.5). دئمک، ایران آدی آلتیندا فارس تشکیلاتلارینا پادوچولوق ائدن ذاتلار یئری گلدیکده صادیق اولدوقلاری تقدیرده اؤز میللتلری سیراسیندا اولان تشکیلاتلارا قوشولمالی، دله و دره بگی اولدوقلاری تقدیرده اؤز خالقلارینا غنیم کسیلن فارس راسیستلری سیراسیندا یئر آلاجاق گؤرونورلر. وهاب انصاری ذات س. خاتملوی ایمضاسی ایله یازیلمیش یازییا ایراد توتارکن یازیر:

" آقاى حاتملوى در مطلب خود ....  بهانه قرار داده، تا سراسر تاريخ جنبش فداييان را در رابطه با جنبش ملى- دمکراتيک آذربايجان تحريف و تخطئه بکند. حتى بخود زحمت ارايه فاکت و استدلال قابل اتکايى را هم نداده است. ايشان مينويسد. "مواضع غير دوستانه‌ى فدائيان خلق نسبت به جنبش ملى- دمکراتيک آذربايجان و حکومت ملى تشکيل شده بعد از قيام ٢١ آذر ١٣٢۵، قدمتى برابر با عمر جنبش فدائى دارد."(4).

س. حاتملوی بلکه ده فارس تشکیلاتچیلیغی گونجللشمه سین (موضوع روز اولماسین) دئیه بعضی مسئله لره دئیینمک ایسته مه میشدیر، یئری گلمیشکن علیرضا نابدلین آدی دالیندا گیزلنمگه چالیشان و اونون فیکیرلریندن آلینتی تقدیم ائدن فریدون شمس ذات عالی نین یازیسیندان بیر داها سرگیله مه لی اولوروق:

" علی رضا نابدل ، مارکسیست و یار و هم فکر صمد بهرنگی در این باره می گوید که انقللاب مشروطه همه ی حصارهای جامعه ی  بسته ی سنتی را شکاند و مردم ایران را یگانه ساخت .  " این یگانگی ضرورت داشت" ، زیرا "حکومت مرکزی به مثابه   نماینده ی  بی اراده ی امپریالیست ها در سراسر ایران  قداره بندان فئودال را علیه توده های عدالت خواه بر می انگیخت ". دیگر این که " ابن یگانگی بدلیل های مختلف نمی توانست شکل مذهبی یا قومی  به خود بگیرد . از جمله به این دلیل که نه مذهب و نه نژاد زیر فشار امپریالیست ها قرار نگرفته بود . این یگانگی تنها شکل میهنی می بایست داشته باشد . این میهن بود که از راه قراردادهای استعماری سیاسی به طرز روز افزون غارت می شد و در معرض  تجزیه قرار داشت"(5).

بیلیندیگی کیمی ایران ممالیکی محروسه سینده مشروطه اینقلابی نین یئنیلمه سی و فارسلیق سیستیمی نین حاکیم اولماسی ایران ممالیکی محروسه سینده فارس اولمایان ائتنوسلار اوچون دیل و مدنیت آچیسیندان فلاکته یول آچمیشدیر. بو مسئله نی بیرلیگین ضرورتی "یگانگی ضرورت" قلمه آلماق سیاسی باخیمدان علیرضا نابدلین فارسلیق باتلاغیندا یئر آلدیغیندان حئکایت ائدر. دئمک، او زامان یایقینلاشمیش فارس محورلی ادبیاتدان علیرضا نابدل ده ایستیفاده ائتمیشدیر. بئله لیکله اؤزونو آذربایجانلی بیلن بیریسی نین بو تنقیدی مقاملاردان کؤپمگی یئرسیز گؤروندوگونون یانی سیرا  بو مسئله نی آرتیق هر بیر رئالیست اینسان قبول ائتمه لیدیر. آنجاق وهاب انصاریلر نه اوچون بو مسئله لردن ناراحات اولور مسئله سینه گلینجه، بونلار بعضی ذاتلار کیمی، اؤزلرینی فیکیر باخیمیندان فارس تشکیلاتلاریندا حل اولموش بیر موجود حئساب ائتدیکلری قناعتینه گلمیش گؤرونورلر. وهاب انصاری گئنه ده یازیر:

" آقاى حاتملوى اگر کمى به منشاء خانوادگى بنيانگذاران آذربايجانى فداييان توجه بکنند، خواهند ديد که اکثرا از خانواده‌هايى هستند که يک طرفشان به فرقه دمکرات آذربايجان وصل است. مبارزات ملت آذربايجان از انقلاب مشروطيت بدين سو و به‌ويژه مبارزات فرقه دمکرات به رهبرى سيد جعفر پيشه‌ورى انگيزه بالايى را در رفقاى بنيانگذار فدائيان براى ادامه راه جنبش چپ ايران بوجود آورده بود."(4).

اوسته کی مسئله هر نه قدر بیر چوخلاری اوچون سئویندیریجی اولسا دا فارس تمامیتچیلری اوچون ده او قدر عوامفریبلیک وسیله سی اولموشدور. بیلیندیگی کیمی فارس تمامیتچیلری ده یئری گلدیکده فارس تشکیلاتلاری نین باشلاریندا ایستر بوگون و ایسترسه ده کئچمیشده آذربایجانلیلارین اولدوقلارینی ایددعا ائدرلر. وهاب انصاری ذات عالی ده گؤروندوگو کیمی بو مسئله یه فخر ائدن ذاتلاردان ساییلمالیدیر. بونلارا باخمایاراق بوگون فارس تشکیلاتلاریندا اولان آذربایجانلیلار اؤز دیل و مدنیتلری اوچون نه گون آغلامیشلار سورقو و سوآلی هر بیر آذربایجانلینی داها دا آرتیق دوشوندورمه لیدیر (فارسلار دئمیشلر: گیرم پدر تو فاضل، از فضل پدر ترا چه حاصل؟). دئمک، فارس تشکیلاتلاریندا بیر سیرا آذربایجانلیلارین دری قابیقدان چیخماسی، یئری گلدیکده اؤز جان و ماللارینی قوربان وئرمکلری آذربایجان دیل و مدنیتی و  وارلیغی اوچون هئچ بیر فایداسی اولمادیغی نین یانی سیرا فارس شوونیستلیگیی اوچون بیر باشاریق رمزی ساییلمیشدیر. وهاب انصاری گئنه ده یازیر:

" آقاى حاتملوى اگر کمى از تعصب وابستگى تاريخى و سياسى خود فاصله بگيرد، اين خصيصه جنبش فدائيان را نه در دشمنى با خواسته‌ها و آرمان‌هاى حرکت ملى – دمکراتيک آذربايجان، بلکه در دفاع از استقلال جنبش چپ ايران درک می‌کرد."(4)

اوسته وهاب انصاری متعصیبلیکده ایتتیهام ائتدیگی س. حاتملوی هانکی گوناهلاری اساسیندا محکمه اولوناجاغی حله ده بللی اولمادیغینا باخمایاراق بو ایتتیهاملاری فارس راسیستلری هر زامان آذربایجانین میللی بیلینجی اولان اینسانلارینا ووراراق اونلاردا و آذربایجان توپلئوموندا درین و ساغالماز ایزلر بوراخمیشلار. وهاب انصاریلر داشیدیغی فیکیرلر ده او ایزلرین وئردیگی ثمره لره اساسلانیر. فارسین هر قوماشدان اولانی ایران آدی دالیندا گیزلندیگی اوچون یالنیز ایرانلیام دئیه وطن پرست ساییلدیغی حالدا آذربایجانلی دیل و مدنیتینی طرح ائتدیگی اوچون متعصیب ساییلار. گؤروندوگو کیمی بو شارلاتانلیقلارا بیر چوخ آذربایجانلی دا اؤزونو اودوزموش مقامدا یئر آلیر. بو ایتتیهام نامه لره سهند قاراچورلو بئله جاواب وئریرمیش:

"من دئمیـــرم اوستــــــون نـژادانام من

دئمیــــــرم ائللریم، ائللردن باشـدی

منیـــم مسلکیمده منیــــــم یولومـــدا

میلت لر هامیسی دوستدور، قارداشدیر

آنجاق بیر ســــؤزوم وار من ده اینسانام

دیلیـــــم وار، خالقیـــــــم وار، یوردوم وار

یئرده ن چیخمامــــیشام گؤبه لک کیمی

آدامام، حاقــــیم وار، ائلیم اؤبام وار ! " (سهند قاراچورلو).

قایناقلار:

 

1        فریدون شمس:علی رضا نابدل ، هم فکر و همکار    صمدبهرنگی و نویسنده ی : آذربایجان  ومساله ملی:

http://www.jebhemelli.net/htdocs/Views/Shans_on_Pan_Turkists.htm

2          آچیق نئت: http://www.achiq.org/

3          علیرضا نابدل، رازلیق، آذربایجان و مسئله ملی (کتابچه).

4        وهاب انصاری، حرکت ملى آذربايجان، توهمات يا واقعيات: چرا دشمنى با جنبش فداييان به بهانه نقد يک کتاب؟ http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=8780

5        فریدون شمس:علی رضا نابدل : آذرباجان و مسئله ملی  ص 7

http://www.jebhemelli.net/htdocs/Views/Shans_on_Pan_Turkists.htm

6                 ایشیق سؤنمز؛ فارس تشکیلاتی سازمان فداییان خلق ایران (اکثریت) و آذربایجان میللت مسئله سی! : http://www.azadtribun.net/1095.htm

7       علی اکبر حق پژوه و رفقا، اوضاع میهنمان در برهه کنونی، نگرش ما و پیشنهادها (کار آنلاین، ارگان اینتئرنئتی فداییان خلق ایران):

http://www.kar-online.com/siasat/siasat-aliakbar-haqpeZuh-201085.html

7.1     علی اکبر حق پژوه، مرورى كوتاه بر ناسيوناليسم كور(1) پان تركيسم و پان ایرانیسم (پان عربیسم): کار آنلاین:  http://www.kar-online.com/melli/melli-nationalism-alirezA-haqpeZuh-b2-200185.html

7.2    علی اکبر حق پژوه، مرورى كوتاه به ناسيوناليسم كور (٢) ناسيوناليسم كور بدون هويت تاريخى: کار آنلاین:  http://www.kar-online.com/melli/melli-nationalism-alirezA-haqpeZuh-b2-200185.html

7.3    علی اکبر حق پژوه، مرورى کوتاه بر ناسيوناليسم کور بدون هويت تاريخى (٣) ؛ انژکتاسيون فرهنگى ـ تاريخى، کار آنلاین:  مرورى کوتاه بر ناسيوناليسم کور بدون هويت تاريخى (٣) انژکتاسيون فرهنگى ـ تاريخى
7.4    علی اکبر حق پژوه، (کار آنلاین بخش مسئله ملی): فیلولوژی

7.5    علی اکبر حق پژوه، فیلولوژی زبان آذری (2)

        http://www.kar-online.com/melli/melli-filoloZi2-a-haqpeZuh-081185.pdf

ایشیق سؤنمز 18.03.2007

میللی مسئله