آذربایجان اؤیرنجی حرکاتی
بیلیندیگی کیمی اردیبهشت آیی نین اون دوققوزو آذربایجان میللی حرکاتینا گؤره "آذربایجان اؤیرنجی گونو" آدلانمیش. بوگون آدیندان دا بللی اولدوغو کیمی آذربایجان میللی کیملیگی و منلیگینه دوشونن و اؤز خالقلاری نین خوشبختلیگینی آرزو ائدن آذربایجان اؤیرنجیلرینه حصر ائدیلمیش بیر گوندور.
گیریش:
اؤیرنجی حرکاتی دئدیکده غرب دونیاسیندا اؤیرنجی کیتله سی نی ایلگیلندیرن و یئتکیلی (اوتوریتلی) گوجلره مخالیفت پوزیسیونونو اوستلنن (اؤز بوینونا آلان) آوروپا و آمریکا بیرلشمیش شتاتلارینداکی 1960 اینجی ایللرده اورتایا چیخمیش اؤیرنجی حرکت خاطیرلانار. اؤیرنجی حرکاتی ایلک اولاراق اونیوئرسیته لرده یاماقلاما (ایصلاحات)، سونرا ایسه توپلومدا (اجتماعدا) یاشاییش قورولوشوندا دگیشیکلیک (آزاد یاشام بیچیمینه اولاناغین الده ائدیلمه سی)، اسکی حاکیمیت سیستیمی نین ییخیلماسی و دئموکراسی نی اساس گؤتورموش سوسیالیست بیر سیستیمین یارانماسی نظرده ایمیش. اؤیرنجی حرکاتی ایلک اولاراق آمریکا بیرلشمیش شتاتلاریندا ویتنام ساواشینا مخالیفتچیلیگی اساس گؤتورمکله باشلایاراق سرعتله آوروپایا دوغرو یاییلماغا باشلامیش. بو حرکت آلمانیانین برلین شهرینده گوج نمایش ائتمگه چالیشمیش. بو حرکتین موتورو آلمان سوسیالیست اؤیرنجیلری نین بیرلیگی آدلانمیش (SDS) . بو تشکیلات آلمان مجلیسی نین ائشیگینده بیر مخالیف تشکیلات Außerparlamentarische Opposition کیمی فعالیته باشلامیش. بو تشکیلات آلمان فئدرال مجلیسینده بؤیوک پارتیلر، سوسیال دئموکرات، خیریست دئموکرات و خیریست سوسیالیستلر بیرلیگی نین 1966 اینجی ایل ایش بیرلیک ایچینده اولمالاری و مجلیسده اؤنملی مخالیفت پارتی و تشکیلات گؤرونمه دیگی اوچون بو بوشلوغو آلمان اؤیرنجیلر حرکاتی آلمان مجلیسی نین ائشیگینده بیر موخالیف پارتی اولاراق دولدورماغا چالیشمیش. آلمان فئدرال حاکیمیتی فوق العاده قانونلار Notstandsgesetze دئیه اسکی آنایاسانی قالدیراراق یئنی قانونلار قبول ائتمیش (1). او زامانلار آلمان اؤیرنجی حرکاتی آلمان فئدرال حکومتی نین فوق العاده قانونلاری و ویتنام ساواشینا مخالیفت ائتمگه چالیشمیش. بو آرادا اؤیرنجی حرکاتی ایچریسینده رادیکال گوجلر بو ایستکلره یئتیشمک اوچون شیدت اویقولاماغا چالیشارکن بو مسئله ایکی اؤیرنجی نین اؤلمه سینه یول آچمیش. بئله لیکله بو قارشی دورمایا یاناشمادا اؤیرنجیلر آراسیندا دوشونجه و فیکیر آیریلیغی قاباریق بیچیمده اورتایا چیخماغا باشلامیش. 1967 و 1968 ایللری آلمان اؤیرنجی حرکاتی موختلیف آخینلارا بؤلونمه رک ایش بیرلیگی ایچینده اولماق یئرینه رقیب قوروهلارین یارانماسینا و اؤیرنجی بیرلیگی نین آرادان قالدیریلماسینا یول آچمیشلار. کیچیک بیر سولچو قوروپ اؤزونه آلمان قیزیل اوردوسو Deutsche Rote Armee Fraktion آدی وئره رک تئروریست بیر تشکیلات کیمی یئر آلتی فعالیته باشلامیش. اؤیرنجی حرکاتی نین باشقا قاناتلاری ایسه آلمان توپلوموندا یؤنتیم (اداره) واسیطه لری ایله دگیشیکلیک ائده بیلمک اومودو ایله آلمان سیاسی تشکیلاتلاری ایله ایش بیرلیگینه گئتمک قراری آلمیشلار. بئله لیکله فئدرال آلمانیادا اؤیرنجی حرکاتی اؤز موستقیللیگینی الدن وئرمیش. کیچیک بیر اؤیرنجی قوروپو آشیری سول قوروپلارا باریناجاق یئر اولارکن آلمان اؤیرنجیلری نین چوخلوغو مجلیسده تمثیل اولونان سیاسی تشکیلاتلارین یانچی و طرفدارلارینا دؤنوشمه لی (تبدیل اولمالی) اولموشلار. بو مسئله بوگون ده اؤز گونجللیگینی قوروماقدادیر. سیاسی تشکیلاتلار گنجلیک کادرولارینی اونیوئرسیته لردن قازانماغا چالیشارلار. دئمک، آلمانیا توپلومو و اونیوئرسته لری آمریکابیرلشمیش شتاتلاری نین ترسینه سیاسیلشمیش بیر توپلوم ساییلار. آلمانیادا مملکت، آمریکا بیرلشمیش شتاتلارینداکی کیمی ائلیت (فوق العاده) قوروپلار واسیطه سی ایله دئییل، فئدرال بیر سیستیم اساسیندا آشاغیدان یوخاری نظم و اینتیظامینی بلیرلمیش و قوروتموش اولار.
ایران ممالیکی محروسه سینده فارسلیق اساسیندا اؤیرنجی حرکاتی
بیلیندیگی کیمی ایران ممالیکی محروسه سی نین فارسلیق تاریخینده، اؤیرنجی حرکاتی دئیه موستقیل بیر حرکت اولمامیش. فارسلیق مفکوره سینی اساس گؤتورموش اؤیرنجیلر فارس پوزیسیون (طرفدار حاکیمیت) و اوپوزیسیون (مخالیف حاکیمیت) قوروپلاری اولاراق متفق گوجلر ایکینجی دونیا ساواشی زامانیندا ایران ممالیکی محروسه نی ایشغال ائتدیکلریندن سونرا اورتایا چیخماغا و فارس ساغ و سول تشکیلاتلارینی اونیوئرسیته لرده تمثیل ائتمگه چالیشمیشلار. فارسلیق مفکوره سینه اساساً اؤیرنجی گونو آذر آیی نین اون آلتیسی، 1332(1953) اینجی ایل فارس پوزیسیون و اوپوزیسیون قووه لری آراسیندا یارانمیش گرگینلیک ندنی ایله اوچ فارس مفکوره لی اؤیرنجیلرین"شریعت رضوی"، قندچی" و "بزرگ نیا" تهران اونیوئرسیته سینده اؤلمه لری ایله شاه گوجلرینه مخالیف اولان فارس تشکیلاتلاری طرفیندن قبول اولموش بیر گون ساییلار. فارس اؤیرنجی حرکاتی فارسلیق مفکوره سینی اساس گؤتوره رک ایران ممالیکی محروسه سی نین فارسلیق آخینلاری و تشکیلاتلاری نین - ایستر شاه و ایسترسه ده جمهوری ایسلامی زامانی – تمثیلجیسی اولموشلار. باسقیلار آرتیق اولارکن فارسچی اؤیرنجیلر بیرلیک یانسیتماغا چالیشدیقلارینا باخمایاراق حاکیمیتین باسقیسی آزالارکن اونلار اؤز تشکیلات دوشونجه لرینی فارسلیق اساسیندا ایران ممالیکی محروسه سی اؤیرنجی کیتله سی و خالقلاری آراسیندا یایماغا باشلامیشلار. سونوج اولاراق بو حرکتلردن فارس اولمایان ائتنوسلار اوچون هئچ نه الده ائدیلمه یه رک قاپی فارسلیق دابانی اوزره کئچمیشده کی سایاق آچیلیب اؤرتولمگه داوام ائتمیش.
گونئی آذربایجان اؤیرنجی حرکاتی
آذربایجان میللی مسئله سی نین اورتایا چیخماسی اؤز اتکی و تأثیرینی آذربایجانین اوخوموش کسیمی و اؤیرنجیلرینه ده باغیشلامیش. آذربایجان اؤیرنجیلری نین اؤز میللی وارلیقلارینی درک ائتمکلری بعضی آغزی گؤیچکلرین دئییشلرینی - هر بیر حرکتین سسی نین ائشیدیلمه سی تهرانداکی گوجلره دویونلنمه تئزینی – چوروده رک فارس تمامیتچیلیگی نی اساس گؤتورموش گوجلرین چیرکین و ایستعمارچی نیتلرینی اورتایا چیخارمیش. دئمک، 1374 اینجی ایل فارس رادیو تئلویزیون ایداره سی نین راسیست سورقو و سوروشدورمالارینا (نظر سنجی تعیین فاصله اجتماعی!!!) آذربایجان اؤیرنجیلری نین تبریز اونیوئرسیته سینده اعتیراض یوروشو کئچیرمکلری "اؤلوم اولسون آیری سئچگیلیگه (مرگ بر آپارتاید)" دئییشی ایله اؤزلرینی ایصلاح طلب کیمی قلمه آلان فارس مئییللی اؤیرنجیلرین بو مسئله قارشیسیندا سوسمالارینی اورتایا چیخاراراق آذربایجان اؤیرنجیلری نی فارس مئییللی اؤیرنجیلردن آیریلما سورجینه قوللایاراق (دستکله رک) اونلاری داها دا آذربایجان تورک ائتنوسونون میللی منلیگی و کیملیگینه دوشوندورمگه و تشکیلاتلانماغا یؤنتمیش. او زامان لاریجانی فارس رادیو تئلویزیون ایداره لری نین باشچیسی اولدوغو اوچون "اؤلوم اولسون لاریجانی یه (مرگ بر لاریجانی)، آذربایجان وار اولسون، دوشمنلری خار اولسون، تورک دیلی آزاد اولسون" ایفاده لری بیر یاندان آذربایجان میللی مسئله سینی اؤیرنجیلر آراسیندا یایقینلاشدیرمیش و باشقا یاندان میللی مسئله اؤیرنجیلر واسیطه سی ایله خالق کیتله سی آراسینا یول آچماغا ندن اولموش. بئله لیکله "جمعیت دانشگاهیان آذربایجانی" باشلیغی آلتیندا اؤیرنجیلر آراسی میللی مسئله کادرولاشما سورجینه کئچه رک آذربایجان میللی مسئله سی گونون مسئله سینه چئوریلمگه باشلامیش. خاتمی قانادی نین ایش اوستونه گلمه سی ایله آذربایجان میللی حرکتی ایلک اولاراق بو گلیشمگه مثبت یاناشسا دا ، اؤزلرینه ایصلاحاتچی آدی قویان فارسچی قووه لرین میللیتلر مسئله سی قارشیسیندا سوسمالاری آذربایجان میللی اؤیرنجیلرینی داها دا تمکینلی اولماغا زورلامیش. بئله لیکله محمد تقی زهتابی زامانیندان اساسی قویولموش بابک قالاسی حرکاتینی آذربایجان میللی اؤیرنجیلری بیر وسیله کیمی الده توتاراق ایران ممالیکی محروسه سینده کی تورک ائتنوسونو اؤز منلیگی و کیملیگینه باشا سالماغا چالیشمیش. بو مسئله اؤزلویونده آذربایجان میللی مسئله سینی خالق کیتله سی آراسیندا کؤک سالماسینا و فارس مئییللی راسیست گوجلرین راحاتسیز اولماسینا ندن اولماسینا باخمایاراق ایران ممالیکی محروسه سی بیلیک یوردلاریندا (اونیوئرسیته لرده) آذربایجان کیملیگی و منلیگینی اساس گؤتورموش تورکچه – فارسچا درگیلر ایشیق اوزو گؤرمگه باشلایاراق آذربایجان میللی مسئله و مفکوره سی آذربایجان اؤیرنجی صینیفی آراسیندا داها دا اؤزونه گئنیش یئر آچماغا باشلامیش.
آلمان اؤیرنجی حرکاتی و فارسلیق اؤیرنجی حرکتلری نین گئدیشاتینی نظره آلاراق آذربایجان اؤیرنجی حرکاتی، آذربایجان خالق حرکاتینا بیر موتور دئیه دوشونولورسه، بو موتور آشیری (رادیکال) ساغا و سولا قایمادان ایلیملی (ملاییم) داورانماغا و اؤزونو تجرید وضعیته دوشورمه دن کئچمیش ایللرده اولدوغو دک خالق کیته سینه آیدینلیق وئرمگه چالیشارسا، آذربایجان خالق منافعینه داها دا آرتیق خیدمت ائده بیلر دئیه دوشونمه لی بو آغیر یولدا آذربایجان اؤیرنجی حرکاتینا اوغورلار دیلمگی ده اؤزوموزه بیر میللی بورج بیلمه لی ییک. عشق اولسون آذربایجان میللت منافعینی تمثیل ائدن آذربایجان اؤیرنجیلرینه. آذربایجان اؤیرنجی گونو بوتون آذربایجان اؤیرنجیلرینه قوتلو و موبارک اولسون.
آچیقلاما:
1 ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا غرب بیرلشیک گوجلری آلمان فئدرال حاکیمیتیندن بیر داها اؤز موستقیللیگینی قازانماق اوچون آلمان فئدرالداکی غرب دؤلتلری نین یئرلشدیردیکلری قوشونلاری نین تهلوکه سیزلیگینه ضمانت وئرمک اوچون یئنی فوق العاده قانونلاری نین آلمان مجلیسینده قبول اولماسینی ایسته میشلر. بو قانونلار مای آیی نین اوتوزو، 1968 اینجی ایل آلمان فئدرال مجلیسی طرفیندن قبول اولموش. فوق العاده قانونلاری مسئله سی آلمان فئدرال مجلیسی آنایاسانی اون یئتدینجی یول اولاراق دگیشمیش و یئنی قانونلار قبول ائتمیش. بو قانونلار دؤلتین یئتکی و مسئولیتی نی چتین و چیخماز دوروملاردا (فاجعه، ساواش و قیام زامانلاری) داها دا آرتیرماقلا تأمین ائتمیش.
ایشیق سؤنمز 26.04.2008