آلمانیانین میللی بیلیم دیلی اوزره اوغراشماغی نین تاریخینه باخیش

اون آلتینجی یوز ایلین باشلانیشیندان اویانیش (Renaissance) و اینسانچیلیق (Humanismus) دوشونجه لری آوروپادا یاییلماغا باشلامیش. بو دؤنمده اویانیش و اینسانچیلیق آخینلاری ایلگی چکیجی گؤرونمه لرینه باخمایاراق کیلاسیک لاتین و یونان دیللری نین آنتیک دؤنمینه دؤنوش دئیه آوروپا دیللری و اؤزللیکله ده آلمان دیلی نین گلیشمه و دیرچلمه سورجی باشلامیش. بئله لیکله بیر چوخ آلمان بیلگینلری اثرلرینی آلمانجا یازمیشلار، اؤرنک اولاراق "بؤیوک یارادرمانی Die große Wundarznei " آدلی متین نین یازیچیسی پاراسئلسوس Paraselsus (1536). بونون یانی سیرا آلمان دیلینده تاریخی اثرلر، اؤرنک اولاراق آلمانیا (Germania) یوخسا آلمانیانین گونلوگ اولایلاری Chronica des ganzen teutschen Landes آدلی اثر  Sebastian Frank طرفیندن (1538) و چوخلو دینلیک متینلر الهیاتچیلار طرفیندن یازیلمیشلار (1517). آلمان بیلگینلری نین انسان سئورلیک اوزره ایلگیلنمه لری نین سونوچ و نتیجه سی اولاراق آلمانجا- لاتینجه سؤزلوکلر، اؤرنک اولاراق Dictionarium Latino-germanicum آدلی سؤزلوک Petrus Dasypodius طرفیندن (1535) و گئنه ده هامان آددا کیتاب Johannes Frisius (1541) طرفیندن یازیلمیشلار. بونلارین یانی سیرا آلمان دیلی اوزره بیرینجی بیلیملی و علمی چالیشمالار او جومله دن قرامئر Grammatica کیتابی Valentin Ickelsamer (1534) طرفیندن و دوزگون یازما (Orthographia) کتابلاری Fabian Frangk (1531) طرفیندن یازیلمیشلار.

آلمان دیل قوروملاری نین یارانماسی

آلمان دیل و مدنیتی نین گلجه گینه اؤزن گؤسترن اینسانلار قونشو توپلوملاری اؤزلرینه اؤرنک آلاراق؛ اؤرنک اوچون ایتالیانین Accademia della Crusca قورومونو اؤزلرینه اولگو ائده رک دیل قوروملاری نی یاراتماغا باشلامیشلار. بو دیل قوروملاری آلمان میللی دیلینی و ادبیاتینی گلیشدیرمگی هدف آلمیشلار. بو قوروملاردان آدلیمی و تانینمیشی 1617 اینجی Weimer-ده قورولموش قوروم ساییلارمیش. بو قورومون اؤیه و عضولری باشدا قوشماچیلار و شاعرلر اولاراق اؤزگه دیللرین آلمان دیلی اوزره اتکی و تأثیری علیهینه ساواش آچاراق آلمان دیلینده کی اؤزگه سؤزجوکلری آلمانلاشدیرماغا باشلامیشلار. بو تکلیف اولموش سؤزجوکلرین بیر چوخو دیل قوروملاری طرفیندن هر هانکی بیر سؤزجوگون یئرینه ایشلدیلمه سی اوچون قبول اولموش، بعضیلری ایسه اؤزگه سؤزجوگه توخونمادان آلمان دیلی نین وارلیغی ساییلاراق ساخلانمیش. قبول اولونمامیش سؤزجوکلردن آشاغیداکیلاری اؤرنک اولاراق گؤسترمک اولار: "گونوز ایشیقلادان Tagesleuchter" لاتینجه Fenster (پنجره) و "آغری تیترتمه سی Zitterweh" لاتینجه Fieber (تب) سؤزجوکلری نین یئرینه اوتورمالی ایمیشلر. بو دیل قوروملاری نین چاباسی نین سونوجو اولاراق بیر چوخ آلمانجا یئنی  قرامئر دئییملری یارادیلاراق لاتینجه اولان قرامئر دئییملرینی دیشلاماقدا دا باشاریلی اولموشلار. اؤرنک اولاراق Hauptwort لاتینجه Substantiv (آد) و "Rechtschreibung لاتینجه Orthographie (دوزگون یازما) سؤزجوکلری نین یئرینه قبول ائدیلمیشلر. بو آرادا "دوزگون یازما" باخیمیندان آدلاری بؤیوک یازماق داها دا اؤنملی و اهمیتلی ساییلمیش. بو قونو (موضوع) 18 اینجی یوز ایلین اورتالاریندا آلمان چاپیندا قبوللوق قازانمیش[1]. زامانلا جومله نین سونوندا ایزگی (نقطه) قویما مسئله سی ده اورتایا قویولموش. بونلارا باخمایاراق بؤیوک جومله لری راحات اوخوماق اوچون نفس آلماق گرکن آشامالاردا اگری جیزقی (خط) قویولارمیش. بو جیزقی نین یئرینه 17- اینجی یوز ایلین سونلاریندا ویرگول (،) قویما قبول ائدیلمیش. بونون یانی سیرا اونلم (!)، سورقو (؟) و ایزگیلی ویرگول (؛) دا متینلرده ایشلنمگه باشلامیش. 16- اینجی یوز ایلین باشلانقیجیندا آلمانیادا مختلیف فورمالاشمیش آلمان آغیزلاری نین یازی و ادبیات دیللری وار ایمیش. آلمان دوشونولری، قوشماچیلاری (شاعرلری) نین وئردیگی امگه دایاراق بو آغیز و لهجه لر بیربیرلرینی بوتونلشدیرمگه دوغرو گئده رک یالنیز ایکی یازی و ادبیات دیلی اورتادا قالمیش. بئله لیکله Wettiner ادبیات دیلی آلمان تورپاقلاری نین گونچیخان و اورتالاریندا[2] و Habsburger ادبیات دیلی آلمان تورپاقلاری نین گونئی گونچیخانیندا[3] و ساییره تانینارمیشلار. بو ایکی آلمان ادبیات دیلی پارالئل آلمان تورپاقلاریندا تانینیب ایشلندیکلرینه باخمایاراق مارتین لوتئرین اینجیل کیتابینی Wettiner ادبیات دیلینه لاتینجه دن چئویردیکدن سونرا 17- اینجی یوز ایلین سونلاریندا بو دیل داها اوستونلوق قازانماغا باشلایاراق آلمانیانین گؤنئ و قوزئیینده کی کاتولیک بؤلگه لری ده اؤز اتکی سینین آلتینا آلاراق اؤیرنیم و ادبیات دیلی اولموش. بئله لیکله ده چوخ زامان کئچمه دن بو دیل سوئیسین ده ادبیات دیلی اولموش. بیر سیرا آلمان دیل بیلگینلری و عالیملری مارتین لوتئری یئنی آلمان دیلی نین یارادیجی سی کیمی قلمه آلمیشلار. Wolfgang Jungabndreas 1947 اینجی ایل بو دوغرولتودا یازمیش: -"مارتین لوتئر یئنی آلمان دیلی اوزره باشاریلی آددیملار گؤتوردوگو اوچون بیز اونو گئرچک آنلامدا یئنی آلمان ادبیات دیلی نین یارادیجیسی دئیه قبول ائده بیله ریک[4].

مارتین لوتئر اینجیل کیتابینی لاتینجه دن  آلمانجایا چئویررکن بیر چوخ آلمان سؤزجوکلرینه یئنی آنلام و معنی لر یوکلمگه چالیشمیش، اؤرنک اولاراق fromm "ماهر، تجربه لی" آنلامنیداکی بیر سؤزجوک و کلمه نی gläubig "مؤمن" آنلامیندا ایشلتمیش. آلمان دیلی آلمانیادا رسمی و ادبیات دیلی اولدوقدان سونرا سس و مورفولوژی باخیمیندان چوخلو دگیشیمه اوغرامادیغینا باخمایاراق آلمان توپلوموندا سیاسی و اجتماعی باخیمدان دورمادان دگیشیکلیک اولدوغو اوچون بیلیم و تئکنیک ساحه لرینده سؤز داغارجیغی باخیمیندان آلمان دیلی زنگینلشمگه باشلامیش. بئله لیکله یئنی سؤزلر یارانماسی نین یانی سیرا سؤزجوکلرده آنلام دگیشیمی ده باش وئره رک دیل گونون احتیاجلارینی قارشیلاما باشاریغینی یاخالایابیلمیش. بو آرادا اؤزگه دیللر ده آلمان دیلی اوزره اتکی بوراخمامیش دئییللر.

سؤزداغارجیغیندا (گنجینه لغاتدا) دگیشیکلیک

آیدینلاتما دؤنمی (18- اینجی یوز ایل) یئنی بیلیم و عئلمین باشلانیشی اولموش. بو یئنیلیک آلمان دیلینه ده اؤز اتکی و تأثیرینی بوراخمیش. بئله لیکله یئنی سؤزجوکلر اؤرنک اولاراق Sauerstoff فرانسه جه oxygègne (اکسیژن) سؤزجوگونون یئرینه تؤرنمیش و ایشلدیلمیش. بیلیم دیلی نین یارادیلماسی ایله آیری آیری بیلیم و علمی بؤلوملرده بیلیک یوردو پروفسورلاری و فلسفه چیلر واسیطه سی ایله یئنی دوزلمیش سؤزجوکلر، گئنل و عموم خالق دیلینه داشیناراق خالق دیلینه ده اؤز اتکی و تأثیری نی قویماغا باشلامیش، اؤرنک اولاراق  فلسفه بؤلومونده Bedeutung "آنلام"، Bewusstsein "بیلینج، شعور"، Verhältnis "دوروم، وضعیت" و ریاضی بؤلوموندن Abstand "آرا، آچیقلیق"، Schwerpunkt "آغیرلیق" و Spielraum "آرا وئرمه، حرکت آزادلیغی" و باشقا سؤزجوکلر تؤرنمیش و عموم خالق دیلینه داشینمیشلار. یئنیلیک (مودئرنلیک) و قوهوملوک بیلدیرمه دئیه چوخلو سؤزجوکلر فرانسه دیلیندن بیلیم دیلینه آلینمیش، اؤرنک اولاراق Onkel "عمی، دایی"، Tante "عمه، خالا"، Cousin "عمی اوغلو، عمه اوغلو، دایی اوغلو، خالا اوغلو" و Cousine "عمی قیزی، عمه قیزی، دایی قیزی، خالا قیزی" فرانسه دیلیندن آلمان دیلینه آلینمیشلار. چوخلو قوشماچی و بیلگینلر فرانسه دیلی نین اتگی و تأثیرینه قارشی قویماغا چالیشمیشلار. اونلارین اؤنده گلنی دیل آریندیریجی سی کیمی تانینان  Joachim Heinrich Campe اولموش. او "دیلیمیزی آچیقلاما و دیلیمیزه گیرمیش اؤزگه سؤزجوکلری آلمانلاتما" آدلی سؤزلوک کتابینی یازمیش[5].  Campe فرانسیزجا Parterre یئرینه آلمانجا Erdgeschoss "یئرقاتی، طبقه هم کف زمین" Universität یئرینه Hochschule "یوکسک اوخول"، Rendezvous یئرینه آلمانجا Stelldichein "بولوشما" کیمی سؤزجوکلری تکلیف ائتمیش و بو سؤزجوکلرین بیر چوخو دا قبول اولونموش. آلمان قوشماچیلاری و شاعیرلری ده یئنی سؤزجوکلر تؤرتمک و اونلاری یئنی قوشمالاریندا اؤزگه سؤزجوکلر یئرینه ایشلتمکله آلمان دیلی نین زنگینلشمه سینده قاتقیلاری اولموش. بو قوشماچیلاردان Johann Christoph Gottsched، Friedrich Gottlieb Klopstock و Johann Wolfgang von Goethe و Friedrich Schiller و باشقالاری نین آدلاری نی چکمک اولار. یئری گلمیشکن او سؤزجوکلردن اؤرنک وئریلمه لیدیر: اونلار فرانسیزچا adäquat یئرینه angemessen "متناسب"، Enthusiasmus یئرینه Begeisterung "جوشقو"، Harmonie یئرینه Einklang "دوزن، هماهنگ"، borniert یئرینه beschränkt "محدود، سیخیشیق"، arrogant یئرینه hochfahrend "بورنو یوخاری، متکبر"، phantom یئرینه Gaukelbild "اویوق (شبح، مترسک)" و باشقا ...

آلمان دیلی ایله اوزره تئوریک اوغراشمالار

17- اینجی و 18 – اینجی یوز ایلده آلمان دیلی اوزره بیلیم آچیسیندان ایلگی آرتماغا باشلایاراق سؤزلوکلر یایینلاشماغا باشلامیش.  بو سؤزلوکلردن "Grosses Teutsch-Italienisches Dictonarium" یوخسا "Wort- und Red-Arten-Schatz der unvergleichlichen Hochteutsch Grund und Haupsprache (یازار: Matthias Kramer)، Teutsch-Lateinisches Wörterbuch (یازار: Johann Leonhard Frisch)، Versuch eines vollständig grammatisch-kritischen Wörterbuch der Hochteutsch Munart (یازار: Johann Christoph Adelung).

Johann Christoph Adelung بیر نئچه قرامئر کتابی دا یازمیش. اونلاردان آشاغیداکیلارین آدینی چکمک اولار: Grundlegung einer Deutschen Sprachkunst (1748)، Deutsche Sprachlehre (1781)، Umständliches Lehrgebäude der Deutschen Sprache (1782). 19- اونجو یوز ایل آلمان ایالتلرینده صنعت دئوریمی ایللری و  سیاسی باخیمدان قالخینما ایللری اولدوغو اوچون 1871 – اینجی ایل آلمان ایالتلری Otto  von Bismarck باشچیلیغی آلتیندا بیرلشمیش[6]. بیلیم و صنعتین ایلریلمه سی یئنی سؤزجوکلر  و یئنی آنلاملارین تؤرنمه سینه یول آچاراق آلمان دیلی نین ده گلیشمه سینه قاتقی سی اولموش.

بو آرادا یئنی دیلچیلیک اورتایا چیخماغا باشلامیش. یئنی دیلچیلیگه گریم قارداشلاری (Wilhelm Grimm, Jacob Grimm) باشچیلیق ائتمیشلر. گریم قارداشلاری نین ایزلمچیلری (یولونون داوامچیلاری) گنج قرامئرچیلر (Junggramatiker) اولموشلار. اونلار آلمان دیلی نین تاریخی گلیشمه سی و ائله جه ده ایندوگئرمان Indogerman دیللری ایله اوغراشماغا باشلامیشلار.  19- اونجو یوز ایلده بیلیم و صنعت آچیسیندان ایلریله ییش سورعتلی اولدوغو اوچون آلمان سؤزجوک داغارجیغی دا قیسا زاماندا بؤیوموش. یئنی تاپینتیلار (اختراعات) اوچون یئنی آدلار وئرمک گرکدیگی اوچون elektrisch (ایلیکتیریکلی) و Elektrizität (ایلیکتیریک) و چوخلو بیرلشیک سؤزجوکلر تؤرنمه لی اولموش، اؤرنک اولاراق: Waschmaschine (یوماماشینی، ماشین لباسشوئی)، Nähmaschine (تیکیشماشینی)، Gasanstalt (قازائوی، قازفیرماسی)، Eisenbahn (دمیریول) کیمی بیرلشیک سؤزجوک و کلمه لر تؤرنمیشلر. یئنی سؤزجوکلر سیاسی و اجتماعی یاشاییشدان یئنی گؤرونوملر اورتایا قویموش، اؤرنک اولاراق Reichgesetz (دؤلت یاساسی)، Streik (گیرئو، اعتصاب).  19- اونجو یوز ایلده اینگلیس و فرانسه دؤلتلری اقتصاد باخیمیندان گوجلو اولدوقلاری اوچون صنعت آلانیندا یارانمیش سؤزجوکلرین بیر چوخو اؤرنک اولاراق Lokomotive, Perron, Coupè, Billet و باشقالاری آدی چکیلن دؤلتلرین دیللریندن آلمان دیلینه داشینمیش ایمیش. 20- اینجی یوز ایلین باشلاریندا آلمانیادا میللی دویقو و دویارلیلیق یوکسک اولدوغو اوچون بو سؤزجوکلرین بیر چوخو آلمانلاشمیش و یئرینه آلمان سؤزجوکلری ایشلدیلمگه باشلامیش .

آلمان دیلینی بیر بیچیمده یازیب و بیر تور اوخوماق

19- اونجو یوز ایلین سونونا دک آلمان یازی و ادبیات دیلی بیچیملنمیش و ایستاندارد دئییلمیش. بئله لیکله خالق آغیزلارینا گؤره ü, i و لاتیجه دن گلمیش y حرفلری اوست اوسته دوشورموش، اؤرنک اولاراق: Hilfe (کؤمک) یئرینه Hülfe، Silbe (سیلاب) یئرینه  Sylbe یازاردان یازارا فرقلی ایفاده اولونار و یازیلارمیش. آیریجا studieren (تحصیل آلماق) یئرینه studiren یازیلارمیش. لاتینجه دن گلمیش سؤزجوکلرده کی c حرفی یئرینه گؤره k و z یازیلارمیش، اؤرنک اولاراق: Medicin/Medizin، Canal/ Kanal و باشقا. 1880 – اینجی ایل Konrad Duden آلمان دیلینی بیر بیچیمده یازما قونوسونو اله آلاراق اونو دوزنلمگه چالیشاراق "آلمان دیلی نین دوزگون یازما سؤزلوگونو Vollständiges orthographisches Wörterbuch der deutschen Sprache" آدی آلتیندا کیتاب یایینلامیش. Konrad Duden – نین اؤنرمه لری 1901- اینجی ایل دوزگون یازما ییغینجاغیندا (کونفرانسیندا) قبول اولموش. بئله لیکله آلمان تاریخینده آلمان دیلی نین دوزگون یازیلماسی رسمی اولموش.

قایناقلار