47 Ana Dilinin Önəmi və İstemar

“Almanyanın Köln Şəhərindəki Adadili üzərə edilmiş çıxış”

bir çoxları anadilini bir araç və vəsilə deyə qələmə aldıqlarına baxmayaraq anadili hər hanki uşağın şəxsiyətinin gəlişməsində önəmli rol oynayar. Ondan yana da anadili hər hanki bir dil ilə əvəz ediləbiləcək bir dil sayılmaz. Ana-ata yanında dili öyrənmək insanlara çevrə və ətrafımızdaki dünyanı ləms etmək və tanımağa imkan verər. Anadili insanlara gördükləri və təcrübə etdikləri danışmaq  və onu anlatmaq qabiliyətini verər. Beləliklə də Anadili insanın gəlişməsində böyük rol oynayar. İnsanların duyquları ilə yetənəkləri arasında dəngə qurmaq və duyqularını başqa bir şaxsə bildirmək üçün anadili qaçınılmaz bir araç sayılar. Ehsas və duyquya əsaslanan nəzərlər və görüşlər yalnız anadili vasitəsi ilə rahat ifadə olunabilər. Birinci dildə yetərli sözdağarcığna və mürəkkəb gramatik-quruluşuna yiyələnmək hər hanki ikinci bir dili öyrənmək üçün əsas şərtlərdən biri sayılar. Anadilində təlim və tərbiyət almayan və anadilinə yazılı biçimdə hakim olmayan vəya onu şafahi ifadə edəbilən insan bu zəifliyi ikinci öyrənəcəyi dilə də daşımalı olar. Beləliklə də şəxs heç bir dildən yetərli istifadə edəbilməyərək hər kanki bir toplumda qatqıda bulunmaq üçün özünü başarıqlı təqdim edəbilməz. Ata-ana dili insanları öz mədəniyətlərinə tanış edər. Dildə mədəni qabiliyyətlər, başarıqlar, dəyərlər  və yəşambiçimi özlərini əks etdirərlər. İnsan öz kültürünü mənimsədiyi durumda, onun ayrı kültürlər ilə alış verişdə bulunması daha da rahat olaraq özünü hər hanki bir özgə kültürlə də ayaqlaşdırabilər[1].

Güney Azərbaycan torpaqlarında Fars istemarçılığı və sömürgəçiliyi hakim olduğu üçün bugüngü Güney-Azərbaycanı dil baxımından keçmişdə İngilistan istemarına məruz qalmış Hindistan İlə tutuşdurmaq pis olmaz diyə düşünürəm. Muhatma Gandi Hindistandaki İngilis istemarına tutulmuş toplumdan şikayət  edərək yazmış:

”Polak ilə mən Hind uşaqlarının ingliscə təlim və tərbiyət olunduqları üzərə danışar  və dartışardıq. Mənim qənaətimə görə Hindistanda uşaqlarını ingliscə düşünmək və danışmağa tərbəyət edən ata-analar istər uşaqlarına və istərsə də məmləkətlərinə xəyanət edərlər. Onlar uşaqlarını istər ruh, istərsə də ictimaii baxımdan milli irsiyədən uzaqlaşdırıb yağmalamağa çalışarlar. Dil və mədəniyət üzərə Qucaratidaki uşaqlarım ilə mənim davamlı bir danışıq nüktəm var idi. Polak mənim bu düşüncəmdən heç zaman xoşlanmadı.  Polaka görə mən uşaqlarımın gələcəyini xarab edirmişəm. O bütün güc və buyuruğuna güvənərək idia edirdi ki, uşaqlar dünya dili sayılan ingilis dili ilə uşaqlıqdan böyüyüb tərbiyə olsaymışlar, yaşamda başqalarıyla yarışma və rəqabətdə böyük başarıqlar əldə edəbilərmişlər. Polak bu idiaları ilə məni aldadabilmədi[2].

Üstəki görüş İnglis istemarına məruz qalmış Hindistandaki milli varlıqların bir bölümünü dil və mədəniyət baxımından xoşbəxtlik uğrunda başçılıq edən və onları Federal bir sistimə götürən Muhatma Qandının görüşləri sayılar. Hindistanın Anayasasında bugün 22 dil və mədəniyətin qeydə alınmasına baxmayaraq say baxımından nufusları az olan 101 başqa dil və mədəniyət sahabları Hindistan anayasasında qeydə alınmamış sayılar. Bu 101 dil və mədəniyət sahabları anayasada hesaba alınmadıqları üçün zaman axarında yoxluğa məhkum olmuş toplumlar sayılar. Uzun zaman Hindistandaki milli varlıqlar isgilis dili ilə idarə olduqları üçün bu toplumlar uzaq gələcəkdə ingilis dili qarşısında duruş gətirə bilib bilməyəcəkləri də bir sorqu olaraq göz önünə alınmalıdır.

Postkolonial araşdırmalarında dil məsələsi önəmli yer tutar. Postkolonial teorisinə əsasən istemarçı quvvə hər hanki bir məmləkəti öz istemarına tabi tutarkən yerli xalqın dilini yasaq edərək öz dilini oradaki xalqa təhmil etməyə çalışar. Bir çox istemarçı sistimlərdə iyitim, təlim və tərbiyə görmüş yazıçıların bildirdiklərinə görə istemarçı sistimin quvvələri mədrəsə və üniversitələrdən öyrənciləri anadillərində danışdıqları üçün eşigə atarlar. İstemar hakimiyətlərinin belənçi yanaşması biz Güney Azərbaycanlılar üçün də tanınmış bir buluntu (fenomen) sayılar. Fars istemar hakimiyətinin Fars olmayan dil mədəniyətlər əleyhinə belənçi yanaşması bugün yeni boyutlar və ölçülər də qazanaraq milli məsələ doğrultusunda mücadilə edən öyrəncilərə ulduzlu öyrəncilər (daneşcuyan-i setarədar) adı verərək onları təhsildən məhrum etmiş və etməyə çalışarlar.

İstemar dilinin yerli xalqlara təhmil olunması bir çox postcolonial yazarları və fəalları istemarçı quvvələrə kürək çevirməyə və yerli dillərin rəsmi olmasının lazımlı olduğunu vurqulamaqlarına yol açar.  Yeri gəlmişkən İngilis istemarının necə Afrika məmləkətlərinə ayaq basması üzərə Qəna məmləkətindən olan Kenyalı(Gikuyulu), Ngugi Va Thiong’odan eşitmək pis olmaz diyə düşünürəm.

1554üncü il John Lok adlı bir inglis, bugünkü Qəna məmləkətinə musafirət edər. O Qənadan geridönərkən 5 nəfər gənc Afrikalını özü ilə İnglistana gətirərək onlara uzun müddət ingliscə öyrətdikdən sonra onları mütərcim olaraq bir daha Afrikaya apararaq Afrikanın İnglis istemarına keçməsinə dil baxımdından olumlu imkan yaratmış olar[3].

İstemara məruz qalmış məmləkətlərdə ingilis istemarına sinə gərmiş yazarlardan biri də üstə adı çəkilən Ngugi Va Thiong‘o sayılar. Ngugi Va Thiong’o inglis dilində bir başarılı yazar olmasına baxmayaraq 1986-ci il Afrikalı yazarlara bir uyarı olsun diyə “ruhun istemardan arınması adlı kitabını yazaraq inglis  dilindən bir yazar olaraq vidalaşar (kitabın Adı: Decolonising the Mind: The Politics of Language in African Literature (1986)”[4].

 Ngugi‘ya görə insanlar dili yalniz ətraflarındaki dünyanı tərif və izah etmək üçün deyil, bir birlərini başa düşmək üçün dilə malikdirlər. Ngugi’ya görə ingliscə Afrika qıtasında bir “mədəniyət bombu” sayılar. Bu bomb bir sürəc və proçes içərisində Afrikanın istemardan öncəki tarıx və mədəniyət hafizəsini siləcək və inglis istemarçılığının yeni bir biçimdə  davam etməsinə yol açacaq.

Günümüzdə Afrikada ap açıq inglis istemarı söz qonusu olduğuna baxmayaraq, Afrikanın bir çox məmləkətlərindəki gələcək nəsillər, dil və mədəniyət baxımından silinərək, bu toplumlar İngilistan dil və mədəniyət toplumunun ayrılmaz bir bölümü olacaq görünərlər. Bugün Fəransə hakimiyəti üçün milli mənsubiyətindən asılı olmayaraq Fəransə dil və mədəniyətini mənimsəmiş hər bir insanın Fəransə vətəndaşı sayılması, istemar hakimiyyətlərinin yerli dil və mədəniyət sahablarına nə ölçüdə divan tutmasının açıq görüntüsü və əyanı sayılmalıdır. Demək, bugün Fəransəni İran məmaliki məhrusəsindəki milli zülümlərə məruz qalan toplumlar üçün mədəniyyət beşiyi kimi təqdim etməyə çalışanlar, o cumlədən Fars təşkilatlarında padoçuluq edən nehilist və demukratməab zatlar bir insan olaraq öz milli varlıqlarını dərk etməyərək, dil və mədəniyət açısından Fəransədə hakim olan Firansız istemarçılıq təmamiyətçiliyini də dərk etmiş deyillər (Fransədəki milli azlıqlar: Basklar: Baskenland: Fransənin güneybatısında; Bretonlar: Bretagnedə: Fransənin batısında; Almanlar: Elsas və Lothringendə: Fransənin quzeydoğusunda; Hollandlilər: Dünkirchendə: Fransənin quzeyində ; Katalanlar: Roussillonda: Fransənin güneyində; Korslar: Korsikada: Aqdənizin quzeyindəki adada; Okzitanlar: Fransənin güneyində yaşadıqlarına baxmayaram milli zülmə məruz qalarlar.)[5] .

Nguginin yazdığı əsərlər  yalnız Kenyaya bağlı olan Gikuyulu toplumuna dönüş deyil, üstəlik Kenya vilayətindəki Gikuyu gələnək, görənəklərini (rəsm və adət ənənələrini) keçmişdən günümüzə daşıyıb  canlandırmaq məqsədinə xidmət edər. Ngugi öz xalqının tutulduğu çətinlikləri göz önündə saxlamaqla öz düşüncə və məfkurəsinin başqa mədəniyətlərə çevrilməsinə imkan saxlamış şəxsiyət sayılar. Ngugiyə görə dil və mədəniyyət bir-birindən ayrılmaz birimlər (vahidlər) sayılar. Bundan yana da dil və mədəniyyətin hər hankisinin iflasa uğraması başqasının iflasa uğrayacağına yol açar:

“Kültür özəlliyi yalniz dil vasitəsiylə deyil, tarix ilə də birlikdə bəlli bir bölgəyə daşınabilər. Yazılı və sözlü ədəbiyyat kültür özəlliyinin yanısıra dünyamızdan olan təssəvvürləri öz içinə alaraq hər hanki bir mədəniyyətə daşıyar. Beləliklə dil mədəniyyət və ilişgini bir birlərinin ürün və məhsulları kimi göstərmiş olar... Dil mədəniyyəti və mədəniyyət isə sözlü və yazılı ədəbiyyat vasitəsiylə, bizim yer üzərindəki yerimizi bütün mənəvi dəyərlərimiz ilə birlikdə daşıyar.... Beləliklə bir insan toplumu olaraq bəlli muşaxxəsatımız, bəlli tariximiz və dünyaya bəlli ilişgimizlə dil bizdən ayrılmaz sayılar[6].

Bill Ashcroft, Gareth Griffiths və Helen Tiffin necə və hanki biçim və şəkildə bir yazar, müsəllət olduğu istandardlaşmış və istemarçılığa ayıd olan dili buraxaraq onun yerinə öz bölgəsinə ayıd olan və yoxluğa məhkum olmuş anadilini oturtmasını iki sürəcli və iki mərhələli bölüm deyə izah etməyə çalışarlar:

1.inci sürəc və mərhələ: İstemarçının dilində yazmamaq. Beləliklə hakim dilin incəliklərinə, gözəlliklərinə, istandardlığına göz  yummaq. Demək Farsça bir çoxlarının baxışında İran Məmaliki Məhrusəsindəki oxucular tərəfindən oxucusu çox olan və şe’r dili görünməsinə baxmayaraq istemara muxalif olan Azərbaycan yazarı Farsça ilə yazıb yaratmaz və Farslıq üçün də ədəbiyyət yontamaz)[7].

2.inci sürəc mərhələ: öz kültürünün yükünü daşıyacaq yazı dili deyə, anadilini gramer baxımından qaydasına qoymaq və o dilin sözdağarcığını zənginləşdirməkdən ibarətdir. Bu sürəcdə anadili bir araç deyə qəbul edilərək muxtəlif mədəni təcrübələri ifadə etmək üçün istifadə qabiliyətinə malik olmalıdır[8].

Adı çəkilən müəlliflərə görə istemarçının dilində (hakim dildə) yazmamaq istemardan uzaqlaşmaq üçün önəmli adım sayılmasına baxmayaraq tək başına yetərli sayılmaz. Demək yerli və məhəlli dildə yazılıb yaradılmazsa, xalq kitləsi istər güncəl işlərində, yazışmalarında və istərsə də öz mənəvi ehtiyaclarını gedərmək üçün hakim dil vasitəsiylə günlük işlərini və mənəvi ehtiyaclarını gedərməyə və zaman axarında o dilin boyunduruğu altında əriməyə boyun əyməli olar.

 [A] specific culture is not transmitted through language in its universality, but in its particularity as the language of a specific community with a specific history.Ashcroft istemara tutulmuş toplumları bir birlərindən ayırd etməyə çalışarkən aşağıdakı toplum türlərini sıralamağa çalışar:

1-    Monoglossic: istemar ayaq basdığı gündən istemar dil və mədəniyətinə məruz qalmış bölgələr, örnək olaraq Tehran şəhəri.

2-    Diglossic: iki dilli duruma düşmüş bölgələr, örnək olaraq Savə, Həmədan, Kərəc və Qəzvin şəhərləri.Language as communication and as culture are then products of each other.

3-    Polyglossic:  Karibik adaları kimi bölgələr mənzur olunar, quzey və güney Amerikanın arasında yerləşən adalar. Oradaki toplumlar bir birlərini başa düşmək üçün çoxlu ləhcələri bilməlidirlər. Demək, oradaki toplum qarışıq dillərdə danışarlar[9].

The authors are careful to point out, however, that abrogation alone, though a vital step in "decolonizing" a dominant language (see Ngugi ) is not sufficient, in that it offers the danger that roles will be reversed and a new set of normative practices will move into place.

Qaynaqlar: