|
دیل و دوشونمک دیل و زامان سولدان ساغا دوغرو یازماغا آلیشانلار اوچون "اؤنجه" "سونرا"نین سولوندا یئر آلار. ساغدان سولا یازانلار اوچون "اؤنجه" "سونرا"نین ساغیندا یئر آلار. آوسترالیانین یئرلی (Aboriges) توپلومو اوچون "اؤنجه" گونچیخاندا یئر آلار. |
دیل دوشونمک ایله بیرلیکده دوشونجه نی و بئیینده اولوشان شکیل و تصویرلری معینلشدیرر
دیللرینده بللی دئییم و ایفاده لر ایشلنمه گن خالقلار درک ائتمک پوزوقلوندان اذیت چکرلر. اونلار آنلام و معناسی نی بیلمه دیکلری قاورام و ایصلاحلاری درک ائتمز و باشا دوشمزلر. Lera Boroditsky –نین آراشدیرماسینا گؤره هر بیر انسانین نئجه گئرچک و واقعیتلری درک ائتمه سینی اونون آنا دیلی معینلشدیرر[1].
Peter Gordon -آ گؤره آمازون بؤلگه سینده کی "پیراها" قبیله لرینه باغلی اولان انسانلارین دیللرینده بیر، ایکیدن آرتیق سای ایشلنمه دیگی اوچون اونلار اوچدن آرتیق سایلاری دقیقلشدیره بیلمزلر[2]. آمازونداکی قبیله لره باغلی اولان، توپلومدان آیری دوشموش قبیله عضولری اوچون سای اولاراق "بیر" دئدیگیمیز، بیر دئییل، "تقریبن بیر" یوخسا "آز" ساییلار. دیلده کی بو دقیقسیزلیک پیراها قبیله عضولری نین دوشونمک و درک ائتمک قابیلیتلرینی اؤز اتکی و تأثیری آلتینا آلار.
1930 اونجو ایللردن باشلایاراق دیل و طبیعت انسانلارین دوشونجه سی نین ایچریک و محتواسینی معینلشدیرر دئیه دیلچیلر آراسیندا بیر تئوری دولاشماقدادیر. بو تئوری یه اساسن دیلده ایفاده اولونمایانی، انسان بیر وارلیق اولاراق بئینینده کی دوشونمه سیستیمینه سیغدیرا بیلمز. بئلنچی بیر تئوری دوزدورسه، هر هانکی بیر کولتور و مدنیتده کی بعضی دوشونمه سایاغی (طرزی)، آنلاملار و معنالار باشقا مدنیتده بونلارا داییر کلمه اولمادیغی اوچون او مدنیت عضولری آدی چکیلن دوشونمه سایاغینی، ائله جه ده اونون آنلام و مفهومونو گرک آنلایابیلمه سینلر.
آمریکالی آراشدیرماجی Peter Gordon-ون آمازونداکی پیراها قبیله سی اوزره آراشدیرماسیندان گلدیگی قناعته اساسن کلمه سیز هر هانسی بیر دوشونجه و تصور یوخ. Peter Gordon بو نظریه نی گونئی آمریکانین Regenwald بؤلگه سینده بیر داها سیناقدان کئچیرمگه چالیشمیش. "Science" (بیلیم ) مجله سی نین یایینلادیغی بیلگییه گؤره نیویورکون کولومبیا اونیوئرسیته سی نین امکداشی و داورانیش تانیما عالیملریندن بیری یئرلی انسانلارین اؤنونه مختلیف سایدا اولان بالیق شکیللرینی قویاراق اونلاردان بو شکیللری بیربیرلریندن آییرد ائتمکلرینی ایسته میش. بالیقلارین سایی ایکی یوخسا اوچ اولدوقدا قبیله عضولری نین عاقلی یئتکینلری، هوشلو و فراساتلی انسانلاری مختلیف شکیللرده کی بالیقلاری آییرد ائده بیلمیشلر.
بالیقلارین سایی سککیز ایله اون اولدوقدا اونلار بو سایلارا آد و کلمه تانیمادیقلاری اوچون شکیللری آییرد ائتمکدن و تشخیص وئرمکدن عاجیز قالمیشلار. شکیلده بالیقلارین سایی اونو کئچدیکده اونلار داها هانکی شکیلده کی بالیق ایله هانکی شکیلده کی بالیق، هامان بالیقدیر دئیه بیلمه میشلر. بالیقلارین سایی آزا دوشورولدوکده، بالیقلار مختلیف حاللاردا گؤرونمه لرینه باخمایاراق اونلار بالیقلاری بیربیری ایله قارشیلادیرمیش و بیربیریندن آییرد ائده بیلمیشلر.
Peter Gordon -ه گؤره پیراها توپلوموندا سایین (عدد) آز چوخلوغو اؤنم داشیماز. اونلار هر شئیدن بیر دانا اولدوقدا، اونا آز، بیردن آرتیق اولدوقدا اونو چوخ دئیه قلمه آلارلار. چوخ سای دئدیکده ایکیدن آرتیق منظور ائتدیکلرینه باخمایاراق پیراها توپلومو و خالقی یوخاری سایلار اوچون هر هانکی کلمه آدی وئرمه میش. Peter Gordon -ه گؤره انسانلارین ایکی مختلیف شئیی بیربیریندن آییرد ائتمه لری، اونلارا آد وئره بیلمه لری و اونلاری درک ائتمه لریندن آسیلیدیر. انسان هر هانکی شئیی درک ائتمه دیکده اونا کلمه اولاراق آد دا وئره بیلمز.
آمریکا دیلچیلری (Edward Sapir (1884–1939 و Benjamin Lee Whorf (1897–1941) قوزئی آمریکاداکی قیزیل دریلیلرین دیل و مدنیتلری اوزره ائتدیکلری آراشدیرمالاریندان گلدیکلری قناعتلرینه اساسن انسانلار آیری دیللرده دانیشدیقدا اونلارین دوشونجه لری ده توپلومدان توپلوما بیربیرلریندن دگیشیک و فرقلی اولار. Edward Sapir –ین بو وارساییمی و هپوتئزی 1970 اینجی ایللرده دیل و دوشونمه انسانلیغا عاییددیر دئیه گؤز آردی ائدیلمه سینه باخمایاراق سونونجو ایللر دیل دوشونمه نی بیچیملشدیرر و شکیللندیرر دئیه بیر داها آغیرلیق قازانماغا باشلامیش.
کلمه لرین اتکی و تأثیرلری
یئر اوزرینده کی خالقلارین دیللری بیربیرلری ایله فرقلی اولدوغو اوچون اونلار مختلیف بیچیملرده و شکیللرده دانیشارلار. دونیا دیللری نین سایینی نظره آلارساق، 7000 دیل دونیا انسانلاریندان اؤزلرینی ایفاده ائتمکلری اوچون اونلاری دوشونمگه و اؤزلرینی ایفاده ائتمگه زورلایار. بئله لیکله انسانلارین اؤزلرینی ایفاده ائتمکلری اوچون مختلیف بئیینلرده، مختلیف دوشونمه سیستیملری و دوشونمه سایاغی ایشه دوشر. دئیُک، بیر تورک، بیر فارس، بیر اینگلیس و بیر روس، هر بیریسی اؤزونون دوکتور اولماسینی بیلدیرمک ایستر.
|
تورک |
فارس |
انگلیس |
روس |
|
دوکتورام. |
من دوکتور هستم. |
I am a doctor. |
Ya vraç. |
|
من دوکتورام. |
من دوکتورام. |
من بیر دوکتورام. |
من دوکتور. |
اوسته کی دؤرت دیلی گرامئر باخیمیندان اینجه له دیکده دیل اولاراق بئیی نین دوشونمک بؤلومونده جومله قورولوشو و بیچیمی باخیمیندان آشاغیداکی توخوشلارا تانیق و شاهید اولاریق:
تورکچه ده کؤمکچی "ایمک" فعلی نین اکی (پسوند)، فارسچا کؤمکچی "هستن، بودن" و انگلیسچه کؤمکچی be فعلین یانی سیرا بلیرسیز آد بیلدیرن a حرفی ایله منظور ایفاده اولونارکن روس دیلینده هر هانکی بیر فعل و حرفه احتیاج دویولمایاراق شخص هانکی ایش ایله اوغراشدیغی نی، او ایشین آدینی چکیلمه سی ایله آچیقلیغا قاویشدیرار. شخص دوکتور ایسه، "ya vraç من دکتر" دئیه اؤزونو هر هانکی بیر فعله گرک دویمادان ایفاده ائدر. اوسته کی ایفاده لر اوزره دوراقلادیقدا تورکچه، فارسچا و انگلیسچه –ده ایندیکی زامان منظور اولونماسینا باخمایاراق روسچادا زامانین دا ایفاده اولماسینا گرک (احتیاج) دویولماز. بو ایفاده لری یالنیز بیر کیچیک جمله قورولوشو دئیه قبول ائدر و مرکب جمله قورولوشلارینی نظره آلارساق، دیللرین نئجه بیربیرلریندن فرقلی اولدوقلارینی و بئیینلرده نئجه بیربیرلریندن فرقلی دوشونمه سورجی گئرچکلیشدیگینی داها دا راحات آنلامیش اولاریق. باشقا بیر مسئله بیر چوخ دیللرده قوهوملوق آچیسیندان ایستر قان باغلیغی، نسبی، ایسترسه ده ندنلی، سببی باخیمدان فامیللیک آدلارینی تورک، آلمان و فرانسیز دیللرینده قارشیلاشدیراراق قوهوملوق آچیسیندان دیلین دوشونجه ده اؤنم و اهمیتینی گؤسترمک پیس اولماز دئیه دوشونورم.
|
تورکچه |
قارداش اوغلو |
باجی اوغلو |
خالا |
بیبی |
خالا اوغلو |
بیبی اوغلو |
عمی |
دایی |
عمی اوغلو |
دایی اوغلو |
|
آلمانچا |
Neffe |
Neffe |
Tante |
Tante |
Vetter |
Vetter |
Onkel |
Onkel |
Vetter |
Vetter |
|
فرانسیزجا |
neveu |
neveu |
tante |
tante |
cousin |
cousin |
Oncle |
Oncle |
cousin |
cousin |
تورک دیللی انسان آدی چکیلن فامیللیکلره بیربیرلریندن آیری و بللی آدلار وئررکن آلمانلار و فرانسیزلار بو مسئله نین اوزرینده داها آرتیق یوغونلاشماق ایستمزلر. دئمک، بیر تورک انسانی Neffe (neveu) کلمه سینی ائشیدرکن قارداش اوغلو یوخسا باجی اوغلو، Vetter (cousin) کلمه سینی ائشیدرکن خالا اوغلو، بیبی اوغلو، عمی اوغلو یوخسا دایی اوغلو، ائله جه ده Onkel (oncle) کلمه سینی ائشیدرکن دایی یوخسا عمی، ها بئله Tante (tante) کلمه سینی ائشیدرکن بیبی یوخسا خالانین منظور اولوب اولمادیغی نین قئیدینه قالارکن، آلمان و فرانسه دیللیلر اوچون بو مسئله آرتیق اؤنم و اهمیت داشیماز. لازیم گلرسه، آتا طرفی، یوخسا آنا طرفی دئیه مسئله یه آچیقلیق گتیررلر. گؤروندوگو کیمی دیل دوشونجه-دن آیریلماز بیر بوتونلوک اولاراق دوشونجه یه ائشلیک (همراهلیق) ائدر. ائله اوندان یانا دا آلمان دوشونورو (متفکر) ویتقئنشیتاین دئمیش:
" سؤزجوکسوز (کلمه سیز) دوشونه رم دئیه بیلسه ایدیک، دوشونجه نی سؤزجوکلرده ایفاده ائتمه لی اولاردیق. آنجاق، یالنیز سوروشولدوقدا: ایفاده ائتمه دن اؤنجه دوشونجن وار ایدی؟ - هانکی جاوابی وئرمک اولار؟ نئجه دوغرو سؤزجوگو (کلمه نی) تاپاریق؟ سؤزجوکلر ایچیندن نئجه سئچه ریک دوغرو سؤزجوگو؟ هر زامان حؤکم ائتمه لی و ایضاحات وئرمه لی دئییل، چوخ ساده تاپاریق: - بعضاٌ بو دوغرو دئییل، بو دوغرو دئیه بیله ریک: - نیه؟ چوخ ساده "بودور". هامیسی بو قدر"[3].
بیلیم و صنعت بؤلوملری منظور اولدوقدا آلمان و فرانسیز دیللری شرق دیللریندن؛ او جومله دن تورک، فارس و عرب دیللریندن قات قات زنگین ساییلارلار. دئمک، بو دا دیلین دوشونجه و بیلیمی ائشلیک و همراهلیق ائتمه سی نین گؤرستگه سی ساییلار.
بیر چوخ دیللرین ترسینه اولاراق [4]Pormpuraaw-دا [5]Kuuk Thaayorre دیلینده دانیشان توپلوم ساغ و سول دئیه بیر ذهنیته صاحیب دئییل، اونلار اوچون یالنیز آنایؤنلر (جهات اصلی) قوزئی، گونئی، گونچیخان، گونباتان و باشقا یؤنلر بلیرله ییجی ساییلار. بیر یئمک اؤرتوگونون اوزرینده قویولموش قاشیق، پیچاق، بارداق، چؤرگین هارادا اولدوغونو ایفاده ائتمک اوچون یئرینه گؤره اؤرنک اولاراق دئییله بیلر: - قاشیق بوشقابین گونچیخانیندادیر. پیچاق بوشقابین گونباتانیندادیر. بارداق بوشقابین گونئیینده-دیر. اؤرتوک چئورسینده اوتورانلاردان سؤز گئدرسه، اؤرنک اولاراق دئییلر: "آیدین یاشارین گونئیینده-دیر". انسان بو دیلده اؤزونو آنلاشیلار بیچیمده ایفاده ائده بیلمه سی اوچون، گرک گؤی یؤن و جهتلرینی اؤز ذهنیتده سورکلی (مدام) گزدیره. یالنیز بئله لیکله دانیشیق باشقا بیریسی طرفیندن آنلاشیلابیلر.
مکان و زامانی آییرد ائتمک
هولاندین Nimwegen – شهرینده کی ماکس پلانک قورومونون و San Diego-داکی کالیفورنیا بیلیک یوردونون (اونیوئرسیته سی) پوسیکودیل بیلیم بؤلوملری نین گلدیگی قناعته اساسن دیلی اصلی یؤن و جهتلر (قوزئی، گونئی، گونچیخان و گونباتان) ایله ایشلدن توپلومون انسانلاری، هر هانکی تانیمادیقلاری بؤلگه و تیکینتیلرده بیله هارادا اولدوقلارینی باشقالاریندان داها دا راحات آییرد ائده بیلرلر. بو دیللرین دورومو انسانلاری زورلایاراق اونلارا مکان و زامانی آییرد ائتمک باخیمیندان اونلاری داها دا آرتیق یئتنکلی و باشاریقلی ائدر. دیلچیلرین گلدیگی قناعته اساسن مکان اوزرینده فرقلی بیچیمده دوشوننلر زامان باخیمیندان دا فرقلی ذهنتیه یییه اولابیلرلر.
Lera Boroditsky و Alice Gaby[6] دیلچیلیک اوزره ده بیلگییه یییه اولاراق Kuuk Thaayorre دیلینده دانیشان یئرلی انسانلارین اؤنونه شکیللر قویاراق اونلارین شکیللردن درک ائتدیکلرینی و نئجه دوشوندوکلرینی باشا دوشمگه چالیشمیشلار، سونوچ بئله اولموش:
اوشاق ایله بؤیوک انسانین شکیللرینی قارشیلاشدیردیقدا دئمیشلر: انسان یاشلانیر.
تیمساح بالاسی ایله بؤیوک تیمساحی قارشیلادیردیقدا دئمیشلر: تیمساح بؤیویور.
کال موز ایله یئتیشمیش موزو قارشیلاشدسردیقدا دئمیشلر: موز یئییلیر.
آدی چکیلن بیلیم آداملاری سونرا شکیللری قاریشدیراراق اونلاری زامان باخیمیندان Kuuk Thaayorre دیللی انسانلارا تاریخینه گؤره سیرالاتماق ایسته میشلر. بو سیناق (امتحان) ایکی دؤنه (دفعه) آلینمیش. هر بیر سیناق حیاتا کئچرکن سیناق اولونان باشقا بیر یؤنه (جهت) باخیرمیش. بیلیم آداملاری نین گلدیگی قناعته اساسن انگلیس و آلمان دیللی بیر انسانین شکیللری زامان آچیسیندان سولدان ساغا و عرب دیللی انسان ساغدان سولا دوزمه سینی، یازمایؤنو (جهت نوشتن) اؤز اتکی و تأثیری آلتینا آلیندیغی اوچون زامان دا او دوغرولتودا بیچیمله نر. Kuuk Thaayorre دیللی انسان شکیللری ساغدان سولا یوخسا سولدان ساغا دئییل، سورکلی گونچیخاندان گونباتانا دوغرو سیرالامیش. سیناق اولونان شخص اوزو گونئییه دوغرو اوتوردوقدا شکیللری سولدان ساغا دوزموش. سیناق اولونان شخص اوزو قوزیییه دوغرو اوتوردوقدا شکیللری ساغدان سولا دوزموش. سیناق اولونان شخص اوزو گونچیخانا دوغرو اوتوردوقدا شکیللری اؤز بدنی دوغرولتوسوندا دوزموش.
اوسته کی قارشیلاشدیرمادان بیلیم آداملاری نین گلدیگی قناعته اساسن مدنیتلر اساسیندا چاغ و زامان مختلف بیچیمده گؤرسدیلر:
اؤرنک اولاراق بیر چوخ مدنیتلرده گلجک اؤنده و کئچجک گئریده نظره آلینار. 2010-اونجو ایل Lynden Miles آبئردین بیلیک یوردونون (ایسکاتلنده) اوزمانی نین تانیقلیق ائتدیگینه گؤره اینگلیس دیللیلر گلجگه دوشونرکن اؤزلری بیلمه دن گؤوده و بدنلرینی اؤنه قایدیرار و کئچجگه دوشونرکن گؤوده و بدنلرینی گئرییه قایدیرارلار. Anden-ده کی Aymara دیلینده کئچجک اؤنده و گلجک گئریده نظره آلینار. Raphael Núñez، ساندیاگودا کالیفورنیا بیلیک یوردو اوزمانی و Eve Sweeter بئرئکلیده کالیفورنیا بیلیک یوردو اوزمانلاری نین 2006 اینجی ایل ائتدیکلری تثبیتلرینه اساسن Aymara دیللیلر انگلیس دیللیلرین ترسینه و اؤز دیل منطیق لرینه اساسن گلجگه دوشونرکن گؤوده و بدنلرینی گئرییه و کئچجگه دوشونرکن گؤوده لرینی اؤنه قایدیرارلار.
|
دیل و دوشونمک دیل و زامان سولدان ساغا دوغرو یازماغا آلیشانلار اوچون "اؤنجه" "سونرا"نین سولوندا یئر آلار. ساغدان سولا یازانلار اوچون "اؤنجه" "سونرا"نین ساغیندا یئر آلار. آوسترالیانین یئرلی (Aboriges) توپلومو اوچون "اؤنجه" گونچیخاندا یئر آلار. |
آنیمساماق (خاطیرلاماق) یؤنو
دیل انسانلارین نئجه بیر اولای و حادیثه نی ایضاح ائتمه لرینه، نئجه آنیمسادیقلارینا (خاطیرلادیقلارینا)، کیمین نه ائتدیگینه داییر وئردیکلری بیلگه یه ده اؤز اتکی و تأثیرینی قویار. سورج و پروسئس قیسا اولدوقدا بیز اونو یئنیدن قورماق و یوروملاغا چالیشدیغیمیز اوچون اونو سرگیلمک ده چوخ چتین بیر ایش اولار. بو دئدیگیمیزی راحات باشا دوشمه میز اوچون 2006 اینجی ایل باش وئرمیش بیر اولایی ائشیدک:
"سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو، در واکنش به اعتراض جمهوری آذربایجان به آنچه "نقض حریم هوایی خود به وسیله بالگردهایی که رئیس جمهوری ایران را همراهی می کردند"، خواند، تاکیدکرد: ورود این بالگردها از روی عمد نبوده است. به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از خبرگزاری فرانسه،الچین قلیف رئیس سرویس گارد مرزی جمهوری آذربایجان گفت : باکو ، مقامهای ایرانی را در جریان نقض حریم هوایی آذربایجان توسط بالگردهای این کشور قرارداد و یک هشدار رسمی برای آنان ارسال کرد(خبر گزاری مهر، تهران:۱۲:۵۱ , ۱۳۸۵/۱۲/۰۸)" .[7]
اوسته گؤروندوگو کیمی بیر اولایین هر هانکی ندن یانا باش وئرمه سینه باخمایاراق اونون اوزرینده ایکی بیر بیرلرینه ترس دوشونجه ایرلی سورولموش. آذربایجان طرفی نین ایددعاسی اولایین باش وئرمه سینه و آذربایجان توپراق بوتونلوگونون توخونولماسینا اساسلانارکن تهران طرفی اوچاقدان آلمیش چلیشگه لی (بیر بیرینه ضد) بیلگیلر اساسیندا مسئله نی یوزماغا و اؤنمسیزلشدیرمگه چالیشار. بیر آز زامان کئچمه دن تهران طرفی فرانسه خبرچیلیگینه مسئله نی توجیه ائدرکن دئمیش:
"... در آن زمان، رئیس جمهوری ایران به شهر آستارا واقع در شمال غربی ایران سفر کرده بود و ورود این بالگرد تعمدی نبوده است"[8].
اوسته گؤروندوگو کیمی مسئله نین ماهیتینی سیلمک اوچون جمله ده باکیداکی تهران ائلچیلیگی ناغیل ائدیجی بیچیمده چیخیش ائده ر و جمله سونا چاتمادان "تجاوز" یئرینه "گیریش (ورود)" ایفاده سینی ایشلتمکله بیر تانیق (شاهید) دونونا بورونر. بئلنچی ایفاده لر سیاستچیلر طرفیندن دورمادان ایفاده اولونار.
مسئله نین دوزگون آنلاشیلماسی اوچون کئچمیشده کی بیر اولایی کئچمیش زاماندا ایشلتمک لازیم. اوسته کی ایفاده نی کئچمیش زاماندا ایفاده ائدرسک، اوخویاریق: "در آن زمان، رئیس جمهوری ایران به شهر آستارا واقع در شمال غربی ایران سفر کرد و ورود این بالگرد تعمدی نبود".
اوسته گؤروندوگو کیمی آستارا شهرینه گئتمک مسئله سی قاباردیلمیش اولار. بئله لیکله ده باش وئرمیش اولایین توجیه ائدیلمه سی ده یئترسیز ساییلار.
قایناقلار و اتک یازیلار
• Lera Boroditsky; Wie die Sprache das Denken formt: http://www.spektrum.de/alias/linguistik/wie-die-sprache-das-denken-formt/1145804
[1] Lera Boroditsky Standford bilikyurdunun (Kaliforniyada) Professoru, “Frontiers in Cultural Psychology“ dərgisinin başbazarı.
[2] Pirahã Berzilin Amazon bölgəsində danışılan dilin və bir qəbilənin adıdır. Pirahã dili Mura dil qurupuna bağlıdır. Bu dil qurupundan yalnız Pirahã dili günümüzə dək öz hayatını sürdürə bilmış.
[3] Ludwig Wittgenstein: Philosophische Bemerkungen, Wien 1995, S. 335
[4] Pormpuraaw Australya qıtasının Quzey-Günçıxanında yer alar.
[5] Kuuk Thaayorre, Paman dil qurupuna ayıddır. Kuuk Thaayorre dili Australiyanın Qreenlad əyalətinin Cape York yarım adasının Porpuraa yaşayış bölgəsində Thaayorre toplumu arasında danışılar.
[6] Alice Gaby Berkeley‘də, Kaliforniya bilikyurdunun əməkdaşı.
[7] خبرگزاری مهر، سفارت ایران در باکو ورود بالگردهای ایرانی به حریم هوایی آذربایجان را تعمدی ندانست:
[8] خبرگزاری مهر، مجید فیض الهی سخنگوی سفارت ایران در جمهوری آذربایجان در گفتگو با خبرگزاری فرانسه، باخ اورادا.
ایشیق سؤنمز، 16.05.2012
