اصغر فردی نین "ایرانیت" حئکایه سی!

بیلیندیگی کیمی فارس حاکیمیت مسئوللاریندان بیری اولاراق سیدمحمد بهشتی شیرازلی ایران ممالیکی محروسه سینده کی حاکیمیتچیلیک مسئله سینی دیل و مدنیت اساسیندا قلمه آلمیش[1]. او کئچمیش یوز ایلده قاجار شاهلیغی علیهینه قوسولموش نفرتلری یوماغا و قاجار شاهلیغینی دا فارس مدنیتی  نین بیر پارچاسی ائتمگه چالیشمیش. محمد بهشتی بو مسئله ده کئچمیش یوز ایلده قاجار شاهلیغی علیهینه سماجت و دوشمنلیک ائدن پان ایرانیست و فارس مدنیت راسیستلیگی محفلی ایله اوز اوزه قالدیغی اوچون قافقازلارین الدن گئتمه سینی آذربایجان محلی حکومتی مغلوب اولموش دئیه یوزماغا چالیشمیش. بو چیخیشدان اؤفکه لنمیش اصغر فردی واقعیتلری گؤرمک و بیر آذربایجان تورکو اولاراق تاریخدن و خطالاردان عبرت درسی آلماق یئرینه سیدمحمد بهشتی آدرئسینه دوشونجه چاتیشمازلیغی دئیه آشاغیلاییجی بیر مقاله یازمیش[2]. اصغر فردی نین یازدیغی مقاله نین بعضی مقاملارینی اورتایا قویاراق مسئله نین هانکی آشاما و مرحله-ده اولدوغونو ایضاح ائتمگه چالیشاق، اوخویوروق:

"خورنده‌گان و برنده‌گان نسل اول جمهوري اسلامي كه ناگهان روشنفكر شده‌اند و ريششان ريخته و ‏لباسهايشان رنگي شده و داعشيت دهة شصتشان را افواجي فراموش كرده‌اند و دسته‌جمعي چپ ‏زده‌اند؛ انگار كه انها تشكيل‌دهنده‌گان ميزهاي بازجوئي و شكنجه‌هاي مدرن و تئوري‌بافان حجاب و رسامان مقنعه و روپوش براي نصب در آرشيو اعلانات ادارات و دانشگاه‌ها و انقلابگران ‏فرهنگي و فضحيه‌سازان ده سال اول حكومت نبوده‌اند و يك‌شبه منكر همه‌چيز شده و بي‌انكه صادقانه ‏بابت كشت و كشتارها و ارعابات و بیم‌باران‌ها و هراس‌انگيزي‌هاي ملي و غلاظ و شداد‌هاي شدادي و ‏نمرودينشان از ملت عذرخواهي و به كردارهايشان اعتراف كنند؛ به اقصاء عالم پراكنده شده و دست ‏در كاسة آل‌سعود و دامن ملكة بريتانيا و سازمان اطلاعات مركزي ايالات متحده و سرویس دولت فخيمة فرانسه به ‏چرايشان ادامه مي‌دهند و علیق و علوفشان يك روز هم قطع نشده، هر روز در حال تنقية فكري و اسهال ‏كلامند. اولادشان با ثروت چپاولي آباء در دانشگاه‌هاي برتر جهان مشغول استملاك مداركند و ‏خودشان با تيشرت‌هاي قرمز در كنار رودخانة تيمز و سن عكس مي‌گيرند تا فردا نسلي از شاهزاده‌ها و ‏اشراف‌زاده‌ها ادامة سلطنت اين‌ها را به ارمغان اورند و عمري هم ايرانیان تيولدار و رعایای اين دزدزاده‌گان بشوند. ‏فردا فرزندان مردم فارغ‌التحصیلان ادبيات فارسي از دانشگاه آزاد واحد شال و كلور خواهند شد و اين ‏قره‌العيون با مدرك پست دكتري فيزيك هسته‌ئي و مهندسي پزشكي و ... از ام آي تي و پرينستون و ‏اكسفورد قشر رجال را تشكيل خواهند كرد و مصادر موروثي را از پدرانشان تحويل خواهند گرفت. ‏البته چندي‌ست كه شاهد اين تحولات هستيم"[3].

اوسته کی عبارتلرین سیدمحمد بهشتی نین ائتدیگی مصاحبه ایله بیر ایگنه نین اوجو قدر ایلگی و ایلیشگیسی یوخدور. بو ذاتلار ایکیسی ده "ایرانیت" مقوله سینده اورتاق نقطه لره مالیک اولدوقلارینا باخمایاراق آشاغیدا دا گؤره جگیمیز دک سیدمحمد بهشتی "ایرانیت" مقوله سینی یالنیز فارسلیق دئیه یوروملار، تعبیر و تفسیر ائدرکن اصغر فردی "ایرانیت" مقوله سینی یالنیز فارسلار دئییل، فارس دیلی و مدنیتی نین گلیشمه سینده و فارسلیقلا اؤزونو تانیملایان انسانلار اوچون ده کئچرلی اولماسینی آرزو ائده رک آذربایجان تورکلوگونو فارسلیقدان دیسکیندیرمه نین یاخشی اولمایاجاغیندان اندیشه کئچیره رک سیدمحمد بهشتی نین ساغلام بیر انسان اولمادیغینی اؤنه سورمگه چالیشمیش. ‏اصغر فردیدن گئنه ده اوخویوروق:

"اخيراً يكي از اين آقايان چوخ بختيار منصوب به همين نسل اول كه اختاپوس‌وار هنوز گلوگاه‌هاي ‏پنهان و خاموش اقتصادي ايران مانند شستا و ... را خرخره‌گير هستند و مؤسسات منتبعشان همچنان ‏بودجه‌خوار، تكان لحيه داده و تئوري صادر كرده است"[4].

اوسته گؤروندوگو کیمی اصغر فردی نین بو گؤروشلری دانیشیق و مصاحبه-ده مطرح اولموش موضوعا گیریش و توخونما دا ساییلماز. اصغر فردی نین یازی سایاغی و شیوه سیندن آنلاشیلدیغینا گؤره موضوعا باشلاماق اوچون بیر آز "رجز" اوخونمالی سونرا دئییله جک سؤزو اورتایا آتماق لازیم گؤرونر. بو صغرا و کبرالاری دوزدوکدن سونرا اصغر فردی موضوعونو اورتایا قویار، اوخویوروق:

"آقاي بهشتي ـ از ميراث‌خواران چپ و ‏روشنفكران طيف مو بور كرده و ريش‌بزي گذاشته و محاسن‌تراشيده (البته اين آقا مستثناست چون ريش و ‏سبلت و زلفين و يال و كوپالش در اثر بروص جلدي ديريست تا ريخته است) طي مصاحبه‌ئي فيلسوفانه ‏فرموده كه جنگ ايران و روس جنگ محلي بين آذربايجان و روسيه بوده و نبايد دردخوار قفقاز شد، ‏چه اگر دردي بايد خورد درد از دست شدن افغانستان! را بايد خورد كه به ما نزديك‌تر! است و درد ‏عراق عرب را كه (لابد چون مولد اغلب ما آقازاده‌هاي كهنسال است)"[5].

اوسته گؤروندوگو کیمی اصغر فردی چیرکین ایفاده لر ایله دئیینمک ایستدیگی موضوعنو طرح ائتمگه چالیشمیش. سیدمحمد بهشتی نین گؤروشلرینه اساسا رضاخان حاکیمتیندن اؤنجه کی حاکیمیتلر ممالیکی محروسه حاکیمیتلری اولموش. بو اساسدا آذربایجانداکی محلی حاکیمیت ده قاجار ممالیکی محروسه سی نین ترکیب حیصصه سی اولماسینا باخمایاراق محلی گوجلر واسیطه سی ایله اداره اولدوغو اوچون "قافقاز" اوزره اولموش ساواشلار دا "آذربایجان محلی حکومتی" و روسیه چارلیغی آراسیندا باش وئرمیش ساواشلار ساییلمالی ایمیش[6]. سیدمحمد بهشتی گؤروشونو ایضاح ائتمک نه اوچون بحرین (جنوب خلیج فارس) و افغانستان اوزره بو قدر پان ایرانیست و فارس مدنیت راسیستلیگی محفللری "وای ایرانا!" دئمزلر مسئله سینی ده اورتایا قویموش. آذربایجان ایرانیت مقوله سیندن اوزاقلانیر (!!!) دئیه، بو یاناشما اصغر فردی نین اؤفکه سینی داها دا آرتیرمیش. یئری گلمیشکن سیدمحمد بهشتی نین ویدئو فیلمیندن کؤچورولموش دانیشیغیندان اوخویوروق:

"... جنگ آذربایجان و روس است. ما میگیم: جنگ ایران و روس، مثلا خراسان در این چنگ حضور داشته؟ - نه. مثلا تنگستانیها در این جنگ حضور داشته؟ - نه. مثلا لورها، ایلات بختیاری و قشقاییها در این جنگ حضور داشتند؟ - نه. مثلا کردها در این جنگ حضور داشتند؟ - نه. جنگ آذربایجان بوده با روسیه (از نظر فهم جامعه ایرانی! از نظر حکومت مرکزی یک جنگ منظقه ای بوده!)" [7].

اوسته سیدمحمد بهشتی " از نظر فهم جامعه ایرانی! از نظر حکومت مرکزی یک جنگ منطقه ای بوده!" دئدیکده آذربایجان تورکلوگونو "ایرانلی" قلمه آلماز. بو دا اصغر فردی کیمی ذاتلاری اولدوقچا راحاتسیز ائدر. دئمک، اصغر فردی محمدحسین شهریارین بیر شاگیردی اولاراق "شهریار"ین شعرلری ده بو ذاتین ذهنینده یاخشی نقش باغلامیش. بو باخیمدان بیر احساس و دویقو دئیه، اوخویوروق:

"گمان کردم که با من همدل و همدین و همدردی

بـــه مـــردی بـا پـیـوسـتـم نـدانستم که نامردی

چـــه گـویـم بـر سـرم بـا نـاجـوانـمردی چه آوردی

 اگر می خواستی "عیب زبان" هم رفع می کردی

ولی ما را ندانستی به خود هم کیش و هم میهن

الا تـهـرانیا انصاف مـی کـن خـر تـویـی یـا مـن!

بـــه شـهریــور مـه پـاریـن کـه طـیــّارات با تعجیل

 فرو می ریخت چون طیرابابیلم به سرِسجّیل

چـه گویم ای همه سازِ تو بی قانون و هر دمبیل

 تــو را یکشـب نشد ساز و نوا در رادیو تعطیل

تــرا تـنـــبـور و تنبک بر فلک می شد مرا شیون

الا تـهـرانیا انصاف مـی کـن خـر تـویـی یـا مـن

بــــه قـفـقـازم بــرادر خوانـد با خود مـردم قـفـقـاز

چون در تُرکیُه رفتم وه چه حرمت دیدم و اعزاز

بـــه تــهــران آمــدم نشــنـاخــتی از دشمنانم باز

مــن آخـــر سـالـها سرباز ایران بودم و جانباز

چرا پس روز را شب خوانی و افرشته اهریمـن

الا تـهـرانیا انصاف مـی کـن خـر تـویـی یـا مـن!

بــــه دسـتـم تــا سلاحی بود راه دشمنان بستم

 عـدو را تا که ننشاندم به جای از پا ننشستم

بـــه کـــام دشــمنــان آخـر گــرفتـی تیغ از دستـم

 چــنــان پــیـوند بگسستی که پیوند نیارستم

کنون تنها علی مانده است و حوضش چشم ما روشن

الا تـهـرانیا انصاف مـی کـن خـر تـویـی یـا مـن!

چــــو اســتاد دغـل سنگ محک بر سکه ی مـا زد

تـــرا تــنــهـا پــذیــرفــت و مـــرا از امتـحان وازد

سـپس در چشم تو تهران به جای مملکت جـا زد

 چــو تــهــران نـیز تنها دید با جمعی به تنها زد

تــــو این درس خیانت را روان بودی و من کودن

الا تـهـرانیا انصاف مـی کـن خـر تـویـی یـا مـن!

چـــــو خـواهـنـد دشمنی بنیاد قومی را برانــدازد

نخست آن جمع را از هم پریشان و جدا سازد

چــــو تـــنـــها کـــرد هـریـک را بـه تنهایی بدو تازد

چـــنـان انــدازش از پــا کــه دیـــگر سـر نیفرازد

تو بودی آنکه دشمن را ندانستی فریــب و فن

الا تـهـرانیا انصاف مـی کـن خـر تـویـی یـا مـن!

چـرا با دوستارانـت عــنــاد و کیــن و لــج باشـــد

چــرا بــیـچــاره آذربــایــجـــان عـضــو فلج باشد

مگر پنداشتی ایـــران ز تــهـران تــا کــرج باشــد

هـــنــوز از مــاســت ایرانرا اگر روزی فرج باشد

تو گل را خار می بینی و گلشن را همه گلخن

الا تـهـرانیا انصاف مـی کـن خـر تـویـی یـا مـن!"[8]

اوسته گؤروندوگو کیمی بو دوشونجه دیل و مدنیت اساسلی سیاسی بیر دوشونجه دئییل، احساس اساسلی "ایرانیت" مقوله سینه اساسلانار. سیدمحمد بهشتی "ایرانیت" مقوله سینی فارس حاکیمیت دیلی اساسیندا تانیملار و تعریف ائدرکن اصغر فردی اؤز احساس و دویقولارینا سیغیناراق سیدمحمد بهشتی نی پیسلمگه چالیشار. سیدمحمد بهشتی اوسته کی گؤروشلرینی داوام ائتمیش، اوخویوروق:

" در صورتیکه (امروز) ما ابعادش را تا کجا میبریم؟

خبرنگار: ملی اش میکنیم.

سیدمحمد بهشتی: ملی میکنیم. بین المللی میکنیم حتی.

خبرنگار: قبل از اینکه دولت ملی ایجاد شده باشد.

سیدمحمد بهشتی: اصلا واقع بینانه نگاه بکنیم؛ میشد اصلا قفقاز را حفظ کرد؟ یعنی یک خرده زیاده خواهی نیست. بله، میشود ما مدعی قلمرو هخامنشی هم بشیم. ما میتونیم مدعی قلمرو نادر هم بشیم. – چرا سر افغانستان ما اینقدر غصه نمی خوریم، که افغانستان را از دست دادیم. فقط سر قفقاز علم شنگه میکنیم؟ افغانستان که، بما نزدیکتر است که! فکر میکنم، یک توطئه ای در کار است. جنوب خلیج فارس را مگر ما از دست ندادیم؟ چرا سر این، اینقدر غصه نمی خوریم؟ در آن مقطعی که شروع می کنند این بازی را در آوردن، این ذهنیت را در جامعه پمپاژ کردن؟ مگر این عراق همش دست عثمانی بوده؟ مگر در دوره نادر تا کنار فرات دست ایران نبوده؟ فقط این تکه (قفقاز)را غصه می خوریم"[9].

اوسته گؤروندوگو کیمی سیدمحمد بهشتی سیاسی دوشونه رک تاریخدکی اولای و حادیثه لری تاریخده باش وئرمیش بیر اولای و حادیثه قلمه آلارکن اؤز دیلی، مدنیتی و فارسلیق چیخارلاری اساسیندا تاریخی اولایلارا یاناشماق و قیمت وئرمک ایستر. بئله لیکله قافقاز و آذربایجانی فارسلیغا و فارس حاکیمیتچیلیگینه اؤزگه قلمه آلارکن افغانستانی دیل و مدنیت باخیمیندان فارسلیغا دوغما قلمه آلار. مجبوری دوروم و حالتده سیاسی و اقتصادی چیخارلار باخیمیندان گئنه ده بحرین و عراغین شرق بؤلگه لرینی و خوزیستانی فارسلیق باتلاغیندا ساخلاماغی داها اولوملو و وئریملی قلمه آلار.  اوسته لیک قافقاز و آذربایجان مقوله سی نین مطرح اولماسینی فارسلیق علیهینه گونئی آذربایجاندا ملی بیلینج و شعورا تکان وئره بیلر دئیه بو مسئله نی بیر "توطئعه" دئیه قلمه آلار. بو اورتایا آتیلمیش گؤروشلر اصغر فردینی داها دا دوشونجه و فیکیره دالدیرماق و کیملرین خدمتینده اولدوغونا داییر دوشوندورمک یئرینه بیر احساس اولاراق داها دا اصغر فردی نین صبیر کاساسی داشیرماغا یول آچار. بو دوغرولتودا اصغر فردیدن اوخویوروق:

 "عمري نشد كه بي‌سر خر ‏زنده‌گي كنيم. روزگاري زوزه‌هاي نظير را از زبان مغزشسته‌گان باكوئي مي‌شنيديم كه: «آذربايجان نام ‏مملكتي كهن بوده تا جنگي بين فارس و روس بر سرش درگرفت و بر دو نيم شد نيمي تحت اشغال ‏روس و نیمی ديگر تحت اشغال فارس ماند» اينك نيز ياوه‌هاي اين زمرة عليل‌الشعور و بي‌سواد ‏گوش‌هايمان را مي‌خراشد. اصلا چرا كسي به اين حشرات‌الارض نمي‌گويد دماغتان را به معقولات ‏فرو نكنيد و در همان آبشخورهاتان نگهداريد تا سرما نخورد."[10]

اوسته اصغر فردی نین عنوانلادیغی گؤروشلر قوزئی آذربایجاندا او زامانکی تورک دیلینده چاپ اولموش مطبوعاتین کؤلگه سینده دیل و مدنیت بیلینجینه وارمیش و اؤزلرینی دیل و مدنیت اساسلی تعریف ائتمیش ملی کسیمی منظور ائدر[11]. دئمک، اؤز دیلینده مطبوعاتا صاحیب اولان توپلومون آیدینلاری اؤز ملی کیملیکلری و مقدراتلاری نین هانکی یؤنده یاشایا بیلجگینی درک ائدرکن اؤزگه دیلینده عزت و کرامت صاحابی اولماق ایستگنلر حضور ایچینده یاشاماق شانسینی بیله یاخالایابیلمزلر. اصغر فردی بو آجی واقعیتلری گؤرمک ایستمگه رک احساس اوزرینده "ایرانیت" کلمه سیندن یاپیشاراق مسئله نین هانکی آشاما و مرحله-ده آخین ائتمه سینه مانع اولماغا و گونئی آذربایجان تورکلوگونون ملی بیلینج و شعورونو "ایرانلییق" دئیه باسیرماغا چالیشار. اصغر فردیدن گئنه ده اوخویوروق:

".. . پيداست كه اين لاطائلات آقاي بهشتي حاصل ملغمة جهل «نو ايرانشيري جوادي» با گراية خام «نو ‏روسوفيلي» نوپديد نظريه‌گران متأخر اتميست (نوكله‌اريك) است. ايرانشهري از دو حيث:‏ ۱. آذربايجان را منفك از ايران مي‌داند. ۲. غمخواري از دست رفتن بخشي از آذربايجان را بيهوده مي‌شمارد، چون در باطنش لاغر شدن اين قسم ‏را توفيقي مقدر براي ايران مي‌انگارد. مقتدر ماندن آذربايجان را وجه خطري براي ايران مي‌شمارد كه ‏در نتيجة اشغال قسم قفقازي اين قسم لاغر شد و شانسي طبيعي براي ايران ايجاد كرد. (به‌قول خودشان ‏تبديل تهديد به فرصت». بيست و چند سال پيش اميركبير اين زمره و مغز متفكرشان بعد از سفر به تبريز چنين غلطي را به دهان ‏پلشتش آورد كه آذربايجان مستأجر ايران است و روزي بايد از ايران برود بنابرين نمي‌توان قطب‌هاي ‏صنعتي را به اين خطه آورد. اين چركاب سرازير از همان مغز پوسيده است كه امروزه از دهان اين ‏معلول سراريز مي‌شود"[12].‏

اصغر فردی نین اوسته اورتایا آتدیغی گؤروشلر ایکی بؤلومه آیریلمالدیر: 1- آذربایجان نین ایراندان آیری اولماسی فارس ایستعمار یانچیلاری و فارس مدنیت راسیستلری ساویندیقلاری "ایرانشهر" مقوله سی اساسیندا دئییل، بو گؤروش فارس ملیتچیلیگینی بوگونکو فارس حاکیمیتچیلیک سرحدلری ایچریسینده فارس اولمایان ائتنوسلارا سیریماق دوشونجه سی چرچیوه سینده یئر آلار. بو اساسدا قوزئی آذربایجان جمهوریتی نین تاریخی آدی تحریف اولاراق "اران" قلمه آلینار و دیلی، مدنیتی یاساقلانمیش گونئی آذربایجان تورکلوگو "ایران"نین باشی دئیه باشینا فارسلیق یاغی یاخیلار.  2- ائتنیک آذربایجان تورکلوگونون بیر ملت اولاراق ایکیه بؤلونمه سی و رضا شاه حاکییمت چئوریلیشی ایله ایش اوستونه گلمک ایله گونئی آذربایجانین فارس ایستعمارچیلیغینا یاخالانماسی. بو مسئله اولدوقجا دارتیشمالی بیر موضوع ساییلار. بعضیلرینه گؤره آذربایجان تورکلوگو ایکی دئیه بؤلونمزسه ایمیش، آذربایجانلیلارین سایی داها دا آغیر باسدیقلاری اوچون راحاتلیقلا فارس حاکیمتی آذربایجان تورکلوگونو حذف ائتمک سیاستی آپارابیلمز ایمیش. آذربایجانین بؤلونمه سی آذربایجان تورکلوگونون بیلینج و شعورونو باسدیرماغا یول آچمیش. آذربایجانین بؤلونمه سی گونئی آذربایجان تورکلری نین فارس ایستعمارچیلیغینا یئم اولماسینا بیر وسیله اولموش. بعضیلری ایسه یازیلی تورک دیلی بیلینجیندن یوخسول توپلومون ایستعمار حاکیمیتی قارشیسیندا دیرنمه سی چتین اولدوغونو نظره آلاراق قوزئی آذربایجانین روسیه ایستعمارچیلیغینا معروض قالماسینی و اورادا یارانمیش نسبی آزادلیق فضاسیندا قوزئی آذربایجان تورکلری نین اؤز دیل و مدنیتلرینی درک ائتمه لرینی گونئی آذربایجان تورکلوگو اوچون ده بیر تاریخی شانس دئیه قلمه آلارلار. اصغر فردیدن گئنه ده اوخویوروق:

"اينها كه مي‌توانند رندانه با سكوتشان وزانت و ثقلتي براي خود دست و پا كنند، از قضا چندان سبكسرند ‏كه با ورود به حوزه‌هاي پيچيده مشتشان را پيش مردمي وا مي‌كنند. اگر بابي از تاريخ همان دورة مورد ‏بحثش را مي‌گشود و با بدويات ليتراتور جنگ‌هاي ده‌ساله آشنائي مي‌داشت، دستكم فتاواي «رسالة ‏جهاديه» را ـ كه ميرزا بزرگ قائم‌مقام فراهاني بزرگ جمع و جهانگير قائم‌مقامي منتشر كرده ـ ورق ‏‏‌زده و ‌ديده بود كه كافة علماء دين از سراسر ايران براي جنگ دوم فتوي داده‌اند و اين بزرگترين خطا ‏و خيانت علماء دين وقت شد. عباس‌ميرزا كه وضعيت استحكامات و توان عسگري ايران را واقف بود، ‏ملتمسانه مي‌گفت جنگ دوم يعني باخت محتوم، اما علما موضوع را ديني و تفتين و تبديل به فتوي کرده و ‏حتی حكم جهاد دادند و جنگ را بر دولت تحميل ساختند تا نتيجه آن شد كه شد. علاوه بر اين سرکار آقا اگر مانند هر علاقه‌مند ناحرفه‌ئي تاريخ جنگ‌هاي ايران و روس كتاب «اهنگ ‏سروش» به تأليف وقايع‌نگار (مورخ و روزنامه‌نويس پاركابي وليعهد) را هم اگر مي‌خواند، مي‌ديد كه ‏هم عساكر و هم فرماندهان عسگري از همة‎ ‎بلاد و اقوام ايران در جنگ اول و دوم شركت داشتند. ‏هزاران نفر از الوار و اكراد و اعراب و خراسانيين و مردم عراق عجم شهيد شدند. فهرست عساكر اعزام ‏شده از يزد و همدان و كرمان و رشت و بروجرد و ... در اسناد و كتب مربوطه مضبوط است. نشان ديگر بي‌شعوري اين است كه مجري مي‌گويد آن موقع «دولت ملت» تشكيل نشده بود. لابد دولت ‏ملت با رضاشاه تشكيل شد"[13].

 اوسته ایشاره اولدوغو و اصغر فردیلر ده بیلدیگی کیمی اؤزلرینی فارس دیلی و مدنیتی ایله تانیملایان و تعریف ائدن ذاتلار مسئله نین هانکی آشاما و مرحله-ده اولدوغونو یاخشی بیلرلر. یالنیز آذربایجان تورکلوگونو یوخویا دالدیرماغا چالیشانلار بو مسئله نی بیله بیله گؤرمزدن گلمک ایسترلر. بئلنچی داورانیش و رفتارا علم عالمینده "تجاهل عارف" دئییلر. اصغر فردی گئنه داوام ائدر:

"... اگر جنگ ولايتي بود پس چرا فتح‌علي‌شاه به تمام وليعهدان خود (حاكمان ولايات) نامه‌ها مي‌نوشت ‏كه براي جنگ سرباز بفرستند. بي‌شك اين بندة شرمنده حتي سلاطين قاجار را هم پادشاهان ايران ‏نمي‌داند و تركان مهاجم و مهاجر موقتي مي‌انگارد كه قضا را چندي به مدت 1200 سال فرمانرواي ‏ايراني بودند كه دارولايتعهدش حيره و يمن بود و دامنة فتوحاتش به دهلي مي‌رسيد. بينوا فكر نمي‌كند كه مگر جنگ با يك دولت بيگانه جنگ ولايتي و غيرملي مي‌شود؟ جنگ وقتي ولايتي و محلي‌ست كه با يك ولايت داخلي ديگر درگيرد. وقتي جنگي با دولتي خارجي ‏در مي‌گيرد آن را محلي نمي‌گويند. آن جنگ ملي‌ست. جنگي كه قواي غاصب تا قزوين پيش تاخته و ‏مذاكرات بدوي براي تنظيم مفاد قرارداد در قزوين رفته است، جنگي كه غرامتش را فيل‌هاي سلطنتي ‏دربار حاوي صنوقه‌هاي جواهرات سلطنتي از خزانه به پيشاهنگي وليعهد به تزار مي‌برد چگونه جنگ ‏ولايتي و محلي‌ست؟ به‌زعم اين نادان جنگ بايد به پاتخت برسد تا جنگ ملي شناخته شود؟ پس ‏جنگ عراق با خوزستان و كرمانشاهان بود؟"[14].

اوسته گؤروندوگو کیمی اصغر فردی ذات عالی سیاسی سیستیملرین دیل و مدنیت اساسلی سیستیملر اولدوغو اوزره دوشونمک ایستمدیگی اوچون تیکرار و مکرر موضوعنو گؤتور قوی ائتمک ایستر. بو آرادا بو گؤتور قوی ائتمکدن نه الده ائده جگینه بیله فیکیرلشمز. اصغر فردی گئنه ده یازار:

"اگر جنگ ملي نبود چرا پادشاه در اواخر كار يعني بعد از گنجه و قلعة چخور سعد (ايروان) با گارد ‏سلطتني 400 نفري خود به چمن اوجان (بستان‌آباد امروزي) فرود آمد و به نائب‌السلطنه چاپار فرستاد ‏كه «ديگر سرباز نسيت و من با گارد خود آمده‌ام تا يا با هم همه‌گي بميريم و يا اراضي مغصوب را ‏بازگردانيم» و تا مراجعت پيك صبر نكرده خود را به همراه گارد مخصوص شاهنشاهي به درة شرور ‏نخجوان مي‌رساند و آنگاه عباس ميرزا عاجلا شرفياب مي‌شود به پاهاي شاه بابا مي‌افتد و او را از خطر ‏اين كار آگاه مي‌كند كه اگر شاه بميرد ايران از بين خواهد رفت و بدين‌نمط او را به طهران باز ‏مي‌گرداند. اين آدم نمي‌فهمد كه فتح‌علي‌شاه هشت سال تمام ثلث مداخل خزينة سلطتني از خراجات و ‏ماليات دولت را به جنگ تخصيص كرده بود. اين لافه‌باف اگر پاي رحلة تدريسات ما مي‌نشست مي‌فهماندمش كه جنگ نه‌تنها ملي بلكه فراملي و ‏بين‌الملل بود. جنگ چرا شكست خورد؟ همه مي‌دانند كه سبب شكست جنگ انعقاد عهدنامة ‏فينگنيشتاين در پي مصالحة روسيه و فرانسه بود كه در وسط معركه موجب انقطاع ارسال سلاح ‏فرانسوي شد و از سوي ديگر مستر گاردن انگليسي كارخانة توپ‌ريزي اصفهان و تبريز را رها كرد و ‏ديگر توپ به ميدان نرسيد. حين جنگ‌هاي ده‌‌ساله بر سر اين مناقشه دوازده معاهدة بين‌المللي امضاء شد كه زير همه‌گي را وزراء ‏خارجه و دو تايش را عباس ميرزا به‌مثابة نائب‌السلطنه امضاء كرده است"[15].

اوستکی اصغر فردی نین ملت آنلاییشی ایران ممالیکی محروسه سینده کی تاریخی آنلاییشلا اوست اوسته دوشمز. مظفرالدین شاه زامانی 1324 (ه.ق.) اینجی ایل تاریخینه دک، "دارالشورای ملی" آچیلان گونه دک ملت کلمه سی یالنیز مذهبی زمینه لرده ایشلنمیش. او زامانا دک شاه "ظل الله" ساییلارکن توپلوم و خالق کیتله سی "رعیت" دئیه قلمه آلینمیش. بو اساسدا روسیه و قاجار شاهلیغی آراسیندا ایمضالانمیش آنلاشمالار دا "ایران ملتی" آنلاییشی اساسیندا دئییل، قاجار دؤلتچیلیگی، قاجار شاهلیغی و روسیه چار حؤکومتی آنلاییشی اساسیندا ایمضالانمیش آنلاشمالار اولموش. بو مسئله اوزره راحاتسیز اولماغا دا اساس یوخدور. گوج صاحابی اولانلار سؤزونو دئیه رک اؤزلرینی گوجسوزلره دیکته ائتمیشلر. گوجسوزلر ایسه تمکین ائتمه لی اولموشلار. اوسته سیدمحمد بهشتی نی باشقا فارس مدنیت راسیستلرینه دویونلمگه چالیشان اصغر فردی اؤزو ده "ایرانیت" باتلاغیندا ایلیشمیش گؤرونر، اوخویوروق:

"از محاذات سيبري در ‏عرض قزاقستان تا سرحدات چين گرفته رو به جنوب تا جانبين خزر همه‌گي مملوكات ايراني بوده ‏است كه از قرن 18 ميلادي به اين‌سو توسط ياغيان و راهزنان بني‌اصفر اشغال شده و ضميمة مستملكات ‏صقالبه آمده است كه تا آن روز ـ يعني معاشرت با ايرانيان ـ تن خود را با قارورة خود مي‌شستند. روسها همواره به اين ناشيان ناآشناي تاريخ مي‌گويند: «دعواي ما با قلدران آذربايجاني و تركان بود كه ‏كمرشان به عثماني‌ها و انگليس‌ها بسته بود و الا ما چرا ديگر مناطق ايران را اشغال نمي‌كرديم؟ ثانيا چرا ‏به انگليس‌ها نمي‌شوريد كه هرات را و كشورهاي خليج فارس را همين اواخر از گرفت؟ ‏... "[16].

اوسته گؤروندوگو کیمی اصغر فردی نین اؤزونون ده اؤزونه خاص بیر "ایرانشهر" آنلاییشی وار. بو اساسدا اصغر فردی اورتا آسیاداکی توپلوملاری و آغیرلیقلی اولاراق تورک توپلوملارینی تحقیر ائتمگه چالیشمیش. اورتا آسیاداکی خالقلارا اؤنجه تورک خانلیقلاری و سونرا موغوللار، شیبانیلر (اؤزبکلر)، و کیچیک تورک خانلیقلاری حاکمیت ائتدیکلرینه باخمایاراق یئری گلمیشکن اورتا آسیا خانلیقلاری نین روسلار طرفیندن اشغال اولونماسینی و اونلارین هانکی اؤلچوده "مملوکات ایرانی" اولدوغو اوزره بیلگی الده ائتمگه چالیشاق. بئله لیک "ایرانیت" شعبده بازلیغی و فارس مدنیت راسیستلیگی نین ماهیتی ایله داها یاخشی تانیش اولاق (خریطه: روسلارین آشاما آشاما آلدیقلاری اورتا آسیانین خریطه سی).

روسلار قافقازلاری اشغال ائتدیکدن سونرا اورتا آسیاداکی خانلیقلارینی اشغال ائتمگه باشلامیشلار. بئله لیکله 1852- 1888 اینجی ایللر آراسیندا تورکیستان جغرافییاسی اله کئچیریلمگه باشلانمیش. روسلار خزر دنیزیندن باشلایاراق آلتای داغلارینا دک قازاقیستاندا قازاق یئرلشیم یئرلری تیکدیرمگه و یئرلی خالقلاری اورئنبورق، پئتروپاولوفسکی، اومسک، سئمیپالاتینسک و اوست-کامنوقوروست مرکزلریندن اداره ائتمگه،  وولگا و سیبری نین غربینه دوغرو سوخولمالاری نین قارشیسی آلماغا چالیشمیشلار[17]. قازاقلار روسلارین مدافعه خططینی سیندیردیقلاری اوچون روسیه 1820 اینجی ایلدن ثابت سرحد اولوشدورماغا چالیشمیش. 1822 اینجی ایل کیچیک قازاق خانلیغی و 1924- اونجو ایل اورتا قازاق خانلیغینی یئنیلگه یه اوغراماقلا روسلار قازاقلارین استیقلالیتلرینی اللریندن آلمیش و سرحد پوستلاری قورماغا باشلامیشلار. بئله لیکله خیوه خانلیغی علیهینه روسیه هجوملاری باشلانماسینا باخمایاراق ایلک بو سالدیریقلار باشاریسیز اولدوغو اوچون روسلار مقاومت خطی اولوشدورمالی اولموشلار[18]. روسلار کوکاند خانلیغینا هجوم ائده رک 1853 اونجو ایل قاسالی شهرینی اله کئچیرمکلرینه باخمایاراق کوکاند خانلیغی تسلیم اولمامیش. بیر ایل اوندان سونرا آلما آتا اله کئچیریلمیش. بو آرادا کریم ساواشی داوام ائتدیگی و روسیه ایشغال ائتدیگی بؤلگه لرده اؤز موقعیتینی برکیتمگی لازیم گؤروندوگو اوچون روسیه اورتاآسیادا ایشغالچیلیق سیاستینه آرا وئرمه لی اولموش. 1864 اینجی ایل روسیه بیر داها ایشغالچیلیق سیاستینی داوام ائده رک آولیجا آتا، یاسسی و چیمکنت ولایتلرینی اشغال ائده رک "چو دره" سینی کونترول آلتینا آلماقلا بوتون قازاق چؤللوکلرینی اله کئچیرمیش. بئله لیکله 1867 اینجی ایلدن ایشغال اولونموش بؤلگه لر تورکیستان باشلیغی آلتیندا روسیه نظامی گوجلری نین نظارتی آلتیندا اداره اولونماغا باشلامیش[19]. بونون آردینجا خاجند، خودایار خانلیغی و بوخارا ایشغال اولونموشلار. 1868- اینجی ایل سمرکند ایشغال اولوناراق بونلار هامیسی تورکیستان بؤلگه سینه قوشولموش. 1873- اونجو ایل خیوه خانلیغی آلینمیش. اوچ اورتا آسیا دؤلتلریندن فقط کوکاند روسیه چار امپراتورلوغونا باغلی، آنجاق دؤلت دئیه وارلیغینی قوروموش[20]. 1876 اینجی ایل کوکاند خانلیغی دا روسیه اشغالی آلیتنا کئچمیش. 1881- 1885 اینجی ایللر آراسیندا روسیه سیردریا و آمودریا بؤلگه لرینی ده اشغال ائده رک عشق آباد و مرو بؤلگه لرینی ده اشغال ائتمیش. بئله لیکله روسیه یاییلما سیاستی 1887 اینجی ایل اورتا آسیادا دوراقلاراق افغانستان روسیه و انگلستان گوجلری آراسیندا خاریجی نفوذ اولمایان بیر دؤلت کیمی قالمیش. 1907-اینجی ایل انگلیستان و روسیه دؤلتلری آراسیندا افغانستانین نفوذ داییرسیندن بوش بیر دؤلت دئیه سان پئتئرزبورگدا بیر سند ایمضالانمیشلار.