ایران ممالیکی محروسه سینده جومهور باشقانی سئچکیلری و آذربایجاندا دورقونلوغو گئدرمک و میللتلشمه گه دوغرو آددیم
بیلیندیگی کیمی میللی مسئله دئدیکده کیمسه نین دونیا گؤروشو، توپلومدا (جامعه ده) توتدوغو یئر و پوزیسیونوندان آسیلی اولمایاراق بوتون میللت اوولادلارینی دوشوندورمه لی، چتینلیکلری آسانلاشدیرماق اوچون بو اینسانلاری بیر آرایا گتیره بیلمه لیدیر. دئمک، میللی حرکت دئدیکده فقط ادبی درگیلر اطرافیندا بیریکمیش اینسانلار نظرده توتولمور. ادبی درگیلر اطرافیندا اولان اینسانلار دیل و مدنیت باخیمیندان ازیلمیش توپلومو غیدالاندیران گوج ساییلمالی، آنجاق میللی و مدنی حاقلاری آلماق اوچون بونلار دا جامعه نین بیر عوضوو کیمی گؤرونمه لیدیرلر.
مهدی کروبی ایله بیر سایدا اینسانلاریمیزین تهراندا گؤروش کئچیرمه سی بیر چوخلارینین نظرینجه ائله بیل بونلار بوتون تعیین و تکلیفی مهدی کروبی ایله ائده جکلر ایمیش و اؤز وظیفه لرینی یئرینه یئتیره بیلمه میشلر دئیه تنقید اولونمالیدیرلار(یئری گلمیشکن، اولونان تنقیدلر اساسیندا فایدالی فیکیرلرین اورتایا چیخماسینی دا نظردن قاچیرمامالی ییق. دئمک، ساغلام و غرضسیزتنقیدلرین اولماسی فیکیر باخیمیندان ایجتماعیت اوچون بیر زنگینلیک قایناغی ساییلمالیدیر. بو باخیمدان ساغلام و غرضسیز تنقیدچیلره ممنوعیتیمیزی بیلدیرمه نی اؤزوموزه بیر میللی و اینسانی بورج حئساب ائدیریک).
ایران ممالیکی محروسه سینده کی جومهور باشقانی سئچگیلرینه دیپلوماتیک گؤز ایله باخیلارسا، سیاست زمینه سینده بیر پیغامی بیر سیاست داییره سینه یئتیررکن، بیر شخص و یا هیئتین اؤزونو تمام ایختیار گؤسترمه سی دوزگون ساییلا بیلمز. او بیر قوروم طرفیندن گلدیگینی و اونا وئریلن میسیانی قارشی طرف ایله اورتایا قویاراق قارشی طرفین نظرینی اؤیرنمه گینی، شراییط ایجازه وئریرسه، بو مسئله دوغرولتوسوندا داها اطرافلی فیکیر یئریتمه گه و قارشی طرفین نظرینی اؤیرنمه گه چالیشماق دوشونولمه لیدیر. دئمک، دیپلومات بیر شخص و یا هیئت اؤزلوگونده نه قرار آلا بیلر، نه ده اؤزونو چیخماز بیر وضعیته سالماق ایستر. بو باخیمدان تهرانداکی میللتلر ائویندن فارس اولمایان بیر سایدا بو ائوین نماینده لری و اونلارین ایچریسینده بیر سیرا آذربایجانلیلارین مهدی کروبی ایله گؤروشمکلری یالنیز کروبی نین نظرینی گله جک جومهور باشقانلیغی سئچیمی عرفه سینده سس آلیب و جومهور باشقانی اولماق ایسترکن فارس اولمایان میللتلرین دیل و مدنیتلری باخیمیندان وئره جگی وعده لری اساس گؤتوره رک هانکی مئتودلاردان فایدالانماغا چالیشاجاغییینی و اوندا بو قابلیتین اولوب اولمادیغینی اؤیرنمک اولمالیدیر.
ایران ممالیکی محروسه سینده کی میللی و مدنی حاقلار مقننه و مجریه اورگانلاری واسیطه سی ایله حیاته کئچمه لیدیر دئیه دوشونورسک، بو باخیمدان میللتلر ائویندن بیر نماینده کیمی گله جک جومهور سئچیمیه کاندید اولماق ایسته گن بیر ذاتی عالی ایله گؤروشمک ایسته گنلر ایستر ایستمز بیر سیاسی مأموریت اؤز بویونلارینا گؤتورموش گؤرونورلردی.
دئمک، جومهور باشقانلیغینا آدای اولان شخص وئره جکلری وعده لر و آلاجاقلاری سسلر اساسیندا جومهور باشقانی اولدوقدان سونرا اؤز وعده سینه عمل ائتمه مزسه، اؤنجه وعده دئیه ائتدیگی بازارلیغی یئرینه یئتیرمه دیگی اوچون فارس اولمایان میللتلر طرفیندن حاکیمیته قارشین لازیم اولان سیاسی تدبیر حیاته کئچه بیلر دئیه دوشونمه لی ییک. بو بیزیم یالنیز 2005 اینجی ایلده جومهور باشقانی اولماق اوچون بیر آدای ایله اوزلشدیگیمیز مسئله دیر (بیلیندیگی کیمی کئچمیش جومهور باشقانی سئچکیلرینده فارس اولمایان دیل و مدنیتلرین نماینده لری ایله تهران مقاملاری گؤروش آلیش وئریشی ائتمه میش و فارس اولمایان توپلوملار دیل و مدنیت باخیمیندان تهران حاکیمیتی طرفیندن نظره آلینمامیشدیر).. کئچن 26 ایل ایسلام جومهوریسینین آنا یاساسینا اکلنمیش 15، 19 بندلری نظره آلارساق ، ایران ممالیکی محروسه سینده کی فارس اولمایان میللتلر و اونلارین نماینده لری بو حاقسیزلیقلارا قارشین هانکی مکانیزمدن ایستفاده ائتمیشلر؟ خالق کیتله سی اولاراق آنا یاسایا اکلنمیش حاقلاردان فایدالانماق ایسته میشلر می، یوخسا بو حاقلار وئریلیرسه پیس اولماز قناعتینه گلمیشلر می؟
آیی فیشقیراق ایله چلتیک زمیسیندن چیخمادیغینی و کئچن ایللرده جومهور باشقانی سید محمد خاتمی جنابلارینا و دینی رهبر آیت الله سید علی خامنه ای جنابلارینا یازیلیب و جاوابسیز قالدیغی مکتوبلاری نظره آلارساق، فارس شوونیستی ده اؤز شوونیستی و ایستعماری سیاستیندن ال چکمک ایستمز ایفاده سی گؤزلر اؤنونده سرگیلنمیش اولار. بو باخیمدان بیلیم و ادبیات ساحه سینده فعالیتینی یئریتمک ایسته گن عالیم و محققلره سیاسی مأموریت سیاست ایله مشغول اولمادیقلاری اوچون نه تکلیف اولمالی، نه ده اونلار بو تکلیفی اؤز بویونلارینا گؤتورمه لیدیر.
بونلارا باخمایاراق سیاستدن سؤز گئدرکن، ایران ممالیکی محروسه سینده آذربایجان میللت منافعینی دیفاع ائدن سیاستچی دئیه کیمسه مشروطه حرکاتیندان باشلایاراق تهران حاکیمیتی طرفیندن تحمل اولونمامیش. بو باخیمدان بوگون ایران ممالیکی محروسه سینده میللی و مدنی فعاللار بیر سیاستچی مأموریتینی داشیمالی اولورلار. دئمک، تهران حاکیمیتی آذربایجان میللت مسئله سی اوزره عریضه یئری بوش قالماسین و میللتدن سس آلاراق آتلاری اوزرینده داها راحات اوتورمالارینی نظره آلاراق آذربایجان میللی و مدنی فعاللاری ایله گؤروش کئچیرمگی مقصدلرینه اویقون حئساب ائدیرلر. باشقا آلتیرناتیوه (آذربایجان میللت منافعینه اویغون سیاستچیلره) تهران حاکیمیتی ایجازه وئرمه دیگی اوچون بو بوشلوغو دولدورماق دا میللی و مدنی فعاللارا قیسمت اولموش گؤرونور.
دئمک، آذربایجان ایجتماعیتینین آذربایجان تشکیلاتلاری واسیطه سی رأی و رغبتینی اؤیرنمه دن هانکی سیاسی بیر مأموریتدن سؤز گئده بیلر؟ بئله لیکله، دکتر جواد هیئت جنابلاری من بیر ادبی و مدنی خادیمم دئدیکده سؤزو اصل معناسیندا ایستر آذربایجان سیاسی فعاللاری آدرسینه، ایسترسه ده تهران فارس حاکیمیتینه - اؤز شخصی چیخارلارینی میللت منافعینه اوستون توتات – حاکیمیته موشتریک اولان آذربایجانلیلار آدرسینه گؤندریلمیش بیر پیغام کیمی دگرلندیلیرمه لیدیر.
دئمک، آذربایجان ایجتماعیتینده سیاستچیلیک بوشلوغو وار. بو بوشلوغو گئدرمک (آرادان قالدیرماق) اوچون موختلیف دونیا گؤروشلریندن آسیلی اولمایاراق آذربایجانلیلار ایستر تهراندا فارس حاکیم اولان گوجلر ایله ایش بیرلیگی ائدن آذربایجانلیلار( اؤز موستقیل تشکیلاتلارینی یاراتماق ایله صفلرینی فارس شوونیسمینه اوستونلوک وئرنلردن آییرمالی) ، ایسترسه ده آذربایجان سیاسی فعاللارینی اؤزموستقیل سیاسی تشکیلاتلارینی یاراتماق اوچون دوشوندورمه لیدیر.
یئری گلمیشکن ایران ممالیکی محروسه سی اوچون مشروطه اوغروندا ووروشان آذربایجان مجاهیدلری تهرانی فتح ائتدیکدن سونرا بیر چوخ محرومیتلره معروض قالدیقلاری، حاکیمیت بیزیمدیر دئیه اونلاری سیلاحسیز ائتمه گه قالخان دولت گوجلرینه قارشین قورشون آتمایاراق تهرانین اتابک باغیندا سیلاحسیزلاندیقدان سونرا 1909 اینجی ایلده تمجید السلطان ایمضاسی ایله ایچ ایشلر باخانلیغینا (ناظیرلیگینه) یازدیغی مکتوبون اؤنملی یئرلرینی کئچمیشدن اؤیرنمک اوچون بیرلیکده اوخویاق:
» این فداییان ملت قریب پنجان نفر که به همراهی حضرت سردار ملی به طهران آمده ایم، گمان نمی کنیم که، از ورود الی امروز حرکاتی که موجب انزجار خاطر دولت و ملت بوده باشد از ما به عرصه بروز و حضور رسیده باشد. قریب سی کرور (15 میلیون) ملت ایران به علاوه اوروپاییان شاهد حال این فداییان ملت است که، چه اندازه زحمات کشیده و خدمات نموده ایم. نمیدانیم جه سبب شد که، این قسم موجب همه گونه بی مرحمتی های دولت و ملت واقع شدیم..... آیا ما بیچارگان غارت زدگان چه گناهی کرده ایم و چه جنایتی از ما بروز کرده بود، چه وقت دولت و اداره نظمیه از ما تفنگ خواستند از دادن آن مسامحه و تمرد کردیم، در مقابل این همه زحمات و خدمات که اظهرالشمس است به انواع عقوبات و بلیات گرفتار کردند..... خانه احسانشان آباد، رسم مهمان نوازی همین است؟ اگر مردم طهران روزها روزه میگیرند، ما بیچاره ها از مرحمت دولت و ملت شب و روز روزه میگیریم. از مال دنیا غیر از قرض برای ما چیز دیگر نگذاشتند..«(1).
اوسته کی داورانیش تهرانداکی فارس دیل و مدنیتینه اساسلانان گوجلرین آذربایجان مجاهیدلرینه ائتدیکلری معامله سیدیر. شیخ محمد خیابانی نین آزادیستان حکومتی و سید جعفر پیشه وری نین آذربایجان میللی حکومتی ایله تهرانین نئجه یاناشدیغینی دا بیلیریک. دئمک، فارس تهران حاکیمیتی سیاست زمینه سینده آذربایجان کیملیک و منلیگینی تمثیل ائدن کیمسه نی بیر سیاستچی خادیم اولاراق تحمل ائده بیلمیر. بئله بیر مقامدا آذربایجان ادبی و ایجتماعی خادیملری موختلیف جبهه لرده ساواش آپارماق مجبوریتینده قالیر. بو دا اونلاری زامان گئدیشی ایله ییپرادا بیلر. یئری گلمیش آذربایجان میللتینه صادیق اوغول و قیزلاری زامانی درک ائده رک بیر چوخ بوشلوقلاری اؤز وارلیقلارینی ساوینماق ایله دولدورسون و آذربایجان میللتینه فارس شوونیسم و ایستعمارینا قارشی قویماسیندا و میللی گله جه گینی بلیرله مه سینده اؤز میللی و اینسانی وظیفه سینی اؤده میش اولسون.
ایجتماعی- فرهنگی چالیشما: بو زمینه ده چالیشانلار خالقی اؤز دیل و مدنیتینه معاریفلندیرمه لی، ایجتماعیتده آذربایجان دیل و مدنیتی نین گلیشمه سی و خالق آراسیندا زامانی الدن وئرمه دن یایقینلاشماسینا کؤمک ائتمه لی و شراییط یاراتمالیدیرلار. بو باخیمدان یازیلارین بیر بؤلومو فارسجا دا اولسا، مسئله دگیل. دئمک میللی مفکوره خالق ایچریسینده گوجلنمزسه، آیدین کسیم خالق ایچریسینده میللی منافع اوغروندا اؤزونه یئر آچا بیلمزسه، سیاست باخیمیندان حاکیم نیظام و اینتیظام ایجتماعیتده گوجه صاحیب اولمایان آیدین کسیمین سؤزونه قولاق آسماز و هر هانکی مرکزده کی حاکیمیت دگیشیکلیگی میللی مسئله اوچون اوغور گتیره بیلمز.
ایجتماعی- سیاسی چالیشما: بو زمینه ده قلم ووران و فعالیت ائدنلر آذربایجان ایجتماعیتینی سیاست باخیمیندان سیاسیلشدیرملی و آذربایجان توپلوموندا موستقیل سیاسی و ایجتماعی تشکیلاتلارین یارانماسینا تکان وئرمه لیدیرلر. بو زمینه ده قلم وورانلار میللی مسئله یه راغیب اولان اینسانلارا خیطاب ائتدیکلری اوچون یازیلارینی تورکجه یازسالار، هم اؤز تجزیه و تحلیللرینی شوونیسم کسیمه آنالیز ائتمه سی اوچون چتینلیک یارادار، هم ده اونلار بیزیم دیلی اؤیرنمک مجبوریتی قارشیسیندا قالارلار.
دئمک، اوسته کی ایکی ساحه نین هر بیری نین اؤزللیگینی نظره آلاراق ایستر فرهنگی چالیشانلار، ایسترسه ده سیاسی چالیشانلار اولسون بیر بیرلرینه قارشین تهمت و ایفترا ایله دگیل، محبت و متانت ایله یاناشمالی و بیر بیرینه اؤز زمینه لرینده راحات حرکت ائتمه نی آنلاییشلا قارشیلامالیدیرلار.
علمی و ادبی چالیشما: بو زمینه ده قلم وورانلار آذربایجان دیلینین زنگینلشمه سی اوچون کئچمیش 80 ایلی نظره آلاراق دورمادان قلم وورمالیدیرلار. بو باخیمدان موختلیف سؤزلوکلر آذربایجان دیلینه ترجومه ائتمک اؤنملی گؤرونور. بئله لیکله موختلیف ساحه لرده کی آذربایجان متخصصلری اؤز دیللرینده یازیب یاراتماغا قادیر اولا بیلسین دئیه دوشونمه لی ییک.
قایناق:
1) عرضحال سواران و همراهان آقای سردار ملی، نمره 8809 ، موخه 14 شوال 1328 (پنجشنبه 19 نوامبر 1909)، گنجینه اسناد سال اول، دفتر دوم، تهران 1370(1991).
ایشیق سؤنمز 15.02.2005