قاجار شاهلیغی زامانیندا کئچمیشه

قاجار شاهلیغی زامانیندا کئچمیشه دوغرو فارس حسرتچیلیگی 2

کئچمیش دانیشیقدا ایشاره اولوندوغو کیمی هیندوستاندان گتیریلمیش دبستان المذاهب و دساتیر متینلری و روایتلری اساسیندا فارس حسرتچیلیگی و فارس آزارکئشلیگی ایران آدینا سیغیناراق اؤزونه بوگونکو "ایران ممالیکی محروسه سینده" ایران ملتی دئیه فارسلیق اوچون شجره نامه دوزتمگه چالیشمیش. او دانیشیغین داوامینی بوگون ائشیدیریک.

رضاقلی خان هدایت بشریتی فارسلیق اساسیندا ایضاح ائتمک اوچون هیندوستاندا اون سکیز فارس شاهلیق سیلسیله سی نین حاکیم اولدوغونو و بو اون سکیزدن سیلسیله-دن بئشینجی شاهلیق سیلسیله سی، "گلشائیان"لارین ایرانا (کابل و غزنه آراسی و غزنه اطرافینداکی تورپاقلارا) حاکیم اولدوقلارینی ادعا ائدر، اوخویوروق:

"طبقه پنجم گلشائیانند و اول آنان را آدم خوانند و ظهورش مطابق ظهور آدم خاکی ابوالبشر است و فارسیان گلشاه را پسر یاسان اجام دانند . ... آدم خاکی و گلشاه از لقاب اوست و از اولاد سیامک و هوشنگ و تهمورس و جمشید و افریدون و مینوچهر و زرتشت یعنی دشمن زر و ذر ساسان اول و آذر ساسان پنجم حکیم فرزانه و خشور یگانه بوده اند و این سلسله تا زمان یزدگرد بن شهریار شش هزار و بیست و چهار و پنج ماه قمری پادشاهی داشته اند (بئشینجی سیلسیله گلشائیان ساییلار. اونلارین اولی آدام آدلانار. آدامین ظهور ائتمه سی حضرت آدام ایله همزماندیر. فارسلار "گلشاه"ی "یاسان آجام"ین اوغلو دئیه تانیرلار. "آدام خاکی" و "گلشاه" اونون لقبی ساییلار. اونون تؤره مه لری و اوندان سونرا گلنلرین آدلاری بونلار: سیامک، هوشنگ، تهمورس، جمشید، افریدون، مینوچهر، زردوشت (یعنی قیزیل دوشمنی)، بیرینجی ساسان، بئشینجی آذر ساسان ایمیشلر...)"^{^[i]}_.

اوسته گؤروندوگو کیمی دساتیر جفنگیاتی و روایتلرینه اساسن رضا قلی خان هدایت اون سکیز فارسلیق سیلسیله سیندن یالنیز بئشینجی سینی ایرانا (دساتیر آنلاییشینا اساسا غزنه و کابل آراسینداکی و غزنه اطرافینداکی اولان بؤلگه لره) نسبت وئرر و بو سیلسیله نین قوروجوسونا دا "آدام" آدی وئررکن اونو دا حضرت آدام ایله همزمان یاشادیقلارینی ادعا ائدر. بو اساسدا، بو ادعالارا اساسا آدامدان قاباق فارس سیلسیله لری آدام نسلیندن ساییلمازمیشلار. آدام نسلیندن دئدیکده انسان توروندن اولان موجودلار منظور اولارسا، آدامدان اؤنجه کی فارس شاهلاری نئجه بیر انسان توروندن اولدوقلای بللی اولمامیش. کئچمیش دانیشیقلاردا فردوسی نین شاهنامه سیندن یولا چیخاراق "ایران" آنلاییشی نین "کابل و غرنه" اطرافینداکی جغرافی بیر بؤلگه اولدوغونو اثبات ائتدیک. بو اساسدا اوسته آدلاری سیرالانمیش شخصلر ده او بؤلگه-ده یاشامیش انسانلارین عوام ذهنیتلری نین اۆرونو و ثمره سی ساییلمالیدیر. اوسته لیک "بئشینجی آذر ساسان" آدینی ائشیتدیکده اوندان قاباقکی "آذر ساسان"لارین (بیرینجی، ایکینجی ...) نئجه بیر موجود اولدوقلاری دا قارانلیقدا قالار. بو آرادا "زرتشت" کلمه سینی مؤللیف "قیزیل دوشمنی" دئیه ترجومه ائتمیش. غرب آراشدیرماجیلاری بو کلمه نی "قیزیللی ده وه" دئیه قلمه آلمیشلار باخینیز.[ii]

رضاقلی خان هدایت-دن سونرا جلال الدین میرزا، فتحعلی شاهین اوغلو، مازندرانلی هومای خانیمدان دوغولموش ایکینجی بیر ذات هیندوستاندان گتیریلمیش دساتیر کتابینداکی داستانلاری شاهلیق داستانلاری دئیه یئنیدن قلمه آلاراق "نامه خسروان (شاهلار کتابی) آدلی کتابیندا مختلیف سیلسیله شاه فیقورلارینی و تصویرلرینی ایله اورتایا قویموش. نامه خسروان آدی نین اوزرینده دوراقلادیقدا جلال الدین میرزه ابولقاسم فردوسی یازدیغی "شاهنامه" کتابی نین آدینی بیر داها فارسچایا ترجمه ائتدیگی ده اورتایا جیخار. دئمک، فارس آزارکئشلیگی آنلاییشینا اساسا "شاهنامه" نین آد بیرلشمه سی و ترکیبی فارسچایا اویقون گؤرونمدیگی اوچون جلال الدین میرزه "شاهنامه (شاه کتابی)" آدینی "نامهء خسروان (شاهلار کتابی)" دئیه اولوشدوردوغو متین و چیزدیگی شکیللره بیر کتاب آدی اولاراق وئرمیش. جلال الدین میرزا ایکی جبهه دن اتکی و تأثیر آلتیندا یئر آلیرمیش. بو جبهه لرین بیری دساتیر داستانلاری اولموش. دساتیر داستانلاری جفنگیات اولدوقلارینا باخمایاراق ساوادسیز مکتب کولتورو ایله تحصیل آلمیش عوام، ظاهیرده آیندین گؤرونمگه چالیشانلار اوچون اولدوقچا ایلگینج و جالیب گؤرونورموش. بئله لیکله جلال الدین میرزه 1851 اینجی ایل تهراندا دارالفنون مکتبینده فرانسه دیلینی ده اؤیرنمگه چالیشمیش. جلال الدین میرزه فرانسه دیلینی اؤیرنمکله فرانسه ادبیاتیندا یئر آلمیش "دؤلت ملتی" و "دؤلت ملتی نین دیلی" آنلاییشلاری ایله ده تانیش اولموش. بئله لیکله جلال الدین میرزه کؤهنه دوشونجه و فیکیرین یانی سیرا یئنی دوشونجه ایله ده تانیش اولموش. سونرا ایشاره اولوناجاغی دک جلال الدین میرزه، میرزه فتحعلی آخوندزاده و میرزه یوسفخان مشیرالدوله تبریزلی ایله تانیش اولموش. بئله لیکله جلال الدین میرزه مانکچی هیندوستان گتیرمیش کؤهنه دوشونجه اساسینداکی دساتیر داستانلارینی و میرزه فتحعلی آخوندوف و میرزایوسفخان مشیرالدوله واسیطه سی ایله آوروپادان ایستعمارچیلیق گؤروشلری بیر آرایا گتیره رک فرانسه مودئلی بیر دؤلت آنلاییشینا قاپیلمیش.

بئله لیکله جلال الدین میرزه قاجار ممالیکی محروسه سی اوچون دیوان دیلی ساییلان فارسچانی "دؤلت ملتی دیلی" دئیه قاوراماغا، درک ائتمگه و ملی دؤلت آنلاییشیندان درکی اولمادان فارسچانی "دؤلت ملتی دیلی" دئیه درک ائتمگه چالیشمیش. جلال الدین میرزه "دؤلت ملتی نین دیلی" آنلاییشیندان یولا چیخاراق فارس آزارکئشلیگینی اؤزو اوچون بیر ایدئولوژی دئیه سئچمگه و اونو تبلیغ ائتمگه باشلامیش. بو باخیمدان جلال الدین میرزه فارس آزارکئشلیگی و فارس مدنیت راسیستلیگی نین اساسینی قویموش ایلک و بیرینجی فارس مدنیت راسیستی ساییلار. بو اساسدا قاجار شاهلیغی نین سون زامانلاریندا بیر چوخ آذربایجان تورکلوگوندن اولموش، فارس ایستعمارچیلیغینا بالتا ساپی اولموش شخصلر اورتایا چیخمیشلار. اونلار مسئله نین ماهیتینی بیلمدن اؤز دیللری، مدنیتلری، میللی کیملیکلری و منلیکلرینه اؤگئی و اؤزگه اولمانی اؤزلری اوچون بیر شرف بورجو حئساب ائتمیشلر.

مسئله نین باشقا بیر طرفی میرزه فتحعلی آخوندزاده نین اسلام دؤلتلرینه الیفبا دگیشمک مسئله سینی تکلیف ائتمه سی و اونلارین بو مسئله-دن بویون قاچیرماقلاری بو ذاتی دا فارسلیق حسرتچیلیگی آزارکئشلیگی قوجاغینا آتمیش مقامدا یئر آلمیش. بو باشاریقسیزلیغا باخمایاراق میرزه فتحعلی آخوندزاده الیفبا مسئله سینی قاجار حاکیمیتینده دؤلت پوستلاریندا اولان او جمله-دن میرز یوسفخان مشیر الدوله، تیفلیسده کی قاجار ممالیکی محروسه سی کونسولو، تهراندا رضاقلی خان هدایت، قاجار شاهزاده لری نین لله باشی، مربی سی و باشقالارینا یئتیرمه سی، قاجار دؤلتینده کی ائلیتی و اوخوموش کسیمی ده الیفبا مسئله سی و فارس مدنیت راسیستلیگی ایله مشغول ائتمیش. بو مسئله اوزره قاجار ممالیکی محروسه سینه فارسلیق حاکیم اولدوقدان سونرا سون قرار وئریلمیش. بو دوغرولتودا رضاشاها نخست وزیر اولموش محمدعلی فروغیدن ائشیدیریک:

" من ده فارس خطینی ناقص و عئییبلی بیلیرم. ... بیز بیر مدت تورکیه-ده تورکلرین خط دگیشمکلرینی و ایندیکی خطیمیزده قالمامیزی اؤز سیاسی مصلحتیمیز اوچون غنیمت حئسا ائدک و بو فرصتدن فایدالاناق. ... او دا بو: تورکیه تورکلری ایله ایران تورکلری آراسیندا یارانمیش خط فرقینی، آذربایجان تورکلری نین تورکیه تورکلریندن اوزاقلاشماقلاری دئیه نظره آلاق. خط اصلاح ائتمک و خط دگیشمک بیزیم ده مصلحتیمیزه اولماسینا باخمایاراق بو مسئله-دن واز کئچک"^{^[iii]}.

اوسته گؤروندوگو کیمی قاجار شاهلیغی زامانینداکی آذربایجان تورکلوگونون اوخوموش کسیمینده تورک دیلی بیلینجی و شعورو اولمادیغی اوچون آذربایجان تورکلوگونو دئموکراسی دئیه فارس حسرتچیلیگنه، فارس آزارکئشلیگینه و فارس ملیتچیلیگینه قاپدیرمیشلار.

مسئله نی بیر آز داها اؤنه گؤتوررسک، قاجار شاهزاده لری نین نئجه دساتیر داستانلاری ایله تانیش اولدوقلارینی اؤیرنمیش اولاریق. عباس میرزه، فتحعلی شاهین اوغلو تبریزده ولیعهدلیک مقامیندا اولارکن قاجار شاهزاده لری او جومله-دن عباس میرزه ایله کیرمانشاها حاکیم اولموش محمدعلی میرزه آراسیندا قارشی دورما یارانمیش. محمدعلی میرزه نین آلتینجی اوغلو، امامقلی کیرمانشاهدا دوغولماسینا باخمایاراق محمدشاه، عباس میرزانین اوغلو شاه اولدوقدان سونرا امامقلی کیرمانشاهدان کیرمانا قاچمالی اولموش. امامقلی کیرماندا شئیخیلیک فرقه سینه قوشولاراق زردوشتلوک محفلی، او جومله-دن مانکجی لیمجی هاتر ایله ده تانیش اولموش. زامان آخاریندا مانکجی امامقلی نی دبستان المذاهب آدلی کتاب ایله تانیش ائتمیش. بئله لیکله امامقلی قاجار بو ساده فارسچا یازیلمیش کتابین تأثیر داییره سینه دوشه رک "فارس سره" دئدیکلری عربجه و تورکچه-دن آرینمیش فارسچا متینلر یازماغا باشلامیش. ناصرالدین شاه تهراندا حاکیم اولدوقدان سونرا، امامقلی آناسی نین سفاریشینه اساسا ناصرالدین شاها مکتوب یازاراق قاجار شاهزاده لریندن اولدوغونو آچیقلامیش. ناصرالدین شاه امامقلی میرزه نی تهرانا دعوت ائتمیش و اونا عماد الدوله لقبی وئره رک، اونو کیرمانشاه و کوردوستان ولایتلری حؤکومتینه مسئول بلیرله میش و تعیین ائتمیش. ناصرالدین شاه آوروپایا سفر ائدرکن ده امامقلی میرزه نی اؤزو ایله بیرلیکده آوروپایا آپارمیش. ناصرالدین شاه آوروپا سفریندن دؤندوکدن سونرا مودئرن "دؤلت هئیتی" قورماغا و یئنیلیک ایشلری آپارماغا باشلامیش و امامقلی میرزه نی ده دؤلت کابینه سی نین عضوو اولاراق عدلیه پوستونا تعیین ائتمیش. بو آرادا قاجار شاهزاده لری اولموش امامقلی میرزه و جلال الدین میرزه آراسیندا قوهوملوغون یانی سیرا قلمداشلیق دوستلوغو و زامان آخاریندا فارس آنتیکچیلیگیی ایلیشگیلری و دوستولوغو دا درینلنمگه باشلامیش. بئله لیکله تورک دیلی و مدنیت بیلینجیندن یوخسول قاجار شاهزاده لری مانکجی لیمجی هاتر واسیطه سی ایله فارسلیغا داها دا مئییللی اولماغا باشلامیشلار. بئله لیکله قاجار یوخسا ایران ممالیکی محروسه سی ایله ایلگی و ایلیشگیسی اولمایان هندده توخونموش داستانلار قاجار حؤکومتی ائلیتی نین دقت مرکزینه آلینمیش.

جلال الدین میرزه "خسروان نامه" آدلی یازدیغی کتابین اوزرینده اؤزونو "جلالپور فتحعلی شاه قاجار" دئیه قلمه آلمیش. خسروان نامه کتابی 1868 اینجی ایل ( 1281 ه. ق. ایلینده) اوچ جیلد-ده اؤیرنجیلر اوچون شاهلیق سیلسیله داستانلاری دئیه خیالی تصویرلر ایله حاضیرلانمیش. جلال الدین میرزه داستان کتابی نین گیریشینده اوخوجولارا خطاب اولاراق یازمیش:

"بو کتابدا ناغیل دئمکلردن، یوخسا آنتیکچیلیگه مربوط اولاجاق موضوعلاردان باشقا بیر شئی زمانه میزین عالیملری ... و بیزدن سونرا دونیایا گلجکلر گؤرمزسه لر، اونلاردان عذر ایستیر و ایراد توتمایاجاقلارینی اومود ائدیرم. دئمک، منیم بوندان آرتیق بیلگی و معلوماتیم و بئله بیر شئیلری یازماغا باشاریغیم یوخدور. یالنیز بیلدیگیمی و باشاردیغی یازدیم. ... پاک الله-یم عؤمور وئررسه، سونراکی کتابلار داها یاخشی یازیلاجاقدیر"^{^[iv]}.

جلال الدین میرزه "دبستان المذاهب"، "چهارچمن"، "تهمورس نامه (دیوبند)"، "جاماسپ (ژاماسپ)" آدلی دساتیر متینلرینی دارایاراق بو متینلرده کئچن آدلاری تاریخدن اؤنجه کی فارس شاهلاری و شاهنامه داستانلاریندا آدی کئمیشلری ایسه تاریخده سندلشمیش فارس سیلسیله شاهلیقلاری و شاهلاری دئیه "خسروان نامه" آدلی کتابی اورتایا قویموش. جلال الدین میرزه نین بو چابالاری فارسلیغا نسبت وئریلمیش افسانه بگلیک آدلاری اساسیندا فارسلیغین شجره نامه دئیه گؤرونه بیلر. بئلنچی چابالار 1071 ه.ق. ایلینده تورک تاریخینده ده ابولغازی باهادیرخان طرفیندن خوارزمده "شجره تراکمه" آدلی کتابیندا تورکلر اوچون اورتایا قویولموش. ابولغازی باهادیرخانین چاباسینا اساسن تورکلرین "شجره تراکمه" آدلی کتابدا آشاغیداکی بؤلوملره یئر وئریلمیش، کتاب داستان ماهیتلی اولدوغو اوچون بو متنلری ترجمه ائتمگه اساس گؤرمورم، یالنیز کتابین گیریشیندن باشلیقلارینی اوخویوروق:

· اوغوز خان نینگ ایران و شام و مصر ساری یورگه نی

· اوغوز خان نینگ اولوغ اوغلی کون خان نینگ پادشاه بولغانی

· اوغوز خان نینگ اوغلان لاری و نبیره لری نینگ آدلاری

· کون خان نینگ اینی لری و اوغلان لاریغه اورون

· اون ایکی یوزلیک و ییگریمی دؤرت اویماق نینگ معنی سی

· اوغوز خان نینگ نبیره لری نینگ آت لاری نینگ معنی سی

· اوغوز خان ایلی نینگ عهد قیلغانلاری نینگ ذکری

· کون خان نینگ اولوغ اوغلی قایی نینگ خان بولغانی

· دویلی قایی نینگ اینیسی ایرکی نینگ پادشاه بولغان ذکری

· موریاوی اوغلی قراخان نینگ خان بولغانی نینگ ذکری

· بغرا خان نینگ اوغلی قوزی تگین نینگ خان بولغانی نینگ ذکری

· قوزی تگین نینگ اوغلی ارسلان نینگ خان بولغانی نینگ ذکری

· بغرا خان نینگ اولوغ اوغلی ایل تگین و انینگ اوغلی

· ایل تگین اوغلی ایسلی نینگ خان بولغانی نینگ ذکری

· ایسلی اوغلی شبان نینگ خان بولغانی نینگ ذکری

· شبان اوغلی بوران نینگ خان بولغانی نینگ ذکری

· اوغوز ایلی نینگ علی خان غه یاغی بولوب، شاه ملک نی اولتوروب ایو باشینه قراخان بولوب تورت طرفغه کیتگه نی نینگ ذکری

· توغورمیش اوغلی طغرل نینگ خان بولغانی نینگ ذکری

· ارسلان اوغلی سرنگ نینگ خان بولغانی نینگ ذکری

· سالور اوکورجیق آلپ نینگ آته لری نینگ و اینی لری نینگ

· سونگ ترکمن بولوب و ترکمن غه قوشیلغان ایل لرنینگ ذکری

· اوغوز ایلینه بیکلیک قیلغان قیزلر نینگ ذکری"^{^[v]}

بونو دا دئمک یئرینده اولار: تبریزده قازانخان درباریندا کاتیب اولموش خواجه رشیدالدین فضل الله همدانلی دا جامع التواریخ آدلی کتابیندا اون دؤردونجو عصرده "اوغوزنامه داستانلاری" نی قلمه آلمیش. دئمک، بو داستانلارین قایناغی شفاهی خالق داستانلارینا اساسلانار. شفاهی و یازیلمامیش داستانلار دا هر بیر شخص طرفیندن مختلیف روایتلر اساسیندا آنلادیلدیغی و ایفاده ائدیلدیگی اوچون اصلی ماهیتیندن اوزاقلاشمیش اولار. رضاقلی خان هدایت و جلال الدین میرزه طرفیندن اورتایا آتیلمیش فارسلیق داستانلاری تاریخ و تاریخچیلیک باخیمدان بیلیم دونیاسی ایله باغلاشمادیغی اوچون محمودعلی فروغی 1319 ه. ق. ایلینده یزده کی زردوشت انجمنینه بیر مکتوب یازاراق زردوشتلرین بو مسئله-دن درکینی اؤیرنمگه چالیشمیش. فارس باستانگرایچیلیغی نین اساسینی قویموش ابراهیم پورداوودون یازدیغینا گؤره زردوشتلر بو مسئله نی ایضاح وئره بیلمدیکلری اوچون بئلنچی بیر تاریخین یالان اولدوغو اورتایا چیخمیش^{^[vi]}.

بو یالانما بیر یانا دورسون اورتایا آتیلمیش یالان یئریمگه و فارسلیق اوچون ایران ممالیکی محروسه سینده بیر ایمپراتورلوق آنلاییشی اورتایا قویماغا باشلامیش. دئمک، ایران ممالیکی محروسه سینده تاریخ زمینه سینده آکادئمیک اساسلی تاریخدن درک و آنلاق بوشلوغو، یوخلوغو و یالنیز اوخویوب یازمانی باشاران میرزه کولتورو حاکیم اولدوغو اوچون هیندوستانین شمال شرقینده تاریخ بویو عرب خلیفه لیگی، تورک شاهلیغی و موغول خانلیغی آلتینداکی فارسلیق عقده لری یالان روایتلر اولاراق هیندوستاندا متن حالینا گلمیش و قاجار شاهلیغی زامانیندا فارسلیغا بیلیمدن و عئلمدن اوزاق، اساسسیز و تملسیز شجره نامه یازیلمیش. بو یالان ماهیتلی روایتلر سونرالار بیلیم اوجاقلاری طرفیندن رد اولماسینا باخمایاراق زامانیندا میرزه فتحعلی آخوندوف، اونون دؤنمی و زامانینداکی یازی و پوزو ایله مشغول اولموش کسیمی ده اؤز اتکی و تأثیری آلتینا آلمیش. بئله لیکله قاجار شاهزاده لری آراسیندا دا ایران شاهلیغینا، فارسلیغا و زروشتلوک اوزره آز دا اولسا، دوشونجه و فیکیر اولوشماغا یول آچمیش. بو سایدیغیمیز آجیناجاقلی دوروم قاجار شاهلیغیندا و تورک ائلیتینده یازیلی تورک دیلی بیلینجی و شعورونون یوخلوغو ایله ایضاح ائدیلمه لیدیر.

[i] هدایت رضاقلیخان، نژادنامه، نسخه خطی، تهران 1274 ه.ق. گ 5.

[ii] Biographisch-Biographisches Kirchenlexikon, Band XIV, Nordhausen 1998;Verlag Traugott Bautz Spalten 344-355

[iii] محمدعلی فروغی، مکاتبات خصوصی مرحوم فروغی-مجله يغما-۱۳۲۷-شماره۷.

[iv] جلال الدین میرزا، خسروان نامه، تهران،1281 ه. ق، مقدمه

[v] ابوالغازی بهادورخان، شجره‌یی تراکمه، یایینلایان: ولی کریم،

[vi] پورداود، ابراهیم، دساتیر در فرهنگ ایران باستان، زیر نظر بهرام فره وشی، تهران، 1355، صص 17 – 51.