قاجار شاهلیغی زامانیندا کئچمیشه دوغرو فارس حسرتچیلیگی (فارس آزارکِشلیگی) 3

میرزه فتحعلی آخوندوفون ایسلام دؤلتلری اوچون اورتاق و مشترک تکلیفی و الیفبا دگیشمک چابالاری

 

میرزه فتحعلی آخوندوف 1274 ه. ق. تقویم ایلینده هنردن ال چکه رک یئنی الیفبا مسئله سی اوزره 15 ایل دوشونجه یورماغا چالیشمیش[i].  بئله لیکله او  ایلک اولاراق عرب الیفباسی حرفلرینده اولان نقطه لرین قالدیریلماسی اوزره دوشونجه یورماغا چالیشمیش. سونرا عرب حرفلرینده کی نقطه لی حرفلری او بیریلری ایله یاخینلاتماغا و بیری نین اوزرینه نقطه قویماغا چالیشمیش، اؤرنک اولاراق "ت" حرف ایله "ط" حرفلرینی بیرلشدیره رک بیرینی نقطه لی و او بیریسینی نقطه سیز ائتمگه چالیشمیش، و ساییره. یئری گلمیشکن بونو دا خاطیرلاتماق لازیم: ایسلامیتدن اؤنجه کی آرامی الیفباسیندا حرفلر اولدوغو کیمی قالمیش، آنجاق نقطه قویولمازمیش. بو گؤرونوم و فئنومئن قدیم عرب متینلرینده  تثبیت اولموش. میرزه فتحعلی نین حرفلری بیرلشدیرمک چابالارینا سس باخیمیندان فراماسون میرزه ملکوم خانین ایراد توتدوغو ادعا ائدیلمیش. بئله لیکله میرزه فتحعلی بو گؤروشوندن ده اوزاقلاشمیش[ii]. میرزه ملکوم خان میرزه فتحعلی یه یازدیغی مکتوبدان اوخویوروق:

"روس دؤلتی داغیستانی اله کئچیردیکدن سونرا، ... ، آوار، چئچئن و چرکس دیللری اوچون یئنی الیفبا لاتین اساسیندا طرح ائتمیش، اورادا یئنی آچیلمیش مدرسه لرده یئنی لاتین خطی ایله درس وئریلر،  بعضی اسلامی کتابلار دا لاتین خطینه چئوریلمیش. اونلار ساوادلی و علم صاحابی اولاجاقلار. آنجاق قافقاز ساکینلری، ایکی میلیونا یاخین انسان اسلامین قدیم ذلتلی خطی ایله حئیوان کیمی کؤر  و ساوادسیز قالمیشلار"[iii].

اوسته گؤروندوگو کیمی میرزه ملکوم خان عرب الیفباسینی ایسلامیتین ذلتلی قدیم خطی دئیه ایسلامیتی ده پیسلمگه باشلامیش (از نکبت خط قدیم اسلام). بئله لیله "کئچمیشه دغرو فارس حسرتچیلری" آراسیندا عرب دوشمنلیگی یالنیز عرب دیلی ایله دئییل، ایسلامیت و عربلیگی ده هدف آلمیش بیر ایدئولوژی اولماغا باشلامیش. بو آنلاییش زامان آخاریندا رضاخان حاکیمیته گلمک عرفه سینده تورکلوگو ده ایران ممالیکی محروسه سینه دوشمن دئیه قلمه آلاجاق و فارس دیلی ایله تربیت اولونموشلار آراسیندا "کئچمیشه دوغرو فارس حسرتچیلگی" و فارس ایستعمارچیلیغینا یول آچاجاق بیر ایدئولوژی اولموش. دئمک، کئچمیش یوز ایلدن سوره گله تبریزده کی پان ایرانیستلیگین و فارس مدنیت راسیستلیگی نین کؤکلرینی ده میرزه فتحعلی آخوندوف و جلال الدین میرزه نین یالانلار اساسیندا یایدیقلاری فارس حسرتچیلیگی گؤروشلرینه اساسلانار.  میرزه ملکوم خان میرزه فتحعلی نین اولوشدورماغا چالیشدیغی عرب الیفباسینا ایراد توتدوغوندان سونرا میرزه فتحعلی عرب الیفباسی یئرینه لاتین الیفباسی اوزره دوشونجه و فیکر یورماغا باشلامیش. میرزه فتحعلی الیفبا دگیشمک مسئله سینی جهل و خرافات ایله موباریزه آپارماق دئیه قلمه آلمیش[iv]. میرزه فتحعلی نین قاجار شاهلیغینا یازدیغی مکتوبدان اوخویوروق:

"باشقا ملتلرین خط و الیفبالاریندان خبری اولان شخصلر، هانکی اؤلچو و درجه-ده الیفبامیزین بیلیم و عئلیم اؤیرنمکده بیزه مانع اولاجاغینی گؤره جک و آنلایاجاقلار"[v].

میرزه فتحعلی آخوندوف 1280 ه. ق. تقویم ایلینده استانبولدا، ایران طرفیندن ائلچی اولموش میرزاحسین خان مشیر الدوله نین ایستگی و دعوتی اساسیندا استانبولا الیفبا دگیشمک تکلیفی ایله گئتمه سی بیلدیریلر[vi].

میرزه فتحعلی 1863 اونجو ایل استانبولا سفر ائده رک الیفبا مسئله سینی عثمانلی مقاملاریندان باش وزیر فوآد پاشایا مطرح ائتمیش. "جمعیت علمیه عثمانیه" بئله بیر حرکتدن راضی اولمالارینا باخمایاراق فوآد پاشا الیفبا مسئله سی نین دؤلت چاپیندا طرح اولماسینی صلاح بیلمه میش[vii]. میرزه فتحعلی استانبولدا  میرزه حسین خان مشیر الدوله نین قوناغی اولارکن اورادا فراماسون میرزا ملکم خان ائرمنی ایله ده گؤروشموش و میرزه فتحعلی نین آنلاتدیغینا گؤره بو دوستلوق عؤمور بویو بو ایکی شخصین آراسیندا داوام ائتمیش[viii]. میرزه فتحعلی استانبولدان تیفلیسه  گئری دؤندوکدن سونرا عثمانلی مقاملاری ایله یئنی الیفبا اوزره یازیشماغا داوام ائتمیش. میرزه فتحعلی نین عثمانلی مقاملارینا یازمیشماسی اوزره بیلگی و معلوماتی میرزه حسینخان مستشارالدله یه یازدیغی مکتوبوندان اوخویوروق:

"قلم الیمدن دوشمز. اسلامبولا یازدیغیم سؤزلر ائشیتمز برک داشا دگرسه، اونو دلیب کئچه جکدیر.  الیفبا خیالیندان قاچینمام ایمکانسیزدیر. اؤلن بیر گونه دک اسلامبول وزیرلری ایله بو دوغرولتودا ساواشاجاغام".[ix] میرزه فتحعلی تهرانا بیر طرفلی الیفبا دگیشمک اوزره چوخ مکتوبلار یازدیغی نین سونوچ و نتیجه سی اولاراق ایران خاریجی ایشلر وزیری میرزه سعیدخان انصاری میرزه فتحعلی آخوندوفا بئله بیر جاواب یازمیش:

"الیفبا دگیشمه مسئله سینده میرزه فتحعلی اؤز خیاللارینی عثمانلی دؤلتینه عرض ائتمه سی داها دا یاخشیدیر.  .. بیز ایران ملتی نین الیفبا دگیشمگه احتیاجی یوخدور. بیزیم اوچ تور خطیمیز وار: نستعلیق، سینیق (شکسته) و نسخ. بونلار گؤزللیک باخیمیندان یئر اوزونده کی بوتون ملتلرین خطلریندن گؤزلدیرلر. بیز هئچ زامان بو خطلریمیزدن اوزاقلاشاراق میرزه فتحعلی و میرزه مَلکوم خانین یئنی خطینی قبول ائتمه ریک و ائتمه یه جه ییک ده! یئنی خطین راحات اولماسینا اشاره اولونموش، بیز ایرانلیلارین اوشاقلاری، الله-ین کؤمگی ایله ذاتی قابیلیته مالیک اولدوقلاری اوچون یئنی خطین راحاتلیغی بیز ایران ملتینی اصلا ایلگیلندیرمز و ایندیکی خطین چتین اولماسی دا بیزیم گلیشمه میزه مانع اولابیلمز"[x]. اوسته گؤروندوگو کیمی میرزه مَلکوم خانین دا بو ایشده واسیطه اولماسی اورتایا چیخار. اسماعیل رائین  "فراماسونری و فراموشخانه" آدلی یازدیغی کتابی نین ایکینجی جیلدینده یازدیغینا گؤره میرزه مَلکوم ایران ممالیکی محروسه سینده فراماسونلوق محفلی نین قوروجوسو اولموش[xi]. میرزه مَلکوم خان ناظم الدوله لقبی ایله 1859 میلاد ایلینده "فراموشخانه" آدلی فراماسون محفلینی قورموش. بیر چوخ شاهزاده لر، او جومله-دن جلال الدین میرزه قاجار دا بو محفلین عضوو اولموش. بئله لیکله میرزه مَلکوم بریتانیالی رویتئر شرکتی و انگلیسلر طرفیندن ناصر الدین شاها باش وزیر دئیه تحمیل اولموش میرزه حسینخان مشیر الدوله قزوینی آراسیندا واسیطه چیلیک رولو اوینامیش. بو آنلاشمایا اساسا ایکی یوز مین ایسترلینگ و ائله جه ده یوزده بئش بهره وئرمک  قارشیلیغیندا خزر گؤلوندن فارس کؤرفزینه دک یول، دمیریول چکمک، ایران معدنلری نین استخراجی، سو کاناللاری نین چکیلمه سی، کاهریز قویولاری، گمیچیلیک و اکینچیلیک اوچون سو کاناللاری نین قازیلماسی، بانک، صنعتی شرکتلر، عمومی ایشلری بو شرکتین انحصارینا وئرمک، توتون و تانباکی آلیم ساتیمی، مئشه لردن یئتمیش ایل فایدالانماق، ییرمی بئش ایل ایران گؤمروکلریندن استفاده ائتمک امتیازی رویتر شرکتی نین اختیارینا قویولموش[xii]. بو آنلاشمانین ماهیتی اورتایا چیخدیقدان سونرا روسیه نین باسقیسی ایله ناصرالدین شاه بو آنلاشمانی باطل ائتمیش[xiii]. ناصرالدین شاه میرزه مَلکومون رویتر شرکتی ایله میرزه حسینخان مشیرالدوله آراسیندا اولان آنلاشما و مقاوله-ده رشوت آلدیغینی اؤیرندیکدن سونرا، اونو عراغا سورگون و تبعید ائتمه سینه باخمایاراق میرزه حسین مشیرالدوله واسیطه سی ایله میرزه مَلکوم خان باغیشلانمیش و مصرده ایران ائلچیلیگینده باش ائلچی صفتی ایله بیر دیپلومات اولاراق ایشلمیش. میرزه حسین خان مشیرالدوله قاجار حؤکومتی خارجه ایشلرینده ناظر و وزیر اولارکن میرزه مَلکوم خان انگلیستاندا ایران ائلچیلیگی نین باشقانی و رئیسی تعیین اولموش. اورادا میرزه مَلکوم خان قیرخ مین ایستئرلیک رشوت آلدیغی اوچون تهرانا چاغریلماسینا باخمایاراق میرزه مَلکوم خان تهرانا گئری گئتمکدن بویون قاچیرمیش. سونرا گیزلی اللر واسیطه سی ایله انگلیستاندا گئنه ده بئش ایل  ایران سفیرلیگینده سفیر اولموش[xiv]. ناصرالدین شاه اؤلدوکدن سونرا میرزا مَلکوم خان ایران نماینده سی اولاراق رومداکی ایران سفیرلیگینده رئیس اولموش و عؤمرونون سونونا دک، 1908 اینجی ایله دک اورادا سفیر مقامیندا قالمیش[xv]. میرزه فتحعلی آخوندوف ایله تانیش اولموش باشقا شخصلردن بیری ده میرزه یوسف خان مستشار الدوله تبریزی اولموش[xvi].  بو شخص اوزره ده یئرینده بیلگی وئریله جکدیر.

 

میرزه فتحعلی آخوندوفون دؤلت ملتی آنلاییشی واونون فارس مدنیت راسیستلیگی

 

 

میرزه فتحعلی آخوندوفون "دؤلت ملتی" آنلاییشی فارس مدنیت راسیستلیگینه اساسلانمیش فارسلیغین کئچمیشینه دوغرو بیر حسرتچیلیک آنلاییشی ساییلار. میرزه فتحعلی آخوندوفدا یارانمیش بو فارس حسرتچیلیگی یالان دَساتیر ناغیل و داستانلارینا اساسلانمیش بیر فارس مدنیت راسیستلیگی ساییلار. یئری گلمیشکن راسیستلیک و مدنیت راسیستلیگی نین نه اولدوقلاری اوزره ایضاح ائتمه میز یئرلی اولار.

راسیستلیک: اؤز دیلی، مدنیتی و میللی کیملیگینی هر هانسی بیر میللی وارلیقلارا اوستون(برتر) توتان و قلمه آلانلار راسیست ساییلار. اؤرنک اولاراق بیر فارسین اؤزونو بیر تورکه اوستون توتماسی و تورکلره توهین ائتمه سی راسیست بیر شخصین داورانیشی ساییلار. بئله بیر یاناشمالار فارس ادبیاتیندا یالنیز شووئنیسم دئیه قلمه آلینار. شوونیسم و راسیسم ایسه ایکی بیربیرلریندن آیری آنلاییش ساییلار. دؤلت ملتچیلیگی تئوریسی آنلاییشینا اساسا باشقا مملکتلره و ملتلره قارشین  اؤز مملکتی و ملتینی حددن آرتیق سئون بیریسی شوونیست ساییلار. دئمک، شوونیست اولماق مملکت و دؤلت ملتی آنلاییشینا اساسلانمیش بیر آنلاییش ساییلار.

راسیست: راسیست ایسه قان باغی و قوهوملوغا دایالی بیر آنلاییش ساییلار. راسیست بیر شخص انسانلارا انسان گؤزو ایله دئییل، قان باغی، قوهوملوق یوخسا اؤزگه لیک گؤزو ایله باخماغا چالیشار. تاریخده سرحدلرین اولمادیغی و مختلیف انسان توپلولوقلاری بیربیرینه یاخینلاشاراق قیز آلیب وئرمک و ائولنمک واسیطه سی قاریشیق ائتنیک توپلوملارین مئیدانا چیخماسینی نظره آلارساق، هر هانکی بیر راسیستلیک او جومله-دن فارس راسیستلیگی انسانیتین اوز قاراسی ساییلار.

مدنیت راسیستلیگی: اؤزو منسوب اولدوغو توپلومون دیلی، مدنیتی و میللی کیملیگینی کیچیمسه مک (تحقیر ائتمک)، اونو تاریخدن گوموزه گلمیش بیر مدنیت وارلیغی دئیه درک ائتمک ایسته مه یه رک هر هانکی حاکیم دیلی و مدنیتی اؤز دوغما دیلی و مدنیتینه اوستون توتماغا چالیشماق و اونو میللی کیملیک دئیه تبلیغ ائتمک مدنیت راسیستی ساییلار. اؤرنک اولاراق ایرانداکی فارسلیغی ملی کیملیک دئیه قبول ائتمیش تورک کؤکنلی "آذریها" محفلی. بو ذاتلارین اصلیتلری تورک اولدوقلارینا باخمایاراق اؤزلرینی فارس ایستعمارچیلیغی گؤزلوگو ایله گؤردوکلری و اؤزلرینی فارسلیقلا ایفاده ائتدیکلری  اوچون فارس مدنیت راسیستی ساییلارلار".

بو باخیمدان ایران ملیتی آنلاییشی نین اساسینی فارسلیق اساسیندا قویموش میرزه فتحعلی آخوندوف دا فارس مدنیت راسیستی ساییلار. بو اساسدا میرزه فتحعلی آخوندزاده نین "ایرانیت و زبان پارسی" گؤروشلریندن یولا چیخاراق بوگون فارسلیغی اؤزلری اوچون بیر ملی کیملیک دئیه قبول ائتمیش، فارس ائتنوسونا باغلی و منسوب اولمایان بوتون تورک، عرب، بلوچ، لور، مازنی، گیلکی و باشقا ائتنیکلره منسوب اولان شخصلر ده فارس مدنیت راسیستی ساییلارلار. بو دانیشیقلارین اورتایا قویولماسینا یول آچان بیر سیرا انسانلار اولموش. بو شخصلر آذربایجان تورکلوگونده فارس شعوبیه چیلیگی آنلاییشی وار دئیه بو مسئله نی اؤزلرینه سیغدیرابیلمدیکلری اوچون منه مراجعت ائتمیش و بو مسئله نین ایضاحینی ایستمیشلر. سورقو  و سؤآل دا بئله اورتایا قویولموش:

 نه اوچون ایللر  بویو پان ایرانیستلیک دوشونجه سی تبریزده بارینا بیلمیش؟ باشقا دئییشله تبریز ندن پان ایرانیستلیک اوچون یووا  اولموش؟

جاواب: بو سورقویا جاواب وئرمک اوچون آذربایجان مشروطه حرکاتینا یول آچاجاق قیغیلجیملار (پاره آتش) اوزره  گؤز گزدیرمک لازیم. بیلیندیگی کیمی فرانسه-ده 1789 اونجو ایل باش وئرمیش بورژوازی انقلابی نین نتیجه سی اولاراق اورادا قورولموش دؤلت، "ملی دؤلت" حاکیمیتی دئییل، "دؤلت ملتی" نین حاکیمیتی و "دؤلت ملتی" آنلاییشی اساسیندا قورولموش.  "دؤلت ملتی" آنلاییشی اساسیندا هرهانکی حاکیم دیلده، یازیلی دیل بیلینجینه مالیک اولموشلار، باشقا ادبیاتلاردان اتکی و تأثیر آلمیشلار، حاکیم دیلی اساس گؤتوره رک  حاکیم دؤلتی اؤزلری اوچون "ملی دؤلت" دئیه قلمه آلار. گونئی آذربایجاندا فارسچا اوخوموش و مدرسه لرده فارسچا تربیت اولموش کسیم، تورک دیلی بیلینجی و شعوروندان یوخسول اولدوغو، فارسچانی اؤزلری اوچون مدنیت، دؤلت و ملت دیلی دئیه قبول ائتدیکلری اوچون اونلارین آنلاییشلاری دا "ایران ملتی" دئیه "فارس دؤلتچیلیگی" منظور اولونار.

 بو اساسدا گونئی آذربایجاندا فارس دیلی بیلینجی و شعورونو اؤزلری اوچون ملی کیملیک دئیه "ایرانیت" باشلیغی آلتیندا قبول ائتمیش شخصلرین ملت آنلاییشلاری دا میرزا فتحعلی آخوندوف و میرزا یوسف خان مشیر الدوله تبریزلی نین "ایران دؤلتی ملتی" گؤروشلرینه سؤیکندیگی و اساسلاندیغی اوچون بو ذاتلار ملی بیلینج و شعور باخیمیندان فارس مدنیت راسیستی ساییلارلار. "ایران دؤلتی ملتی" آنلاییشی نین آذربایجان مشروطه حرکاتی واسیطه سی ایله گونئی آذربایجانا، باشدا تبریز شهرینه نسبت وئریلدیگینی نظره آلارساق، بو  آنلاییش واسیطه ایله آذربایجان تورکلوگونو، باشدا تبریزلیلر اولاراق فارس ایستعمارچیلیغی نین تحمیق ائتمه سی هئچ ده چتین بیر مسئله دئییل. دئمک، آذربایجان مشروطه حرکاتی واسیطه سی ایله یئرینه اوتورموش "ایران دؤلتی ملتی" آنلاییشی نی فارس ایستعمار قووه لری اؤزلرینه وسیله ائتمکله گونئی آذربایجان تورکونو و تبریزلی نی تحمیق ائتمه سی، اله سالماسی هئچ ده چتین بیر مسئله اولمایاجاغی آچیقلیغا قاویشار. مسئله بئله اولدوقدا میرزه فتحعلی آخوندوفون و میرزه یوسفخان نین نئجه فارسلیق دوشونجه سینه واردیقلارینی گؤتور قوی ائتمک لازیم گؤرونر.

 

ایشیق سؤنمز، 04.02.2019

 


 

[i]           فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349،  زندگی و آثار، ص. 28 – 29.

[ii]          فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349،  زندگی و آثار، ص. 72 – 73.

[iii]          فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349؛ ص. 75 – 56.  النیمیش: نامه 2 ژوئن 1871، نامه، ص. 229

[iv]         فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349،  باخ اورادا.

[v]          الفبای جدید و مکتوبات، ص. 105.

[vi]         فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349،  زندگی و آثار، ص. 27.

[vii]         الفبای جدید و مکتوبات، «بیاغرافیای...»، ص. 354.

[viii]        Algar, Hamid: “Malkum Khān, Ākhūndzāda and the Proposed Reform of the Arabic Alphabet”, in: Middle Eastern Studies, Vol. 5, No. 2 (1969), S. 116-130

[ix]          فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349،  زندگی و آثار، ص. 91؛ آلینمیش: میرزه فتحعلی به مستشارلدوله، 8 ژوئن 1871، نامه ها، ص. 239.

[x]          فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349،  زندگی و آثار، ص. 92 - 93. آلینمیش: نامه ها، 163.

[xi]          اسماعیل رائین، فراموشخامه و فراماسونری در ایران ٫ تهران ۱۳۵۷ ٫ جلد دوم٫صفحه ۴۹۴ الی ۵۰۵

[xii]         خاطرات سیاسی امین الدوله، ص ٢٢، ٣٤ ؛ اعتمادالسلطنه، کتاب خلسه، ص ٨٦ ؛ بامداد، رجال ایران، ص ٤٠٧، ٤١١ ؛ فرهاد معتمد، سپهسالار اعظم، ص 17

[xiii]        ابراهیم صادقی نیا، فراماسونری و جمعیت‌های سری در ایران، صفحه ۲۴ و ۲۵

[xiv]        ابراهیم صادقی نیا، باخ اورادا.

[xv]         ابراهیم صادقی نیا، باخ اورادا.

[xvi]        تاريخ بيداری ايرانيان، چاپ دوم، ص. 179.