قاجار شاهلیغی زامانیندا کئچمیشه دوغرو فارس حسرتچیلیگی (فارس آزارکِشلیگی) 5
کئچمیش دانیشیقلاردا فارس حسرتچیلیگی نین اساسسیز و هیندوستانداکی دساتیر و دبستان المذاهب متینلریندن فارسچایا ترجمه اولونموش روایتلر اساسیندا قاجار شاهلیغی زامانیندا فتحعلی شاهین اوغلو، جلال الدین میرزه طرفیندن "نامه خسروان" دئیه فارسلیغا شجره نامه یازیب یایماسی و میرزه فتحعلی آخوندوفلارین دا آوروپادان آلمیش یئنیجیلیک و مترقی گؤروشلریندن قایدیقلاری، فارس حسرتچیلیگی و فارس مدنیت راسیستلیگی باتلاغینا دوشدوکلری اوزره بیلگی وئردیک. بو چیخیشیمیزدا ایسه، میرزه فتحعلی آخوندزاده و جلال الدین میرزه نین هانکی اؤلچوده واقعیتلردن اوزاق اولدوغو اوزره بیلگی وئرمگه چالیشاجاییق. میرزه فتحعلی مذهب دگیشمیش و زردوشت اولموش بیریسی کیمی زردوشتلرین دین باشچیسینا یازمیش:
"گوناه بیزیم جدلریمیزده-دیر. اونلار بیرلشمدیکلری، همفکر اولمادیقلاری اوچون اؤزگه لر قارشیسیندا عاجیز قالمیش و بهشته بنزر وطنیمیزی دوشمنه تسلیم ائتمیش، دینلرینی و دؤلتلرینی ده اونلارا بوراخمیشلار. اونلار اوزاغی گؤره بیلمدیکلری و حیمت ائتمدیکلری اوچون مین ایکی یوز دوقسان ایل اؤز اوولادلارینی و نسللرینی سایسیز بلایا دوچار ائتمیشلر"[i].
اوسته گؤروندوگو کیمی آخوندزاده بورادا واقعیت ایله اوست اوسته دوشمگن خیالی بیر فارس حسرتچیلیگی و فارس هوسکارلیغی گؤروشلری اورتایا آتار. کئچمیش دانیشیقلاردا اشاره اولوندوغو کیمی زردوشت زامانینا نسبت وئریلمیش ایران آنلاییشی نین بوگونکو سیاسی ایران ممالیکی محروسه سی ایله ایلگی و علاقه سی اولمامیش. فردوسی شعرلرینده گوشتاسب شاهین مأموریتینده اسفندیاری بلخ شهرینه ایسته رک زردوشت دینی ایله تانیش اولماق اوچون اونو مأموریته گؤندردیگی ذکر ائدیلمیش[ii]. دئمک، زردوشتلوک اینانجی، زردوشتون دوغولوش یئری دئیه حدس وورولان بلخ و باختر بؤلگه سینده کی انسانلارا بیله زردوشت تانینمیش دئییل. فتحعلی شاهین اوغلو، جلال الدین میرزا دا 1285 ه.ق. تقویم ایلی چاپ ائتدیگی "نامه خسروان" آدلی کتابیندا "پارس داستانلاری" دئیه خیال توخوماغا چالیشمیش. جلال الدین میرزه، میرزه فتحعلی یه گؤندردیگی مکتوبوندا یازمیش:
"آدی نیزی ائشیتمیش، رضاقلی خان ایله یازیشمانیزی اوخوموش، بؤیوکلوگونوزو و نصیحت وئریجی گؤروشلرینیزی او یازیشمادان اؤیرنمیشم. آتالاریمیزین دیلی، باشقا بیلیم و عئلملریمیز دک عربلر طرفیندن غارت اولموش. او دیلدن قورو بیر آددان باشقا هئچ بیر شئی قالمادیغی اوچون؛ آوروپالیلارین یئر اوزونونون بیلگینی و عالیمی اولدوقلارینی نظره آلاراق فارس دیلینده بیرشئی یازماق ایستدیم. ایستدیم بیر کتاب یازام، بو کتاب یئرلیلریمیزه فایدالی اولسون. بو آرادا پارس پادشاهلاری داستانلاریندان یاخشی و لاییق بیر شئی تاپامادیم. بو کتابی یازدیم. آدینی "نامه خسروان" قویدوم. ... گرک بو زامانادان اؤز عیرقیمدان یازیلسین. نه یازماما دوشونورم. اومود ائدیرم: یا ایشلر دگیشیلسین و هر شئی آلت اوست اولسون، یا دا زامانا ایرانی خوش گونه چیخارسین"[iii].
جلال الدین میرزه مدعالی بیر کتاب یازدیغینی ادعا ائتمه سینه باخمایاراق بو کتاب بیلیم و عئلیم باخیمیندان چئرت پئرتدن باشقا هئچ نه ساییلماز. بو کتاب یالنیز هیندوستانداکی دساتیر داستانلاری اساسیندا خیالی پارس سیلسیله شاهلیقلاری دئیه داستان ماهیتلی کیچیک متینلردن باشقا هئچ نه دئییل. میرزه فتحعلی آخوندوف ایسه جلال الدین میرزه آدرئسینه جاواب اولاراق یازمیش:
"... او مدنیتدن خبری اولان، بؤیوک عالیم شاهزاده-دن خبر دئیه سوغات یئتیشدیکده تعجب ائتدیم و اؤز اؤزومه دئدیم: منیم ده ملتیمین ایچینده مدنیت عالَمیندن خبری اولان، غیرت و تعصب صاحبی اولان، وطن سئون و ملت سئون آدام تاپیلار می؟ دئمک، من نه اوچون بو ملتدن اومودسوزام. ... کتابینیز یئتیشمدن اؤنجه، من سیزین وضعیتیزدن، فضل و کامالاتینیزدان اصلا خبریم یوخ ایدی..."[iv] .
اوسته گؤروندوگو کیمی فرانسه انقلابی نین نتیجه سی اولاراق دؤلتچیلیک و "دؤلت ملتی" آنلاییشی ایراندا واقعیتلر اساسیندا دئییل، آرخائیکلیک و فارس حسرتچیلیگی اساسیندا کؤکلنمگه و سؤیکنمگه باشلامیش. میزره فتحعلی کئچمیشه دوغرو اولاراق زردوشتلوک توخومونون قورونماسی اوچون فتحعلی شاهین اوغلو، جلال الدین میرزه-یه یازمیش:
"ایندی بیزی راحاتلاداجاق شئی، اؤز تکلیفیمیزی بیلمک و مین ایکی یوز سکسن ایل یانلیش یولدا اولدوغوموزو باشا دوشمه میزدیر. ... بوندان بو یانا ... کئچمیش اولو بابالاریمیزدان، شاهلاریمیزدان و دؤلت مأمورلاریندان قالیق و یادگار قالمیشلارا محبت ائتمک لازیمدیر. بوتون ایرانلیلار زردوشتولره قارشین قارداشلیق و وطنداشلیق تعصبی ایله یاناشمالی و زردوشت مذهبینده اولانلاری اؤز اوولادلاری کیمی سایمالی، حئساب ائتمه لی، اونلارین مالی دوروم و وضعیتلری نین یاخشی اولماسینا کؤمک ائتمه لیدیرلر. بوندان سونرا اجازه وئریلمه، اونلاری بیرکس مسلمان اولماغا زورلاسین. ... بئله لیکله بو فرشته طبع و فرشته صفتلرین ایراندان نسلی کسیلمه سین. ائله جه ده اؤز طبعیمیزده اونلارین و کئچمیشده کیلرین (زردوشت مذهب بابالاریمیزین) و آزاده لرین حمد اولونموش اخلاقلارینی تقلید ائتمه لییک"[v].
اوسته گؤروندوگو کیمی بورادا میرزه فتحعلی آخوندزاده داها خرافات علیهینه چیخیش ائده جک بیر ذات دئییل، فارسلیق طبعی و مَنیشی دئیه زردوشتولوگون توخومونون قورونماسینی سفاریش ائتمک، زرودشتیلری تقلید ائتمک و تقلید ائتدیرمکله باشقا بیر دین خرافاتچیلیغینی و فارس حسرتچیلیگینی و فارس هوسکارلیغینی ایسلامیت علیهینه یایماغا چالیشان، حتی قاجار شاهلیغینا دا خیالی فارس نئهیلیستلیگینی آشالاماغا و تزریق ائتمگه چالیشان بیر ذات اولاراق اورتایا چیخار. میرزه فتحعلی آخوندوف ایسلامیته نه قدر اؤزگه و اؤگئی یاناشارسا، او قدر ده زردوشتلوگه دوغما یاناشماغا چالیشار. بو اساسدا آوروپاداکی یهود تاریخ اجماعسی فارس طبع و فارس منش دئیه خاخام اَنشان یالانلارینی تاریخ دئیه فارسلیق اوچون یونتاماغا چالیمیش . فارسچی موللیفلر ده بو یالان ماهیتیلی متینلری هخامنش هخامنشان دئیه فارسچایا چئویرمیشلر. هیندوستان نین بمبئی شهریندن تهرانا کؤچموش مانکیجی لیمجی هوشنگ هاتریا آدلی زردوشتلرین دینی رهبرلری آدرئسینه، میرزه فتحعلی آخوندوفون یازدیغی مکتوبوندان اوخویوروق:
"سیز بیزیم آتالاریمیزدان قالمیش یادگارسینیز. بیز یوز ایللر دوشمن واسیطه سی ایله وطنیمیزدن و سیزدن اوزاق دوشموشوک. بوگون سیز بیزی آیری ملتده و مذهبده قلمه آلارسینیز. آرامیزدا اولان بو ضدیتلی مقامین یوخ اولماسینی و ایرانلیلار بیزیم پارس اوغوللاری اولدوغوموزو، وطنیمیزین ایران اولدوغونو بیلمکلرینی آرزو ائدیرم. یوکسک غیرت، ناموس، همت بیزدن اؤزگه لره، اوغرولارا، جانیلره دئییل، عیرقداشلاریمیزا، دیلداشلاریمیزا و وطنداشلاریمیزا تعصبلو اولمامیزی ایستر.."[vi].
اوسته گؤرونودگو کیمی میرزه فتحعلی آخوندوف عیرق و نژاد مسئله سینی اورتایا آتمیش، باشقا یاندان واقعیتلری ده درک ائتمک زوروندا قالاراق زردوشتلرین رهبری مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا آدرئسینه یازمیش:
"... سیزین دین و دؤلت باخیمیندان عؤمرونوز سونا چاتمیش. ایسلامیتین عؤمورو سونا چاتمادیغی اوچون ایراندا اسلام قالاجاقدیر، آنجاق ایندیکی و کئچمیشده کی کیمی یوخ. سیز پارسلار هامیدان عزیز و محترم اولاجاقسینیز. وطنیز ده هامان "بهشت نشان ایران" اولاجاقدیر"[vii].
اوسته گؤروندو کیمی میرزه فتحعلی گئنه ده بورادا اویستا کتابیندا آدی کئچمیش "آایریانه واجا"، بو گونکو پان ایرانیستلرین "بهشت موعود، بهشت گم شده ایرانیان" آد وئردیکلری بیر موضوعنو، او زامان اورتایا آتماغا چالیشمیش. کئچمیش دانیشیقلار دا ایشاره اولوندوغو کیمی آراشدیرماجیلار او جومله-دن نیولی نین نظرینه اساسا بئله بیر تعریف و توصیف ائدیلمیش یئر پامیر چؤللری اولابیلر[viii]. زردوشتون دوغولدوغو یئری و فارسلارین کئچمیشده یاشادیقلاری جغرافی بؤلگه نی نظره آلدیقدا نیولی نین بو گؤروشو واقعیتلر ایله اوست اوسته دوشر. میرزه فتحعلی آخوندزاده دوشونجه باخیمیندان فتحعلی شاهین اوغلو، جلال الدین میرزه نی داها آرتیق تانیدیقدان سونرا، ایران زردوشتلری باشچیسی مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا آدرئسینه یازمیش:
"شئیخ مرتضی انصاری و اونا بنزرلردن "سیز و سیزین هم مذهبلرینیزه کؤمک ائتمک" انتظارینیز اولماسین. الله اونلارا، سیزی و ایرانی تانییاجاق آنلاق و درک وئرمه میش! اونلار سیزین کیم اولدوغونوزو، ایرانین نه اولدوغونو، نئجه اولموش بئله دوروما دوشدوگونو، سیز ندن بئله ذلته دوشدوگونوزو درک ائتمزلر. بلکه اون اوچ عصردن سونرا شاهزاده جلال الدین میرزه قاجار و کمال الدوله کتابی نین مؤلفی هجری تاریخده گیزلی قالمیش واقعیتلری تاپاراق اؤز یازدیقلاری اثرلری ایله اؤز هموطنلرینی سیزین حالینیزلا تانیش ائده و اونلاری غفلت یوخوسوندان آییلداراق جهالت قارانلیغیندان خلاص ائده لر".[ix]
میرزه فتحعلی آخوندزاده نین اشاره ائتدیگی مقاملار هیندوستاندا دبستان المذاهب و دساتیر آدلی اساسسیز روایتلری بو ذاتلارین بیلیم و عئلم دئیه تعبیر و تفسیر ائتدیکلری موضوعلارا اساسلانار. جلال الدین میرزه نین "فارسی سره" یازدیغی و عرب کلمه لرینی فارس ادبیاتیندان سیلمه سی اوزره میرزه فتحعلی آخوندزاده یازمیش، اوخویوروق:
"سیزی تعریف و تحسین ائتمدن باشقا داها هئچ بیر سؤزوم یوخدور. خاص اولاراق بو بابتدن: سیز نواب (هیند حاکیملرینه وئریلمیش بیر لقب) عربچه کلمه لری فارس دیلیندن سیلمیشسینیز. باشقالاری سیزدن درس آلاراق دونیاداکی دیللر ایچینده اَن دادلی اولان دیلیمیزی عربچه نین کالا کؤتور و قالین کلمه لریندن آزاد ائتسه ایدیلر، یاخشی اولاردی. حضرت نواب! سیز بیزیم دیلیمیزی عرب دیلی نین حاکیم اولماسیندان خلاص ائدیرسینیز. من ده ملتیمیزی عرب خطیندن خلاص ائتمگه چالیشیرام. اوچونجو بیریسی تاپیلسایدی، ملتیمیزی عرب رسملریندن ...، خاراب ائتدیکلری یئر اوزونده گلستان اولان وطنیمیزی بو ذلتدن، کؤله لیکدن و رذالتدن قورتارسایدی، یاخشی اولاردی. منیم بو آرزوم نبوت یوخسا امامت اساسلی دئییل، بلکه حکمت و فلسفه اساسلیدیر"[x].
اوسته گؤروندوگو کیمی میرزه فتحعلی نین قاجار شاه زاده لرینه آشیلادیغی و تزریق ائتدیگی پارسیان آنلاییشی سنتی مکتب تحصیلی آلمیش نسلی ایلک اولاراق عربلیک علیهینه یؤنتمک ایله کئچمیشه دوغرو فارس حسرتچیلیگی قاجار تورک شاهلیغینی، آغاجی ایچیندن مور یئدیگی کیمی، یئمگه باشلامیش. میرزه فتحعلی نین بو گؤروشلری اساسیندا حسین کاظمزاده تبریزلی قاجار حاکیمیتی نین سون زامانلاریندا آلمانیانین برلین شهرینده "ایرانشهر" مجله سینی یولا سالاراق فارس ذاتچیلیغی و راسیستلیگی دوشونجه لرینی تبلیغ ائتمگه باشلامیش. میرزه فتحعلی آخوندوف ایدئولوژی باخیمیندان دا فتحعلی شاهین اوغلو، جلال الدین میرزه یه تکلیف وئرمیش:
"اولو بابالاریمیزین قالیقلاری اولان یزده دکی زردوشت مذهبلرین تاریخی کتابلاریندان و اونلارین شفاهی دیللرینده اولان خبرلری متن ائده رک بئشینجی نامه (کتاب) آد وئرمه نیز یاخشی اولاردی. بو یازیقلارین عرب حمله سینده باشلارینا نه گلدیگیندن بیزیم گئنیش خبریمیز یوخدور. اونلارین دؤلتچیلیگی و شاهلیغی اوزره بیلگیمیز آزدیر. زردوشتلرین کتابلارینداکی خبرلر اوخوجولار اوچون چوخ تزه لیگی اولاجاقدیر.. زردوشتلرین بیر بؤلوگو ائشیتدیگیمه گؤره هیندوستاندادیرلار. اونلارین گجراتی دیلینده کتابلاری وار. یزدلی زردوشتلرین کتابلاری دا گجرات دیلینده و خطینده اولماق احتمالی وار"[xi].
اوسته گؤروندوگو کیمی میرزه فتحعلی آخوندزاده اجتماعی و سیاسی مسئله لری حل ائتمک یئرینه کیچیک بیر زردوشتو قوروپلا مشغول اولماغی فارس حسرتچیلیگی و راسیستلیگی باخیمیندان اساس گؤتورمگه چالیشار. هیندوستانداکی گجراتلارین زردوشت اولدوقلاری اوچون اونلارین کئچمیشی نین پارس اولدوغو و هیندوستاندا پارس دیللرینی اونوداراق گجرات دیللی اولدوقلاری فارس حسرتچیلری طرفیندن ادعا ائدیلر. بو اساسدا میرزه فتحعلی ده یزدلی زردوشتلرین ده تاریخی کتابلاری نین گجرات دیلینده اولدوغونو مومکون سایار. میرزه فتحعلی آخودوف جلال الدین میرزه نین قولتوقلارینا قارپیز وئرمک و اونو داها دا فارسلیق اوچون شیرنیکدیرمک اوچون یازمیش:
"سیزین کیمی بیر حیمتلی و غیرتلی عالیم خاص اولاراق سلطنت درباریندا دونیایا گله بیلمه سی اوچون زمان چکر"[xii].
میرزه فتحعلی نین بو سؤزلری اؤز آنادیلینده بیلینج و شعورا مالیک اولموش بیر شخص اوچون بومب ماهیتی داشیمالی و اونو آلت اوست ائتمه لیدیر. میرزه فتحعلی گئنه ده جلال الدین میرزه یه یازمیش:
"نامه خسروان"ین اکینجی بؤلومو الیمه چاتمیش. ... هئچ بیر اسلامی تاریخده، ظالیم عربلرین پارسچا کتابلاری یاندیرمالاری، منیم نظریمه چاتمامیشدیر. بو قوم و طایفادان چوخلو مصیبتلر و خرابلیق بیزیم وطنیمیزه اولموش. قاناجاغی اولان انسانلار اونلاری تصور ائتمکله آغلاماغا باشلار"[xiii].
اوسته گؤروندوگو کیمی بیرینجی دفعه اولاراق جلال الدین میرزه قاجار عربلر علیهینه کتاب یاندیرماق افتراسینی میرزه فتحعلی آخوندوف-ا یازاراق فارس اجتماعیتی و بوگونکو فارس مدنیت راسیستلری اوچون معنوی باخیمدان یئم اورتا قویموش. جلال الدین میرزه نین میرزه فتحعلی یه یازدیغی مکتوبونا اساسا جلال الدین میرزه اونون یازدیقلارینی چاپ ائده رک ایران ممالیکی محروسه سی نین مختلیف شهرلرینه گؤندریرمیش[xiv].
میرزه فتحعلی آخوندوف ساسانلیلارا نسبت وئریلمیش جعل روایتلردن یولاچیخاراق ساسانلیلاری مدنی و عربیلیگی و ایسلامیتی وحشی قلمه آلمیش. بو دوغرولتودا میرزه فتحعلیدن اوخویوروق:
"آی کیومرث، جمشید، گشتاسب، انوشیروان و خسرو پرویز زامانینداکی ایران! بؤیوکلوگون هانی؟. .. آوروپا ملتلری نین خوشبختلیگی گونش قارشیسیندا بیر شمع ساییلارکن ایران ملتی نین ایندیکی وضعیتی نور قارشیسیندا بیر ظلمت ساییلار "[xv]. آخوندزاده سونرا اسلامیت زامانینا نظر سالاراق "ایرانیت" آنلاییشی اوزره یازمیش:
" هانی او بؤیوکلوگون، قودرتین، هانی خوشبختلیگین؟ سنه حئیف اولسون ایران! چیپلاق و لوت عربلر سنی لوت ائده لی، مین ایکی یوز اون سکیز ایل اولموش. مولکون خاراب، ساکینلرین قانماز، مدنیتدن اوزاق و آزادلیقدان محروم، شاهین دیکتاتور اولموش.... انسانلاری نین چوخو ظولومدن و یوخسوللوقدان عثمانلی، روس، افغانستان، هیندوستان، تورکوستان، عربیستانا داغیلمیش، نؤکرلیکله، فعللیکله عؤمور سوررلر. سنین ایکی یوزمینه یاخین ایرانلی نین وحشی تورکمنلره اسیر اولماسی، دؤلتی نین اونلارا کؤمک ائتمدیگی، دؤلتین گئری و دالی قالماسیندان قایناقلانار. دؤلت ده اونلارین آزاد اولمالاری نین فیکرینده دئییل "[xvi].
میرزه فتحعلی عربلیک علیهینه یازمیش:
"چیبلاق و آج عربلر ایران مدنیتی نی خاراب قویموشلار. ایرانلی نین خوشبختلیگینی بو اوغرولار یوخاچیخارمیش. بیر آویچ ایچی بوش خیال و جفنگیات سوغات گتیرمیشلر. بیزیم بو پیس گونه دوشدوگوموزو فردوسی سکیز یوز ایل بوندان قاباق بیلیرمیش"[xvii].
میرزه فتحعلی آخوندوف یازمیش:
"اصیل عئلم عربلردن دئییل، قدیم یونانلیلاردان، بیزانسلاردان، فارسلاردان اولموش. مسلمانلار بو عئلمی یایدیقلارینا باخمایاراق اؤزلری بو عئلمدن محروم قالمیشلار. مسیحیلر اونو گلیشدیرمیش و تکمیل ائتمیشلر".[xviii]
اوسته گؤروندوگو کیمی میرزه فتحعلی آخوندوف معده گوجو بعضی ایفاده لر اورتایا قویماغا چالیشمیش. دئمک، انسان عارف اولارسا دا، اؤزونو جاهیل دوروما دوشوررسه، جاهیل کیمی اؤزونو ایفاده ائدر. میرزه فتحعلیدن عربلیک علهینه اوخویوروق:
"عربلر، حئیوان خصلت و وحشی طبیعتدیرلر. اونلار فرشته خصلت پارس شاهلاری نین اثرلرینی یوخا چیخارمیش، عدالت قانونلارینی و اونلارین مذهبلرینی یئر اوزریندن سیلمیش، پیس رسملرینی و یهودیلیگه بنزر اؤز دینلرینی اونلارینکی نین (فارسلارینکی نین) یئرینه ایراندا ثابتلشدیرمیشلر. بئله لیکله بیز جدلریمیزین دوشمنلری نین حیله سینه اویاراق بو عئلم و هنر دوشمنلرینی اؤزوموزه باشچی و رهبر تانیر و بو جانیلرین شفاعتچی اولماقلاری ایله آخرتده الله بیزه بهشته وئره جک و سرین سو ایچدیره جک دئیه آرزو ائده ریک. آخرتده سرین سو وارسا، بو سرین سو حسرتینی چکمیش جانیلر اؤزلری اونو ایچسینلر. الله اؤزو اونلاری بو دونیادا رحمته لایق گؤرمدیگی اوچون اونلارین یاشادیقلاری یئری چؤللوک جهنم و اود پارچاسیندان یاراتمیش، یئمکلرینی ده پیسپیسلی، ایران عقرب ائتمیش، اؤزلرینه ده بیر ایچیم سو لاییق گؤرمه میش".[xix]
اوسته گؤروندوگو کیمی آخوندزاده نین ایشلتدیگی بو ادبیات اولدوقجا بیر راسیستلیک ادبیاتیدیر. بو ادبیات منطیق اساسلی دئییل، معده گوجو گؤزونو یوماراق آغزینی آچماق و فارس ذاتچیلیغی ایله فاشیستلیک دوشونجه و فیکیر ملقمه سی یاراتماغا خدمت ائتمیش. بو اساسدا صادق هدایت ده "بوف کور" آدلی کتابیندا آچیقچا عربلره توهین ائتمیش و اونلاری وحشی قلمه آلمیش. میرزه فتحعلی حاکیمیت دگیشیمی اوزره یازمیش:
"بیر بئله سلطانلیغین اورتایا چیخماسی نین ملته نه فایداسی اولموش؟ ملت نه اوچون گرک بو قدر ضعیف اولا و هر بیر حئیوان باش قالدیرا و ایران ملتینی بلایا دوچار ائده؟"[xx].
آخوندزاده نین بو گؤروشونو اساس گؤتوره رک فارس ایستعمار یانچیلاری اونو ایران ملیتچیلیگی نین تئوریسیئنی حئساب ائدرلر. فریدون آدمیت ده میرزه فتحعلی نین بو تمامیتچی گؤروشلری نین تکمیلی اولاراق آرتیرمیش:
"... قدیم ایراندا حؤکومتلرین اوزون مدتلی اولدوغو اونلارین سیاسی قدرتلرینی آرتیردیغی کیمی، اونون ترسی ده سیاسی قدرتین بیر الده جمعلشمدیگی اسلام عصرینده مملکتلرین سیاسی ضعیف اولدوغونا یول آچمیش"[xxi].
قیسا سؤز ایله دئسک، دموکراسی اولمایان توپلوملاردا سیاسی قدرتین بیر الده جمعلشدیگی دیکتاتورلوقدان باشقا هئچ نه یه یارامازکن دیکتاتورلوغا خدمت ائدر.
ایشیق سؤنمز، 11.01.2019
[i] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 127. آلینمیش: میرزا فتحعلی به مانکجی، ژانویه 1876، نامه ها، ص. 336
[ii] ابولقاسم فردوسی طوسی، جلد سوم، کلکته، 1829، صحیفه 1095.
[iii] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران 1349، ص. 111؛ آلینمیش: جلال الدین میرزا به میرزا فتحعلی (1287)، نامه ها، ص. 373
[iv] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 112
[v] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 128، آلینمیش: میرزا فتحعلی به جلال الدین میرزا، 20 مه 1871، ص. 221.
[vi] الفبای جدید و مکتوبات، صص. 249-250.
[vii] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 128 – 129. آلینمیش: پیام میرزه فتحعلی به مانکجی در نامه ای که جلال الدین میرزا فرستاده، 20 مه 1871، نامه ها ص. 223.
[viii] ایشیق سؤنمز، ائرانوئژ یوخسا پامیر: http://www.isiqsonmaz.com/Seite269.htm
[ix] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 129. آلینمیش: نامه ها، ص. 221.
[x] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 130؛ آلینمیش: میرزه فتحعلی به جلال الدین میرزا، 15، زوئن 1870، نامه ها، ص. 171 - 172
[xi] میرزه فتحعلی آخوندوف، هامان یئرده.
[xii] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 131 – 132؛ آلینمیش: میرزا فتحعلی به جلال الدین میرزا، 20 مه 1871، نامه ها، ص. 220.
[xiii] میرزه فتحعلی آخوندوف، فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 131 – 132؛ آلینمیش: میرزا فتحعلی به جلال الدین میرزا، 20 مه 1871، نامه ها، ص. 220، 223، 224
[xiv] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 132؛ آلینمیش: جلال الدین میرزا به میرزا فتحعلی، نامه ها، ص. 378.
[xv] مکتوبات، صص. 15-16.
[xvi] مکتوبات، صص. 21-20.
[xvii] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 123 – 124.؛ آلینمیش: مکتوبات کمال الدوله 21 و 27.
[xviii] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 125؛ ملحقات 136.
[xix] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 126. آلینمیش: مکتوبات کمال الدوله صحفه 30.
[xx] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 127؛ مکتوبات کماللدوله ص. 32.
[xxi] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 127.