آذربایجان میللت مسئله سی و اونون آچیلماز دویونلری!
گیریش:
بیلیندیگی کیمی هر میللت اوچون موستقیل تشکیلاتلار یارانمادان نه میللی ایستک حیاتا کئچر، نه ده ایستعمار گوجونه قارشی قویماق اولار. کئچمیش یازیلاریمیزدا ایران ممالیکی محروسه سینده فارس ایستعماری حاکیم اولدوغونو یازمیشدیق و فارس ایستعماری نی دیل و مدنیت اساسیندا رسمی دایره لر، مدرسه لر، اونیوئرسیتئتلر و ایرانلیلیق آدی آلتیندا بوتون رسمی و غیر رسمی تشکیلاتلاردا رسمیت وئره رک و حیاتا کئچیره رک ایران ممالیکی محروسه سینده کی فارس اولمایان میللتلره فارس دیل و مدنیتی نین اعمال ائدیلدیگینی بیر نظر اولاراق اورتایا قویموشدوق. بو مسئله نین کئچمیش 80 ایلده آچیقلانمادیغی نین عیللتینی فارس ائلیته سی نین شیادلیغی بیریاندان، فارس اولمایان آیدینلارین باشلاریندا آذربایجان آیدینلاری اولاراق میللی بیلینج، کیملیک و منلیک باخیمیندان یوخسول اولمالاری ایسه باشقا بیر یاندان بو مسئله نی آچیلماز بیر دوگون کیمی گونوموزه گتیریب چیخارمیشدیر. بو دا کئچن 80 ایله عایید دگیل، تاریخدن گونوموزه گلن بیر مسئله دیر.
تاریخه قیسا باخیش:
بیلیندیگی کیمی عثمانلی ائمپراطورلوغو قورولمادان اؤنجه سلجوقلولاردان سونرا آنادولو توررپاقلاری بگلیکلر طرفیندن ایداره اولونوردو. بو بگلیکلردن یالنیز قارامان بگلیگینین باشچیسی اولان محمد قارامان تورک کیملیگینه اؤنم وئره رک (اهمیت وئره رک) 1275 میلاد ایلینده اؤز بگلیک تورپاغیندا تورکجه دن باشقا بیر دیل یازیلیب دانیشیلمایاجاغینی بیر حاکیم اولاراق ایجتیماعیته بیلدیردی. سونرا باشقا بگلیکلر ده قارامان بگلیگینی اؤزلری اوچون اؤرنک آلاراق کئچمیشده کی فارس دیلی یئرینه حاکیمیت داییره لرینده تورکجه نی رسمی اعلان ائتدیلر. بونون آردینجا غازی عثمان (1299 – 1326) و اونون بگلیگی باشقا بگلیکلره غالیب گلدیکدن سونرا عثمانلی ائمپراتورلوغو تورکجه نی اؤز ائمپریاسیندا حاکیمیت دیلی اولاراق گوندمده توتدو (هر گون دیواندا ایشله دیلن دیل تورکجه اولاراق قوروندو).
ایرانا گلدیکده تورک سلاله سیندن اولان خوارزمشاهلاری دیزه چؤکوردن مغول خانی چنگیز خان و هوله گو (هلاکو) خان خوارزمشاهلار حکومتینی اله آلدیقدان سونرا حاکیمیتین آدینی ایلخانلار حکومتی قویاراق فارسجانی موغولجانین یانی سیرا کئچمیشده اولدوغو کیمی 1250 ده دیوان دیلی اولاراق گوندمده ساخلادیلار. بو ایراندا ایلخانلار حکومتی نین سون گونونه دک دیل باخیمیندان ایداره ائتمه دوروم ایدی.
اورال داغلارینین شرق و خزریانی بؤلگه لریندن موسکوایا دکی تورپاقلارا حاکیم اولان آلتین اوردو(1236-1502) خانلیغی(1) سیرالاریندا 1357 دن ایچ ساواش باشلانمیشدی. بو سیرادا روسلا ر فورصتی دگرلندیره رک 1375 میلاد ایلینده پروکوپ آدلی روس آستاراخانا دک ایلریلدی. بونا قارشین آلتین اوردو طرفیندن 1378 ایلینده نیشنی نووقورودا هجوم ائدیله رک جاواب وئریلدی و 1380 ایلینده آلتین اوردو باشچیسی مامای خان کولیکووو یاخینلیغیندا روسلار قارشیسیندا باشچیلاری دئمیتری دونسکوی اولاراق شکست یئدی. بو یئنیلمک آلتین اوردو اوچون بیر کئچید (موقتی) عبرت درس ایدی.
بو یئنیلمه نین (شکست یئمه نین) آردینجا آلتین اوردو امیرلری باشلاریندا توقتامیش اولاراق بیرلشمک زوروندا قالدیلار. چوخ کئچمه دن 1395 ایلینده توقتامیش خانلیغی امیر تیمور (توپال تیمور) طرفیندن ایشغال ائدیلدی. بونون آردینجا امیر ائدیگو حاکیمیته گلدی. 1480 ایلینده ایچ آنلاشمازلیقلار نتیجه سینده آلتین اوردو تورپاقلاری قیریم، قازان و آستاراخان خانلیقلارینا بؤلونه رک روسلارین قارشیسیندا تاب گتیره بیلمه دی. 1502ده شیخ احمد، آلتین اوردونون سون امیری اولاراق قیریم آداسیندا روسلار قارشیسیندا یئنیله رک آسیلدی و آلتین اوردو خانلیقینا سون قویولدو. بئله لیکله بیرینجی دفعه اولاراق خزر دنیزی واسیطه سی ایله آذربایجانین قوزیینده یئنی بیر قونشو روس آدی ایله اورتایا چیخدی..
آذربایجانا گلدیکده 15 اینجی یوز ایلین اوللریندن باشلایاراق قاراقویونلولار حاکیمیته گلدی. قاراقویونلولار آراسیندا (قوم و عراغین شیعه شهرلرینه گل گئت ائتدیکلری اوچون) شیعه لیگه رغبت دورمادان آرتیردی. قارا قویونلولار شیعه لیگه رغبت گؤسترمه لرینه باخمایاراق بونلارا رقیب اولان آق قویونلولار سنی لیگه رغبت گؤستریردیلر. بو اینانج فرقلیکلرینه باخمایاراق 1467 میلاد ایلینده قانلی یول ایله آق قویونلو آذربایجاندا حاکیمته گلدی. بو حاکیمته اوغروندا ساواش قاراقویونلو و آق قویونلولار آراسیندا اولمازین قارداش قانینی آخیتدی. آذربایجانین تجدودلوک شاعیری میرزا علی اکبر صابیر بو آرا قاریشیقلیغی بئله قلمه آلیر:
بير واخت داخى
قاراقويون٫
آغ قويون
اولدوق
آذرباجانا٫ هم ده آناتولويا دولدوق
اول قدر قيريب بير بيريميزدن كى يورولدوق
قيرديقجا يورولدوق و يورولدوقجا قيريلديق.
تورانلىلاريز٫ عادى-يى شوغل سلفيز بيز!
اؤز قؤوموموزون باشينا انگل كلفيز بيز!
کئچمیشده قاراقویونلو حاکیمیتینی و آذربایجانین اردبیل شهرلری کیمی قارداشلیق اوجاقلارینی (باشلارینا شیخ صفی الدین اوجاغی اولماقلا) نظره آلارساق شاه ایسماعیل 1501 میلاد ایلینده حاکیمیتی اله آلدیقدا آذربایجان شیعه لشمیش بیر مملکت ایدی. شاه ایسماعیل حاکیمیتی اله آلاراق آذربایجا نین پایتختی تبریز اولاراق قالدی. شاه ایسماعیل آذربایجاندان باشلایاراق 10 ایلین ایچینده بوتون ایران ممالیکی محروسه سینی و حتی عراقین بؤیوک بیر حیسسه سینی اؤز حاکیمیت داییره سینه گتیردی.
شاه ایسماعیل سلطان سلیم ((1512 – 1520 عثمانلی یا شاهانه مکتوبلرینی تورکجه یازماسینا باخمایاراق سلطان سلیم بو مکتوبلرا عربجه جاواب وئریردی. بونلارا باخمایاراق شاه ایسماعیل آذربایجان خالق دیلینه و اؤز اینانجینا اویقون شعر دییردی.بئله لیکله آنادولوداکی علویلر اؤزلرینی عثمانلی حاکیمیتینه دگیل، شاه ایسماعیل حاکیمیتینه باغلی گؤرمک ایستیردیلر. دئمک، آنادولو تورکلری آراسیندا »آچیلین قاپیلار شاها گئده لیم« شعاری دیللر ازبری اولدوغو اوچون آنا دولودا عثمانلی حاکیمیتینه قارشین دیره نیشلر باش وئریردی. عثمانلی ائمپراتورو سلطان سلیمین شاه ایسماعیل علیهینه آچمیش چالدیران ساواشی دا آنادولو تورکلرینی سوسدورماق مقصدی گودوردو. بو ساواشدا آذربایجان قادینلاری دا کیشیلر ایله بیرلیکده آتلاناراق عثمانلی قوشونونا قارشین ووروشوردو. میرزا علی اکبر صابیر سلطان سلیم و شاه ایسماعیل ساواشینی بئله نظمه چکیر:
بير واخت شه ايسماعيل ايله سولطان سليمه
مفتون اولاراق ائيله ديك ايسلامى دو نيمه
قويدوق يئنى بير تازه آدى٬ دين قديمه
سالدى بو تشيييوع٫ بو تسننون بيزى بيمه.
قالديقجا بو حالتله سزاى اسفيز بيز!
اؤز دينیميزين
باشينا انگل كلفيز بيز!
شاه ایسماعیل اؤلدوکدن سونرا اوغلو شاه تهماسب حاکیمیت تختینه اوتوردو. بونلارا باخمایاراق عثمانلی و صفویلر آراسیندا شیعه لیک و سنی لیگین یانی سیرا فارس دیلی ده سیاسی ماهیت قازانماغا باشلامیشدی. بئله لیکله شاه تهماسب شیعه لیک اساسیندا یازیلان کتابلاری عربجه دن آنا دیلی تورکجه یه دگیل، عثمانلیلار طرفیندن کیچیک ساییلمالاری و خور گؤروندوکلری اوچون فارسجایا ترجومه ائتدیردی. مسئله بورادا سونا چاتمیردی. شاه تهماسب عثمانلیلارا قارشین تاپ گتیره بیلمه یه رک پایتختی عثمانلیلارین هوجوموندان قوروماق اوچون تبریزدن قزوینه کؤچوردو. شاه عباس زامانی ایسه پایتخت قزویندن ایصفهانا کؤچورولدو. پایتختین آذربایجاندان اوزاقلاشماسی و صفوی شاهلارینین شیعه لیگه بورونه رک - ایکی قارداش ائمپراتورون (دیل و مدنیت باخیمیندان) بیر بیرینه دوشمن کسیلمه لری و ائمپراتورلوق حیرانلیغینا قاپیلمالاری واسیطه سی ایله - کیملیک بیلینجلرینین گئریله مه سی عجوباتیندان صفویلر درباردا تورکجه رسمی دیل اولماسینا باخمایاراق حاکیمیت دیلی باخیمیندان تورک دیلی نین موقعیتی ضعیفله مه گه باشلادی. بئله لیکله تورکجه قشون دیلی اولدوغو حالدا دیوان دیلی ساحه سینه قالخا بیلمه دی.
صفوی سلاله سیندن سونراتورک افشار طایفا سیندان اولان نادیر شاه حاکیمته چاتدی. نادیر شاه سنیلیک و شیعه لیک قارشی دورماسینی آرادان قالدیرماق اوچون بو مذهبلردن اولان بعضی عالیملری بیر آرایا گتیره رک کئچمیشدن اوگونه اوزانیب گلن قارداش قیرقینینا یول آچان ایختیلافا سون قویماغا چالیشدی. بیلیندیگی کیمی نادیر شاه دا بو ایختیلافا سون قویا بیلمه دی. میرزا علی اکبر صابیر بو دوغرولتودا یازیر:
نادير
بو ايكى خسته ليگى
توتدو نظرده
ايسته ردى علاج ائيله يه بو قورخولو درده
بو مقصديله عزم ائده ره ك گيردى نبرده
مقتولًن
اونون نعشينى قويدوق قورو يئرده.
بير شئى عجيبيز٫ نه بيليم٫ بير توحافيز
بيز!
اؤز دينيميزين باشينا انگل كلفيز بيز!
قاجارلار (1925-1779) زامانی آوروپادا میللی دوولتلرین یارانماسی و دونیادا حاکیم میللتلر آراسی میللتلشمه دوورو ساییلمالیدیر. بو زامانلار آذربایجان میللتی نین شانس سیزلیغیندان قاجار ائمپریاسی نین قوزیگینده تازا بیر موزاحیم اورتایا چیخمیشدی. بو موزاحیم روسیه ائمپراتورلوغو ایدی. 1813-1826 ایللرینده آراز چایی سرحد اولماق شرطی ایله آذربایجان ایکیه بؤلوندو. بئله لیکله قوزی آذربایجان تورپاقلاری روس ائمپریاسینا باغلاندی.
آذربایجانین بؤلونمه سینه باخمایاراق 1850 ایلینده میرزا فتحعلی آخوندوف قوزی آذربایجاندا آذربایجان ادبیاتی نین گلیشدیرمه سینه دیققت گؤستردی. میرزا فتحعلی آخوندوف 1863 میلاد ایلینده بیر الیفبا تکلیفی ایله ایستانبولا گئتدی. اورادان نتیجه آلمادیقدان سونرا 1878 میلاد ایلینده عرب الیفباسیندا رئفورم ائتمه گه چالیشدی.
1870 میلاد ایلینده عثمانلی ائمپریاسیندان بالکانلارین آیریلماسی و اؤزلری اوچون دوولت قورمالاری عرب میللتچیلیگینه اولوملو تکان وئرمیشدی. بونلارین یانی سیرا اینگیلیس و فرانسه ایستعماری نین چابالارینی بؤلگه ده انگللمک اوچون آلمانیا اؤز ایقتصادی و ایستراتئژیک آماجلاری دوغرولتوسوندا ایستانبول – بغداد دمیریولونو تیکمک و اینگیلیستانین بؤلگه یه سوخولماسینی انگللمک اوچون عثمانلی سلطانی عبدلحمیددن داها فعال سیاست یئریتمک طلبینده ایدی. 1897 ده ایستانبولداکی آلمان عسکری مقاملاردان اولان کولمار فون دئر گولتز (گولتز پاشا) عثمانلی ائمپریاسینی راحات ایداره ائتمک و عربلرین پایتختین اوزاق اولدوغو ببهانه سینی آرادان قالدیرماق اوچون پایتختی ایستانبولدان اورتا آنادولویا کؤچورولمه سینی سلطان عبدولحمیده تکلیف ائتمیشدی. گولتز پاشا یا گؤره عربلرین عثمانلی خلیفه لیگی ایله اورتاق دیل تاپمالاری مقدونیه نین بیر پارچاسینی ایتیرمکدن داها اؤنملی ایدی. 1908 ده عبدولحمیدین مشروطیت اعلان ائتمه گه ریضایت وئرمه سی سیاسی رئفومو اوچون قاپیلاری آچمیش گؤرونوردو. بونون آردینجا ائتنیک دابان اوزرینده سیاسی جعمیتلر یارانماغا باشلامیشدی. عثمانلیلار سون 10 ایل پوروقراملاریندا آد عثمانلی دئیه تورکلشدیرمه نی گونون سیاستی اولاراق اؤن پلانا چیخاردیلار. حسین جاهید 1909 آقوست آییندا یازیردی: »گنج تورکلر ده بیر اینساندیر، اونلار دامیللیتلرینه سون درجه مربوطدورلار. اگر اللریندن گلسه ایدی، .... عثمانلی ائمپراتورلوغو داخیلینده کی بوتون اقوامی بیر دقیقه بیله غایب ائتمک ایسته مه دن تورک یاپارلاردی. بونا هیچ بیر شبهه ائدیلمه مه لی. گنج تورکلرین یئرینده گنج چینلیلر، گنج هوتانتولار اولسا، اونلار دا بؤیله ایسترلردی« (تانین قازئتی، ایستانبول، 31 آقوست، 1909). گؤروندوگو کیمی بو عثمانلیلیق اوممتچیلیگی آلتیندا دیرچلمیش تورک میللیتچیلیگیدیر. دئمک، تشکیلاتی چالیشمالارین ایلک آشاماسیندا یالنیز »اوخووت عربیه« و »عثمانیه« دن باشقا بیر عربچی و تورکچو تشکیلاتلا راست گلینمیردی. بوندان یانا دا تورکیه دکی تورک آخینی عثمانلی آدی ایله آذربایجاندا تانینمیشدیر. آنجاق عثمانلی ایفاده سی کئچمیش 400 ایلده کی اولوب اؤتنلردن(عثمانلی و صفویلر آراسیندا باش وئرن ساواشلار و ساییره) یولا چیخیلیرسا، آذربایجانلیلارا تورکلوک اوچون خوش گؤرونمز دئیه تورکیه ده کیمسه بو دوغرولتو دا فیکیرلشمک ده ایسته میردی. بو عثمانلی ممالیکی محروسه سیندن قیسا گؤرونتولر ایدی.
بونلارا باخمایاراق 19 اونجی عصرین سونوندا قوزی آذربایجان توپلومو حاکیم دیل باخیمندان عثمانلی یا، قوهوملوق و قارداشلیق حیسسی باخیمیندان ایسه قاجار ائمپریاسینا (گونی آذربایجانا) مئیل گؤستریردی.
قاجار ممالیکی محروسه سینه گلدیکده کئچمیش 1000 ایران ممالیکی محروسه سینه حاکیم اولان تورکلر میللی باخیمدان زامانی درک ائتمیش دگیلدیلر. بو مسئله نه قاجار حاکیمیت داییره لرینده نه ده گونی آذربایجان توپلومو ایچریسینده اؤزونه لازیملی یئر آچا بیلمه میشدی. بئله لیکله ایران تورک آیدینی باشلاریندا آذربایجانلیلار اولاراق تورک توپلومونا میللی بیلینج وئرمک دن عاجیز گؤرونوردو. گونی آذربایجان آیدینلاری اؤز توپلوملارینی دیل و مدنیت (میللی) باخیمدان سیاسیلشدیرمه دن دئموکراسی دئیه ایران عنوانیندا قاجار دیکتاتورلوغو علیهینه ساواش آچماغا باشلامیشدی. بوگون کئچمیشه نظر سالدیقدا او زامانکی آذربایجان آیدینی کئچمیش 80 ایلده کی گونی آذربایجان میللتی نین بو ذیللتلی دوروما دوشمه سی نین مسئولیتینی داشیمالیدیر. قیسا سؤزله دئسک، آذربایجان تجدد حرکت باشچیلاری گونی آذربایجانین بوگونونو گؤرمه دن مسئولیتسیز حرکت ائتمیش گؤرونورلر. بونو دئدیکده بیز کئچمیش آتا بابالاریمیزین شهامت و شجاعتلیکلرینی کیچیک سایماق ایسته میریک، یالنیز کئچمیشدن اؤیرنمه میز اوچون و بوگون فارس تشکیلاتلاریندا اؤز میللی منافعلرینی نظره آلمایاراق مهران – تهران دئگنلری و ایران اوچون فارس دیل و مدنیتی اساسیندا دئموکراسی ایسته گنلری اؤز میللی وظیفه لرینی درک ائتمه گه و اؤز دوشونجه لرینه اویقون گونی آذربایجان تشکیلاتلارینی یاراتماغا چاغیریریق. اوسته گؤروندوگو کیمی عثمانلی ائمپریاسی داغیلمادان اؤنجه ائتنیک دابان اوزره سیاسی تشکیلاتلاندیغی حالدا ایرانا حاکیم اولان آذربایجان تورکلری تاریخ، میللی کیملیک و منلیک بیلینجیندن یوخسول اولدوقلاری اوچون قاجار ائمپریاسی نین دئموکراتلاشماسینی ایستمه لرینین کناریندا اؤز میللی کیملیک و منلیکلری اساسیندا اؤز دوشونجه لرینه اویقون میللی تشکیلاتلارینی یاراتمایاراق فارس میللتچیلیگی نین قوللوغوندان اؤزلرینی اوزاقلادا بیلمه میشلر. بئله لیکله قاجار ائمپریاسی بیر چوخ ائمپریالارین ترسینه داغیلمادان فارس میللتچیلرینه تسلیم ائدیلمیشدی. بو مسئله فارس شوونیسمی اوچون بیر تاریخی شانس دا اولسا، بیلیندیگی کیمی فارس میللتچیلری بو مسئله نی ایرانیت عنصورونون اوستون اولماسی ایله علاقه دار ایضاح ائتمه گه چالیشیرلار. بو دا اونلارین باشقا عوامفریب سؤزلریندن بیری ساییلمالیدیر.
دئمک، آوروپاداکی میللتلشمه مسئله سی اؤز تأثیرینی عثمانلی ائمپریاسیندا ائتنیک دابان اوزره تشکیلاتلانماغا قویارکن و کئچمیش عثمانلی ائمپریاسی تورپاقلاریندا میللی دوولتلر یارانارکن ایران ممالیکی محروسه سینده بو مسئله حاکیم دیل اطرافیندا اورتایا چیخمیش گؤرونور. بورادا یالنیز بیر نوآنس اولاراق » فارس« کلمه سی یئرینه »ایران« کلمه سی قاجارلار زامانینداکی »ایران ممالیکی محروسه سی« یئرینه قیسادیلمیشدیر. گؤروندوگو کیمی بوگون ایران ممالیکی محروسه سینه دیل و مدنیت باخیمیندان فارس ائمپریاسی دئییلیرسه و فارس اولمایان ایران ممالیکی محروسه سینده کی تورپاقلارا فارس سؤمورگه سی (ایستعماری) آلتیندا اولان تورپاقلار دئییلیرسه، یانلیش اولمایاجاقدیر.
قاجار ائمپریاسینین داغیلماسی عرفه سینده میللی مسئله دن غافیل یالنیز ایچریده کی باغلی سیستیم علیهینه ووروشان اینسانلار دگیل، آوروپانین گوبگینده تحصیل آلان بیر سیرا آذربایجانلی طلبه لر ده ایرانلیلیق حیرانی اولاراق کئچمیش یازیلاریمیزدا گؤستردیگیمیز کیمی فارس میللیتچیلیگینه و شوونیسمینه بالتا اولموشلار. دئمک، 20 اینجی یوز ایلین اووللرینده بیر سیرا آذربایجانلیلار ایرانلیلیق وبیر سیرا آذربایجانلیلار دا عثمانلیلیق حیرانی اولموشلار. بئله لیکله آذربایجان توپلومونو گؤزدن کئچیرن میرزا علی اکبر صابیر گؤرک نه دئمیش:
ايندى يئنه وار تازه خبر٫ تازه تاماشا
ايرانلىليق٫ عوثمانلىليق ايسمى اولوب ائحيا
بير قيطعه يئر اوستونده قوپوب بير يئكه داعوا
مئيدان كى قيزيشدى اولاريق محو٬ سراپا.
اونسوز دا اگر چند كى يئكسر تلفيز بيز!
اؤز قؤوموموزون باشينا انگل كلفيز بيز!
نتیجه:
اوسته کی قیسا بیلگی و معلوماتلار کئچمیشده اولوب اؤتنلردیر. بونلارا باخمایاراق بوگون فارس تشکیلاتلاریندا (حزب جبهه میللی، حزب پان ایرانیست، حزب میللت، حزب نهضت میللی، حزب جومهوری ایسلامی، جبهه مشارکت ایسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب ایسلامی، سازمان مجاهدین خلق، حزب توده، راه توده، سازمان راه کارگر، سازمان فداییان خلق، سازمان چریکهای فدایی، اتحاد فداییان کمونیست، سازمان فداییان خلق( اکثریت)، حزب رنجبر، حزب توفان، حزب مشروطه خواهان، حزب پر گوهر و ساییره) فارس اولمایان ائتنیکلره منسوب اولانلاری دئموکراتلیق اددعالاری ایله فارس ایستعمارینا بالتا اولدوقلاری اوچون (اؤرنک اولاراق بابک امیر خسروی، فیروز منصوری، نادر پیمایی، کاوه بیات، محمد ارسی و مینلر و یوزمینلرجه بو تیپلرین) اینسان اولماقلارینا شک ائتمگه حاققیمیز وار می ؟
1) آلتین اوردو خانلیغی نین قوروجوسو باتو خان اؤزو موغول ایدی. آنجاق بو خانلیق نفوس باخیمیندان آغیرلیقلی اولاراق تورکلردن اولوشوردو.
ایشیق سؤنمز 18.01.2005