ایران ممالیکی محروسه سینده تورکل

ایران ممالیکی محروسه سینده تورکلر مین ایل حؤکومت ائتدیکلرینه باخمایاراق نه اوچون تورکلر زامانا اویقون ملتلشمک مسئله سینی درک ائده بیلمدیلر و حاکیمیتی فارسلیغا قاپدیردیلار؟

تورک سیلسیله لری مین ایلدن آرتیق بوگونکو ایران ممالیکی محروسه سینه حؤکومت ائتدیکلرینه باخمایاراق تورکلر ایسلامیتی قبول ائتمک و ایسلامیته تمکین ائتمکله ایسلامیتین اومتچیلیک آنلاییشی و تورک حاکیم کسیمی نین فارس منشیلر ایله ایچ ایچه یاشاماقلاری ایران ممالیکی محروسی اراضیلریندکی تورکلوگو اؤزسنتی اداره چیلیک سیستیمیندن اوزاغلاتمیش مقام ساییلار.

مسئله داها یاخشی آنلاشیلسین دئیه بو مسئله نین بیر آز کؤکونه گئتمک لازیم گؤرونر. یئنی سئی اورخون یازیتارینا، ائله جه اسکی اویقور ادبیاتینا نظره سالدیقدا تورکلرین ایسلامیتدن اؤنجه مستقل خطلری و اداره چیلیک سیستیملری وار ایمیش. ایسلامیتی قبول ائتمیش تورکلر ایسلامیتین اومتچیلیک آنلاییشینا تمکین ائتدیکلرینه، عرب الیفباسینی قبول ائتمکلرینه یئتینمگه رک (کفایت ائتمگه رک) فارسلار ایله بیرلیکده مسلمان اومتی ساییلدیقلاری اوچون فارسچانی دا دیوان دیلی ائتدیکلری هامیمیزا آیدیندیر. بو مسئله بیر اؤلچوده اسکی اویقورلار اوچون ده کئچرلی ساییلار. اسکی اویقورلارین دا بیر بؤلومو مانی مذهبینی قبول ائتمکله اورخون الیفباسیندا آرامی خطینه کئچمیش گؤرونرلر. دئمک، دونیا گؤروشو و ایدئولوژی دوشگونلوگو تورکلری زامان زامان کئچمیشلرینه دوغرو اؤزگه یاشاتمیش. بو مسئله فارسلار اوچون ده کئچرلیدیر. بیلیندیگی کیمی فارسلار دا هیند کؤکنلی بیر توپلوم اولاراق اسلامیتی قبول ائتمکه اوچ یوز ایله یاخین عرب دیلی و مدنیتینه تابع اولموشلار. موضوعدان اوزاق دوشمک یاخشی اولماز دئیه بیر داها تورکلوک مسئله سینه قاییتمالی اولوروق.

840 میلاد ایلینده بیلگه کول قادیرخان قاراخانلی دؤلتی نین قورووجوسو اولموش[1]. بو دؤلت عرب خلیفه لیگی نین ال آلتی اولان، 875 میلاد ایلینده قورولان، سامان اوغوللاری دؤلتی ایله اوزون مودت مجادیله ائتمیش. قاراخانلی دؤلتلی ایلک اولاراق اورتا آسیانین شرقینده آرسلان قاراخان و غربینده بوغرا قاراخان باشچیلیغی ایله ایکی خانلیقدان اولوشموش بیر دؤلت اولموش. بو دؤلتین کئچیجی و موقتی پایتختی "تاراس/ تاراز" سونرا ایسه "کاشقار" شهری اولموش. بیلگه کول خانین ایکی اوغلوندان بازیر آرسلان خان (اولو خاقان) بالاساغون شهرینده و اوغولچاق قادیرخان ایسه ایلک اولاراق تالاس/ تاراز شهرینده سونرا ایسه پایتختی 893-اونجو ایل کاشقار شهرینه کؤچورموش. زامان گئدیشی ایله بازیر آرسلان خان نین اوغلو، ساتوق مسلمانلارلا تاماسا کئچه رک ایسلامیتی قبول ائتمیش. بئله لیکله ساتوق ایسلامی قاراخانلی دؤلتی نین رسمی دینی دئیه توپلوما بیلدیرمیش. قاراخان دؤلتیندکی تورک توپلومو یازیلی تورک دیلی بیلینجی و شعورونا مالیک اولدوقلاری اوچون اسکی اویقور الیفباسینا صادیق قالاراق تورکچه نی ایستر ادبیات، بیلیم، ایسترسه ده دؤلتچیلیک چاپیندا یاشاتمیشلار.

چوخ زامان کئچمدن ساتوق عمیسی اوغولچاق قادیرخان علیهینه ساواش آچاراق اونو حاکیمیتدن سالماقلا بؤیوک قاراخانلی دؤلتینی یاراتمیش. 943 ایلینده بالاساغون شهرینی فتح ائدن ساتوق بوغراخان قاراخانلی مملکتی نین هامیسینا صاحیب اولارکن عبدالکریم عنوانینی آدینا آرتیرمیش. ایسلامیتی اورتا آسیادا تورک توپلومو آراسیندا یایان ایسه عبدالکریم ساتوق خانین اوغلو، موسی بایتاش اولموش. قاراخانلی اوغوللاریندان ابو نصر احمد 999 ایلینده سامان اوغوللاری نین دؤلتینه سون قویماقلا عباسی خلیفه لیگی طرفیندن تانینمیش ایلک مسلمان تورک حؤکومداری اولموش. قاراخانلی دؤلتی 1212 اینجی ایللره دک تورک دیلی اداره چیلیگی آلتنیدا حؤکومت ائتمیش. قاراخانلیلار زامانیندا یوسف خاص حاجب طرفیندن اسکی اویقور الیفباسیندا قوتادقوبیلیک بیلیک آدی باشلیغی آلتیندا شاه اثر یارانمیش. محمود کاشقارلی ایسه تورکچه-عربچه دیوان ال لغت الترک، کتابی نی عربلر تورکچه اؤیرنمکلری اوچون عرب الیفباسینا یازمیش.

ایکینجی تورک ایسلام دؤلتی غرنویلر دؤلتی اولموش. غزنویلر دؤلتی آدیندان بللی اولدوغو کیمی غزنه شهریندن آلینمیش بیر دؤلت آدی ساییلار. دئمک، او زامانکی غزنه و اطرافینداکی ولایتلر تورکلر ایله فارسلارین قاریشیق و ایچ ایچه یاشادیقلاری بؤلگه لر اولموش. سامان اوغوللاری بخارادا حؤکومت ائدرکن غزنه و اطرافینا سامان اوغوللاری طرفیندن امیرلیک ائدن آلپ تکین یاواش یاواش غزنه بؤلگه سینده قدرت اولماغا و 963-ونجو ایل غزنه و اطرافینی سامان اوغوللاریندان آییراراق اؤزونو اورانین حاکیمی دئیه قلمه آلمیش. غزنه تورکلری، باشدا آلپ تکین اولاراق اورتا آسیادان قوپوق و فارسلار ایله ایچ ایچه یاشادیقلاری و سامانلی حاکیمیتینه تابع اولدوقلاری اوچون قاراخانلی تورک دؤلتی نین ترسینه اولاراق یازیلی تورک دیلی بیلینجی و شوعوروندان یوخسول اولدوقلاری اوچون سامان اوغوللارینی شکست وئردیکلرینه باخمایاراق فارسچانی سامانلیلاردان دیوان و دفتر ایشلری اوچون تحویل آلاراق عربچه دین و عئلم دیلی، تورکچه ده قوشون دیلی دئیه اوچونو بیلیکده یاشاتماغا چالیشمیشلار. غزنویلر دؤلتی سبک تکین زامانیندا تمام مستقیل اولماسینا باخمایاراق فارس و عرب انقیادیندان اؤزونو خلاص ائده بیلمه میش. سبک تکیندن سونرا سلطان محمود حاکیمیت تورپاقلارینی بؤیوتمکله عباسی خلیفه لیگی طرفیندن ده سلطان دئیه رسمیته تانینمیش. 999 میلاد ایلینده قاراخانلی دؤلتی ماورا النهر بؤلگه لرینی سامان اوغوللاریندان اله کئچیرمکله جیحون چایی قاراخانلی و قزنوی دؤلتلری آراسیندا سرحد دئیه قبول اولموش (1001).

اوسته ایشاره اولدوغو کیمی غزنوی دؤلتی نین قوروجولاری تورک اولدوقلارینا باخمایاراق اؤزلرینی فارسلیق انقیادیندان خلاص ائده بیلمدیکلری اوچون بیر چوخ فارس وزیر، شاعیرلر ائله جه دؤلت مأمورلاری غزنویلرین حاکیمیتینده یئر آلمیش.

اوچونجو تورک مسلمان دؤلتی، سلجوقلار دؤلتی اولموش. سلجوق اوغوللاری چاغری بگ باشچیلیغی ایله بوگونکو پاکیستان نین دانداغان بؤلگه سیندکی ساواشدا سلطان مسعود غزنوی حؤکومتینی یئنیلگه یه و شکسته اوغراتدیقدان سونرا، قارداشی طوغرول بگی سلجوقلو دؤلتی نین سلطانی دئیه تانیتمیش (اعلان ائتمیش). بئله لیکله مرو شهری پایتخت ائدیلمیش. طوغرول بگ ایلک آلدیغی و حاکیمیته گلدیگی بؤلگه لرده دیوان و دفتر ایشلری سامان اوغوللاری و غزنه لیلر زامانیندان فارسچا اولدوغو، اؤزو ده بلکه یازیلی تورک بیلینجی و شعوروندان یوخسول اولدوغو اوچون ابونصر محمد بن منصور آدلی بیر فارسی اؤزونه وزیر سئچمیش. ابونصرین وزیر سئچیلمه سی ایله فارسچا سامانیلر و غزنویلر دؤلتیندن بیر عنعنه اولاراق سلجوقلولارین دیوان و دفتر دیلی دئیه بیر سنت کیمی قبول اولونموش.

چوخ زامان کئچمدن مرو شهریندکی قورولتایدا کئچیریلن تدبیره اساسا جیهون و غزنه آراسینداکی بؤلگه لره چاغری بگ، سیستان؛ اونون اطرافینداکی بؤلگه لره موسی یابقو و نیشابور، اونون اطرافینداکی غرب بؤلگه لره ایسه توغرول بگ اؤزو یوکوملو و مسئول اولموشلار. چاغری بگین اوغلو یاقوتی ایله ابراهیم یینال غرب جبهه-ده مأموریت آلارکن آرسلان یابقونون اوغلو قوتالمیش گورجانا و دامغانا، چاغری بگین اوغلو قارا آرسلان قاوورد کیرمان ولایتلرینه یوکوملو و مسئول اولموشلار.

چوخ زامان کئچمدن خوازرم، ماورا النهر، بلوچیستان، کیرمان، بندرعباس، عربستان و عمان، بادغیس و اطرافلاری دا تماما سلجوقلولار طرفیندن ضبط ائدیلمیش. توغرول بگ طبریستان، ری، قزوین، نهاوند و اصفهان شهرلرینی آلاراق سلجوق دؤلتی نین سرحدلرینی گئنیشلتمیش. چوخ زامان کئچمدن سلجوقلولار آذربایجانا دوغرو ایلرلمگه باشالایاراق 1046 اینجی ایل گنجه، 1048 اینجی ایل ارزن، ارض روم، گورجوستان ولایتلرینی و بیزانس ایمپراتورلوغونو (یونانلیلاری) مغلوبیته اوغراتمیشلار.

بویه اوغوللاری (آل بویه) بغداددا خلیفه نی اسیر توتموش، خلیفه نی آزاد ائتمه لییک دئیه 1055 اینجی ایل طوغرول بگ بغدادا هوجوم ائده رک بغدادی اله کئچیرمکله بؤیوک سلجوقلولار دؤلتی نین سرحدلرینی داها دا گئنیشلندیردیرمیش.

توغرول بگین اوغلو اولمادیغی اوچون، قارداشی چاغری بگین اوغلونو(آلپ آرسلانی) اؤز یئرینه سلطان ائتمیش. آلپ آرسلان سلطان اولدوقدان سونرا عمی سینین وزیری عمید المک کندری (ابونصر محمد بن منصور) آدلینی وزیرلیکدن آزاد ائده رک نظام الملکی اؤزونه وزیر ائتمیش و آنادولو توپراقلارینی اله کئچیرمگه باشلامیش. بئله لیکله 1064 ایلینده قارص و اطرافینداکی بؤلگه لر اله کئچیریلمیش. ...

غزنوی، سلجوقلو دؤلتلرینی تعقیب ائدن خوارزمشاهلیلار، موغوللار (ائلخانلار)، تئیمورلولار، آق قویونلولار، قارا قویونلولار، صفویلر، افشار، زندیه و قاجارلار دا کئچمیشدن حاکمیته گلدیکلری گونه دک عادت و عنعنه کیمی یاشاتیلمیش فارسچانی دیوان و دفتر ایشلرینده یاشاتماغا داوام ائدرکن ایسلام اومتی آنلاییشی باتلاغیندا ایلیشیب قالاراق "ملت، ملی دیل و ملت ندیر؟" مسئله سینی درک ائده بیلمدیلر. بئله لیکله ایران ممالیکی محروسه سینده تورکلوگون علیهینه زامان دورمادان ایشلمه سینه باخمایاراق، ایستر تورک شاهلاری، ایسترسه ده سیاست ایله مشغول اولان تورک ائلیتی اؤز ملی منلیگی و کیملیگینی درک ائده بیلمدی. انگلیستان واسیطه سی ایله هندوستانا آیاق آچمیش چاپ صنعتی، هندوستاندا فارسلیق اوچون یالان روایتلر اساسیندا قوراشدیریلمیش "دساتیر" داستانلاری چاپ اولاراق ایرانا گتیریلمه سی ده خیالی فارس حئیرانلیغی و فارس ملتچیلیگینی کؤروکلمیش اولدو. باشقا بیر یاندان آوروپادان یاییلماغا باشلامیش "دؤلت ملتی" آنلاییشی یازیلی تورک دیلی بیلینجی و شعورو اولمایان قاجار شاهزاده لرینی ده فارس ملیتچیلیگی نین قوجاغینا سوروکلمیش اولدو. جلال الدين ميرزه، فتحعليشاهین اوغلو و عباس ميرزه نین کیچیک قارداشی فارسلیق اوچون هندوستاندا چاپ اولموش "دساتیر" یالان روایتلرینی "نامه خسروان" آدلی کتابیندا تورکلوک علیهینه و فارسلیغین خئیرینه یازدی:

" ... بیز ایرانلیلار اجدادلاریمیزین دیلینی اونوتدوق، یاددان چیخاردیق دئیه بیر گون دوشونجه یه و فیکیره دالدیم، فیکیرلشدیم. ... بیر آز ایرانلیلارین دیلی نین یوخ اولماسینا حئییفلندیم، افسوس یئدیم. اوندان سونرا پارسچا کتاب یازماغا باشلادیم. پارس پادشاهلاریندان اویقون و مناسب بیر موضوع تاپابیلمدیم. بوندان یانا یازدیغیما "نامه خسروان (شاهلار کتابی) آدینی وئردیم. ..."[2].

جلال الدین میرزه نین میرزه فتحعلی آخوندوفا یازدیغی مکتوبوندان اوخویوروق:

"سیزین بو ویران اولموش مملکتدن ائشیگه جانینیزی قورتاردیغینیزی و راحاتلیقلا یاشادیغینیزی، بیزیم پیس عمللریمیزدن (حاکیمیتین) خبرسیز اولدوغونوزو ظن ائدردیم. اوزاقدان الینیز سیاسی مسئله لرین ایچینده-دیر. گئنه سیز، آزادسینیز. بو ایش اولدوقچا چتین اولماسینا باخمایاراق کؤنلوموزو سئویندیرمک اوچون بو گؤزللیکده مکتوب یازارسینیز.... من یازیغین اورکده مین دئییلمه میش سؤزو وار. بو آرادا المیزدن هئچ نه گلمدیگینه باخمایاراق فقط دیلیمیزی (فارسچانی) خالقا خاطیرلاتماغا چالیشیرام. ... آرامیزدا یارانمیش دوستلوغون کسیلمه یه جه گینی، و یازیشاجاغیمیزی و بو دوستلوغون بؤیوک ایشلره وسیله اولاجاغینی آرزو ائدیرم"[3].

میرزه فتحعلی آخوندوف مذهب دگیشیکلیگی ائتمک لازیم دئیه یازمیش:

"عصرلردن سونرا غرب توپلوملاری و جامعه سی انقلاب ائتمه نی و پروتستان مذهبینی اختیار ائتمه نی درک ائتدیکلرینه باخمایاراق ایستر احمق تورک سلجوقلولار، یوخسا دا دیلم لیلر و عباسی خلیفه لیگی نین خط وئرمه سی ایله "اسماعیلی لرین بؤیوک امامی"نی

اؤلدورموش، "ایران ملتی" نین چیراغینی سؤندورموشلر"[4].

بورادا میرزه فتحعلی نین منظورو تئرور حرکتلری ایله مشغول اولان حسن صباح فرقه سین منظور ائدر.

میرزه فتحعلی آخوندزاده نی بو ایشده ائشلیک و همراهلیق ائدن فراماسون میرزه ملکم خان محفلی، تهرانداکی جلال الدین میرزه (فتحعلی شاهین اوغلو) و اونون بمبئی شهریندن ایرانا گلمیش زردوشتلرین دین خادیمی کیمی چیخیش ائدن مانکیجی همراهلیق ائدیردی. سونرالار میرزه آغاخان کرمانی و برلینده حسین کاظمزاده (ایرانشهر) تبریزی باشچیلیغی ایله یارانمیش "ایرانشهر" مجله سی محفلی، بو محفلی تعقیب ائدن سیدحسن تقی زاده تبریزی نین کاوه مجله سی و گئنه ده برلینده تورکلوک علیهینه یاییلماقدا اولان فرهنگیستان مجله سی. بو درگیلر و مجله لر آلمان دؤلتی نین پولو ایله مجانی چاپ اولاراق ایران نین 40 نئچه شهرینه گؤندریلیرمیش. بئله لیکله تورکلرین آز ساوادی اولموش اوخوموش کسیمینی تورکلوگه دوشمن ائتمگه چالیشمیشلار. رضاخان حاکیمیته گلمک عرفه سینده تهراندا تورکلوک علیهینه یاییلماقدا اولان محمود افشار یزدی نین آینده مجله سی ده دورمادان تورکلوک علیهینه نفرت یاغدیرماسینا باخمایاراق تورک توپلومونون ائلیتی ده فارس مدنیت راسیستلیگینه ال چالار و تورکلوکدن خالقی اوزاد دورماغا چاغیریرمیشلار. بو ایشده حتی محمد علی تربیت، تقی ارانی (مجله فرهنگستان برلین)، محمد قزوینی، سید احمد کسروی تبریزی (پرچم، پیمان)، میرزا رضاخان افشار بکشلو، صادق رضازاده شفق تبریزی، جواد غنی‌زاده سلماسی، ابوالقاسم آزاد مراغه‌ای، علی اکبر داور، عبدالحسین‌خان تیمورتاش نردینی، عیسی صدیق شاملو، غلامعلی رعدی آذرخشی، خلیل ملکی، جواد شیخ الاسلامی، یحیی ذکاء، بابک امیرخسروی قاجار کیمیلر ده زامان آخاریندا اؤزلری تورک اولدوقلارینا باخمایاراق تورک دوشمنلرینه ائشلیک و همراهلیق ائتمیشلر. بابک امیر خسروی بوگون ده بو ایشینی داوام ائدر.

دئمک، فارس ادبیاتی ایله تربیت اولموش، تورک دیل بیلینجی و شعوروندان ساغیلمیش تورکلر فارسلاردان داها دا پیس تورک دوشمنلیگی ائتمگه چالیشمیش و چالیشارلار. اؤرنک و نمونه اولاراق آذریها محفلی (سالار صیف الدینی، افشین جعفری، داوود دشتیبان، داریوش پیرنیاکان ..)؛ ایرانشهر محفلی باشدا سیدجواد طباطبایی و حزب پان ایرانیست (حجت کلاشی، مصطفی بادکوبه ای ...) محفلی نین بیر چوخو تورک کؤکنلی، آنجاق آنتی تورک موجودلار ساییلارلار.

دیل بیلینجی و شعورونا مالیکی اولمایان موجودلارین اؤلمکلری نین اؤز ملی منلیک کیملیکلری اوچون داها دا فایداسی چوخ اولار. دیل بیلینجی و شعورو اولمایان بیریسی هر هانکی حئیوانلا اؤزونو آییرد ائده بیلمز دئیه دوشونمک، بیلینجلی و شعورلو اولماغا چالیشماق لازیم.

[1] بیلگه کول قادیر خان قارلوق تورکلریندن اولموش. قارلوقلار دا اویقور تورکلوگونه باغلی اولموشلار.

[2] .جلال الدین میرزه، نامه خسروان، ص. 8 – 10.

[3] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ص. 132، آلینمیش: جلال الدین میرزا به میرزا فتحعلی، نامه ها، ص. 374 – 376.

[4] فریدون آدمیت: اندیشه های میرزه فتحعلی آخوندزاده، تهران، 1349، ؛ آلینمیش: ملحقات ص. 224، ص. 489.

5 تقی ارانی، در باره زبان فارسی و آذربایجان، زبان فارسی-1، مجله ایرانشهر، چاپ برلین، سال 1303(1924).

6 تقی ارانی، 2- آذربایجان یا یک مسئله حیاتی و مماتی ایران، مجله فرهنگستان، چاپ برلین شماره 5، سال 1303 (1924).

7 Anat, H. Yakup; Karahanlılar Tarihi, Haz. Ahmet Almaz, İstanbul 2003, s. 223

8 Genç, Reşat; Karahanlı Devlet Teşkilâtı, Ankara 2002, s. XXX + 266.

9 Genç, Reşat; Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara 1997, s. 412

10 Hunkan, Ömer Soner; Türk Hakanlığı Karahanlılar (766-1212), İstanbul 2007, s. 523

11 Merçil, Erdoğan; Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1991, s. 412.

12 Necef, Ekber N.; Karahanlılar, İstanbul 2005, s. 422.

13 Uluçay, Çağatay; İlk Müslüman Türk Devletleri, Ankara 1975, s. 336.