Sorqu: Yasəmin Qaraqoyunlu’nun “Türk” anlayışı üzərə nə demək istərdiniz?

Cavab: Azərbaycan Türkləri özlərini tarix boyu Türk adlandırmış, eləcə də İran Məmaliki Məhrusəsində qonşu xalqlar tərəfindən bugün də Türk adlanarlar. Demək, bu anlayış Yasəmin Qaraqoyunlu Xanım üçün böyük bir tapıntı sayılabilməz. Yasəmin xanımın “Azərbaycanlı” anlayışını İstalın və Heydər Əliyeflərə nisbət verməsi isə tarixi vaqeyətlərlə üst üstə düşməz. Bu məsələni izah etmək üçün bir az tarixin Azərbaycan ictimaiyətinə bəlli olmadığı qatına getmək və dilçilərin yazdıqları əsərləri oxumaq lazim.
Ruslar əvəllərdə Tatarlar (Tataristan Türkləri) ilə tanış olduqları üçün, Qafqazları işqal etdikdən sonra, oradakı Türkləri “Qafqaz Tatarları” deyə qələmə almağa başladılar. Rus Mütərcimi Makarof dilçi olduğu və Tatar Türkçəsi ilə Azərbaycan Türkçəsi arasında diyalekt fərqi təşxis verdiyi üçün, 1848-inci il yazdığı geramer kitabında Qafqaz‘daki Türkləri Azərbaycan adından yola çıxaraq “aderbidzancy” deyə qələmə almış[1]. Turkoloq Hermann Vambery 1885-inci il Dresden şəhərində yazdığı “Türkenvolk” adlı kitabında Azərbaycan Türkçəsinə uyqun danışanları “Aserbaidschaner (Azərbaycanlılar)” qələmə almış[2]. Bu tarixdən etibarən bütün Alman Turkoloqları, o cümlədən Karl Foy (1903, 1904) illərində yazılmış[3], Helmut Ritter (1921) yazdığı əsərlərində Azərbaycan Türkçəsinə uyqun danışanları “Azərbaycanlılar” qələmə almışlar[4].

Demək, bu məsələ Azərbaycan Türklərinin kimliklərini sorqu və sual altına aparacaq bir anlayış deyil, dünya millətləri və dünya dövlətləri çapında, muxtəlif milli toplumlara, yerinə görə bəzən coğrafi, bəzən isə başqa toplumlardan dəqiq bəllənsinlər deyə, onlara xas bir ad deyə verilmiş.

Almanlar özlərini “deutsch”, İnglislər Almanları “German”, Ruslar Almanlara “немецкий”, İskandinavi ölkələri Almanlara “tysk”, Finlər Almanlara “saska”, Fəransəlilər Almanlara “allemand” adı işlətdiklərinə baxmayaraq İnglis dilində dünya millətləri Almanları “German”, şərq dövlətlərinin bir çoxu Fəransəlilərdən təbəiyət edərək “Alman” deyə qələmə alarlar. Avstriya‘nın ədəbiyat dili Alman olmasına baxmayaraq Almanlar 1867-1918 illər arasında, onları “Alman-Avstiryalıları (Deutsch-Österreicher)” deyə qələmə almışlar. Bugün isə Alman ədəbiyatında Avstirya’daki Almanlar, “Österreicher (Avstiryalılar)” deyə qələmə alınarlar[5]. “Azərbaycan Türkləri” ifadəsi də “Alman-Avstiryalıları” kimi bir tanıtım adı sayılar. Onun da qısatması “Azərbaycanlılar” olar.
Üstəki dilçilik sahəsində olunmuş tanıtım və təriflərə əsasən Türkəmən-Sahra‘daki Türkmənlər göz ardı edilərsə, İran Məmaliki Məhrusə’sində, Azərbaycan Cumhuriyəti‘ndə, Dərbənd‘də, Borçalı’da və Türkiyə’nin şərqindəki, Türklər özlərini Türk qələmə aldıqlarına və qonşu xalqlar da onları Türk tanıdıqlarına baxmayaraq dilçilik baxımından bir dil medyomunda danışdıqları üçün, Azərbaycan Türkləri və qısatma olaraq da Azərbaycanlılar deyə qələmə alınarlar.

İşıq Sönməz, 15.08.2019