سیدحسن تقی زاده نین غرب کولتورو

سیدحسن تقی زاده نین غرب کولتورو ایله تانیش اولماسی، فارس حئیرانلیغی و فارس مدنیت راسیستلیگی

سیدحسن تقی زاده 1878 اینجی ایل تبریزده دونیایا گؤز آچدی. ایلک ماللا درسی اوخوماسینا باخمایاراق انگلیسجه و فرانسیزجا اؤیرنمکله مودئرن دونیا ایله تانیش اولماغا باشلادی. سیدحسن میرزه ملکوم خان و عبدالرحمن طالب یئفین فارسچا یازدیقلاری اثرلر ایله تانیش اولماقلا خاریجده فارسچا یازیلمیش مطبوعاتا، او جومله-دن اختر، پرورش، ثریا، حبل المتین، حکمت و مصرده عربجه چاپ اولموش مودئرن غربی دوشونجه لره ده ماراقلی اولدو. بئله لیکله تورکچه آنا دیلینده بیلینج و شعورا مالیک اولمادان بو ذات تبریزده یاشاماسینا باخمایاراق فارسلیق قطارینا مینمه نی اؤزو اوچون بیر آیدینلیق بورجو بیلدی. آنجاق مالی باخیمدان وضعی یاخشی اولمادیغی اوچون باکیدا آذربایجان ملی بورژوالاریندان اولموش زین العابدین تقی یئفه مکتوب یازاراق اوندان تحصیل کؤمگی آلماق و بیروتدا آمریکا اونوئرسیته سینده درس اوخوماق آرزوسوندا بولوندو. [1].

سیدحسن تقی زاده قافقازا و تورکیه-یه سفر ائتدیکدن سونرا بیروتا گئده رک فرانسه و انگلیس دیللرینی اؤیرنیمگه داوام ائتدی. اوتوز یاشیندا اولارکن مشروطه آدینا قورولموش تهرانداکی بیرینجی مجلیسه تبریزدن ملت وکیلی اولاراق گئتمه لی اولدو. تقی زاده دانیشیقدا ناطق و حراف اولدوغوندان یانا تهران مجلیسینده بیر چوخلاری نین رغبتینی قازاناراق فارسلیق اساسیندا آنا یاسا (قانون اساسی) یازیلارکن "متمم قانون اساسی" جزوه سینی یازماغا مأمور اولان دوقوز نفرین بیری اولدو. تقی زاده مملکت اداره ائتمکده شاهین اختیاری نین محدود اولماسی و دین نین سیاستدن آیری اولماسی نین یانچیسی اولدوغو اوچون بعضی روحانیلر طرفیندن دینسیزلیگه متهم اولدو. بو آشاما و مرحله یه دک تقی زاده نین گؤردوگو ایشلر تقدیره لاییق گؤرونر. بو سایدیقلاریمیزین آردیندان تقی زاده تهراندا فارس مدنیت راسیستی کیمی تانینمیش محمدعلی جمالزاده لر ایله احبابلیق ائتمگه باشلادی. بئله لیکله فارسلیق اساسیندا قورولموش "حزب دمکرات (فرقه ی دمکرات)" تشکیلاتینا دا عضو اولدو[2]. تقی زاده 1908 اینجی ایل انگلیسه گئتدی، اورادا إدوارد براون واسیطه سی ایله انگلیستانین عوام مجلیسی نین اوتوروملارینا قاتیلاراق انگلیستاندان قاجار شاهلیغی علیهینه کؤمک آلماغا چالیشدی. 1909 اونجو ایل تبریزده محمد علی شاه علیهینه باش قالدیرما حرکتی اولارکن تقی زاده تبریزه گئده رک تهران فتح اولدوقدان سونرا محمدعلی شاهی قدرتدن اوزاقلاشدیرماق و سورگون ائتمک دانیشیقلارینا قاتیلدی[3]. تقی زاده دین نین سیاستدن آیری اولماسینی تأکید ائتدیگی اوچون نجف عالیملریندن عبدالله مازندرانی و آخوند محمد کاظم خراسانی اونا "فسادِ مَسلکِ سیاسی" اتهامی ووراراق اونون علیهینه فتوا وئردیلر. بو فتوا مکتوبونون آردینجا مجلیس تقی زاده نین اعتبارنامه سینی لغو ائتدی. 1911 اینجی ایل آیت الله بهبهانی تئرور اولدوغو زامان تقی زاده نین بو تئروردا الی اولدوغو گمان اولوندو. بهبهانی نین تابوتو داشینارکن شعار وئریلیرمیش:

"فقیهی که اسلام را بود پشت/ تقی زاده گفت و شقی زاده کشت".

بئله لیکله سیدحسن تقی زاده، علی اکبر دهخدا بیر نئچه نفر انگلیستان نظامیلری واسیطه سی ایله او جومله-دن Claude B. Stokes واسیطه سی ایله انگلیستان سفارتینه سیغیندیقدان سونرا ایرانی ترک ائتدیلر. تقی زاده ایلک اولاراق استانبولا، اورادان آوروپا و آوروپا اوزریندن 1914 اونجو ایلین دئسامبر آییندا آمریکا بیرلشمیش دؤلتلره گئتدی. بیرینجی دونیا ساواشی باشلارکن آلمان حؤکومتی ایراندا روسیه نین و انگلیستان نین نفوذونا مانع اولماغی پلانلاشدیرارکن تقی زاده آلمانلار ایله امکداشلیق تکلیفی ایله آمریکاداکی آلمان کنسوللوغونا باش ووردو. بئله لیکله تقی زاده آلمان کنسوللوغو واسیطه سی آلمانیایا گئتدی. تقی زاده او زامانکی قاجار ممالیکی محروسه سینده کی سیاسی محفللرین آلمانیا حئیرانلیغی اوزره یازمیش:

"ما شوق زیادی به آلمان داشتیم. ایرانی ها آلمان را مثل پیغمبر، حضرت داود می دانستند كه آمده آنها را نجات بدهد. ما همه برای آلمان سینه می زدیم..."[4] .

بو اساسدا رضاخان ایش اوسته گلدیکدن و آلمانیادا نازیستلر قدرت اولدوقدان سونرا نازیستلیک، فاشیستلیک مفکوره سی رادیو و مطبوعات واسیطه سی ایران ممالیکی محروسه سینه یول آچاراق "آریاچیلیق"، فارس راسیستلیگی و فارس مدنیت راسیستلیگی نین تملینی اولوشدورموش.

سیدحسن تقی زاده، محمدعلی جمالزاده، حسین کاظمزاده (ایرانشهر)، عارف قزوینی، ابراهیم پور داوود آدلی فارس مدنیت راسیستلری بیر آرایا گله رک کمیته ملی برلین محفلینی یولا سالاراق کاوه درگیسینی آلمان دؤلتی نین خرجی و سیاستی دوغرولتوسوندا "ایرانیت" و "فارسلیق" اساسیندا یایماغا باشلار[5]. کاوه مجله سینی نین بیرینجی نمره سی 1916 اینجی ایلین ژانویه آیی نین ییرمی دؤردونده (1334 ه.ق. 18 ربیع الاول) برلین شهرینده چاپ اولموش. بو مجله فریدون و ضحاک افسانه لری ایله فارسلیق علینه چاپ اولاراق قاجار ممالیکی محروسه سینه بیله گؤندریلمگه باشلامیش (باخ تصویر).

جمالزاده نین آنلاتدیغینا گؤره آلمان دؤلتی بیرینجی دونیا ساواشیندا یئنیلدیکدن سونرا آلمان خاریجی ایشلر ناظرلیگی آدی چکیلن فارس راسیستلیک محفلینه داها کؤمک ائتمک نیتینده اولمادیغینی بیلدیره رک هر بیرینه ایستر ایرانا گئری دؤنمکلری، یوخسا باشقا بیر مملکته گئتمکلری، یوخسا دا آلماندا قالاراق کؤمک اومماماقلارینا داییر بیلگی وئرمه سینه باخمایاراق کاوه مجله سی 1922 اینجی ایلین مارت آیی نین اوتوزونا دک آلمان دؤلتی نین خرجی ایله نفیس کاغاذ ایله چاپ اولموش[6]. تقی زاده نین مجله یه کاوه آدی نین وئرمه سی هندوستاندان زردوشت مانکجی واسیطه سی ایله قاجار ممالیکی محروسه سینه گتیریلمیش "دساتیر" داستانلاریندا فارسلیق اوچون "پارسیان" ایفاده سی و اونلارا نسبت وئریلن دؤلتین بایراغی ("درفش کاویانی") نین آدی اسلامدان اؤنجه یازیلماسی دایانیرمیش[7]. تقی زاده نین نظرینده بو بایراق ایران ممالیکی محروسه سی نین ملی بایراغی اولمالی و "شیر و خورشید" سیمگه و علامتی یئرینه اوتورمالی ایمیش[8] و[9].

تقی زاده "استبداد منور (پطر کبیر در روسیه و میکادوی در ژاپن)" ایفاده سینی کاوه مجله سینده ایران ممالیک محروسه سی اوچون فایدالی دئیه تبلیغ ائدرکن مشفق کاظمی "فرهنگیستان" مجله سی نین باش کاتبی "ما دیکتاتور عاقل میخواهیم (در کشوری که نودونه درصد مردم آن رأی خود را با نظر مرتجعان به صندوق می ریزند، تنها امید ما فردی چون موسولینی است که بتواند نفوذ مقامات سنتی را از میان بردارد و بدینسان نگرش نوین، مردم و ملتی متجدد به وجود آورد.)" ایفاده سینی شعار اولاراق تبلیغ ائدیرمیش[10].

ایرانشهر[11] مجله سی ایسه 1301 – 1306 اینجی ایللر آرا کسیلمدن داواملی برلین شهرینده نژادپرستلیک و فارسلیغین کئچمیشی دوغرولتوسوندا چاپ اولاراق دونیانین هر یئرینده کی طالب انسانلارا و او جومله-دن ایرانین مختلیف شهرلرینه مجانی گؤندریلیرمیش[12]. برلینده دیکتاتورلوغو، راسیستلیگی، فاشیستلیگی ترویج ائدن فارس مجله لری نین یانی سیرا رضاخان میرپنج ایش اوسته گلدیکدن سونرا "آینده" مجله سی ده "عامل نژاد و وحدت زبانی" دئیه فارس راسیستلیگی اساسیندا محمود افشار یزدی باشچیلیغی ایله تهراندا چاپ اولماغا باشلامیش[13]. محمود افشار یزدی آینده مجله سی نین بیرینجی ساییندا و باش مقاله دئیه سیدحسن تقی زاده نین گؤروشلرینه یئر وئرمیش. تقی زاده-دن آینده مجله سی نین باشلیغیندا اوخویوروق:

"مؤسس و مدیر محترم مجلهء "آینده" بواسطه حسن ظنی که باین ضعیف دارند از من تقاضا فرموند که در شماره اول این مجله سطری چند بنگارم. اینجانب نظر باعتماد و اعتقادی که بپاکیزگی مسلک و خلوص نیت ایشان و روش مستقیم مجله دارم، مطلوب ایشانرا اجابت و به تحریر سطور ذیل مبادرت کردم"[14].

اوسته گؤروندوگو کیمی محمود افشار یزدی بیر تورک دوشمنی اولاراق تقی زاده نی تحمیق ائده رک تورکلوک، فارس اولمایان دیل و مدنیتلر علیهینه یولا سالمیش مجله نین باش یازیسینی اونون قلمی ایله چاپ ائدرکن، تقی زاده ده تورک دیلی و مدنیتی بیلینجی و شعوروندان یوخسول اولدوغو اوچون او مکارین تقی زاده نی بیر داشی کیمی قاباغا دیغیرلاتدیغینی بیر "حسن نیت" دئیه قلمه آلمیش. بئله لیکله اؤز تحمیق اولماسینی "اعتماد و اعتقاد" بیچیمینده مجله نین بیرینجی سایی نین باش مقاله سینده سرگیلتمیش. مسئله بئله اولدوقدا سیدحسن تقی زاده ایله محمود افشار یزدی نین دوشونجه باخیمیندان هانکی اورتاقلیقلاری وار سورقو و سوآلی اورتایا قویولار. بو دوغرولتودا کاوه مجله سی نین ایکینجی دؤنمی نین بیرینجی نمره سی نین باش مقاله-سینده اوخویوروق:

"قصد مجله کاوه بیشتر از هر چیز ترویج تمدن اروپائی است در ایران، جهاد بر ضد تعصب، خدمت به حفظ ملیت و وحدت ملی ایران، مجاهدت در پاکیزگی و حفظ زبان و ادبیات فارسی... امروز چیزی که به حد اعلا برای ایران لازم است و همه وطن‌دوستان ایران با تمام قوا باید در راه آن بکوشند سه چیز است که هر چه درباره شدت لزوم آن‌ها مبالغه شود کمتر از حقیقت گفته شده:

- نخست: قبول و ترویج تمدن اروپا بلاشرط و قید و تسلیم مطلق شدن به اروپا و اخذ آداب و عادات و رسوم و ترتیب و علوم و صنایع و زندگی و کل اوضاع فرنگستان بدون هیچ استثنا (جز از زبان) و کنار گذاشتن هر نوع خودپسندی و ایرادات بی‌معنی که از معنی غلط وطن‌پرستی ناشی می‌شود و آن را وطن‌پرستی کاذب توان خواند.

- دوم: اهتمام بلیغ در حفظ زبان و ادبیات فارسی و ترقی و توسعه و تعمیم آن.

- سوم: نشر علوم فرنگ و اقبال عمومی به تأسیس مدارس... این است عقیده نگارنده این سطور در خط خدمت به ایران و همچنین برای آنان که به واسطه تجارت علمی و سیاسی زیاد با نویسنده هم‌عقیده‌اند که ایران باید ظاهراً و باطناً و جسماً و روحاً فرنگی‌مآب شود و بس"[15].

اوسته گؤروندو کیمی فارسلیق اساسیندا "وحدت ملی ایران"، "پاکیزگی ... زبان و ادبیات فارسی" و "تعمیم زبان فارسی (در ایران ممالک محروسه)" ایفاده لری ظاهیرده بو ایکی مدنی گؤرونمگه چالیشان تمامیتچیلرین اورتاق و مشترک نقطه لری ساییلار. محمدعلی کاتوزیان نین یازدیغینا گؤره ایران توپلومونون، ائله جه ده اوخوموشلارین دئموکراسیدن بللی بیر آنلاغی و درکی اولمادیغی و بیر بیرلری ایله اورتاق دیل تاپابیلمدیکلری اوچون بیرینجی دونیا ساواشیندان سونرا مملکت داغیلماق عرفه سینده اولارکن "عقلای قوم" مختلف عقیده و دوشونجه-ده اولدوقلارینا باخمایاراق بیر قدرتلی حؤکومتین ایش اوستونده اولماسینی بیر ضرورت دئیه قلمه آلدیقلاری اوچون وثوق الدوله کابینه سی انگلیسلرین واسیطه سی ایله ایش اوستونه گلمیش. وثوق الدوله بیر ایل سونرا 1919 اونجو ایل انگلیسلر ایله آنلاشما باغلادیغی و بو آنلاشما اجتماعیتده ناراضیلیغا یول آچدیغی اوچون 1920 اینجی ایلین ژوئن آییندا وثوق الدوله حؤکومتی یئنیلگه یه اوغرایاراق آرا قاریشیقلیق نتیجه سینده سیدضیاء و رضاخان 1221 اینجی ایلین فوریه آییندا حؤکومت چئوریلیشینه قول چکمیشلر. بو حؤکومت چئوریلیشینده ایرانداکی بیر چوخ انگلیستان دیپلوماتلاری و افسرلری ده ایش بیرلیک ائتمیشلر[16].

رضاخان حاکیمیت دگیشیکلیگی ائتدیکدن سونرا تقی زاده گئنه ده خاریجی بؤیوک دؤلتلره ماراق گؤستره رک اونلارین ایرانا گلمه سینی فارس مدنیت راسیستلرینه سفاریش ائتمیش. تقی زاده 1921 (1300 ه.ش.) اینجی ایل محمود افشار یزدی آدلی فارس راسیستینه و فاشیستینه یازمیش:

"اگر مطلب عمده که به عقیده اینجانب کشیدن آمریکایی‌ها به ایران و دست دادن آن‌ها در ادارات است سر بگیرد، عن‌قریب کار‌ها به جاده اصلاح می‌افتد. باید آنچه ممکن است کوشش کرد که آمریکا را به ایران کشید. امتیازات داد. مستشار‌های مالی و فواید عامه و زراعت و تجارت و طرق و شوارع و تلگراف از آن‌ها آورد، مدارس آمریکایی تقویت کامل نمود..."[17].

اوسته گؤروندوگو کیمی آمریکا بیرلشمیش دؤلتلری نین ایرانا آیاغی نین آچیلماسی نین دوشونجه و فیکیری تقی زاده طرفیندن رضاخان حاکیمیت چئوریلیشینه قول چکدیگی زامانلار اورتایا قویولموش. مطلبین داوامیندا گؤره جگیمیز دک تقی زاده فارس حاکیمیت داییره لرینده مختلیف مقاملاردا و سنا مجلیسی نین باشچیسی و رئیسی اولاراق آمریکالیلارین ایرانا آیاغی نین آچیلماسیندا بیرینجی رول اوینامیش شخص ساییلمالیدیر.

تقی زاده 1924 (1303) اینجی ایل ایرانا گئری قاییداراق محمود افشار یزدیلر طرفیندن هدایت اولونان سردار سپه (رضا خان) نین مرکزیتچی سیاستینی، خاریجی مستشارلارین جلب اولمالارینی و مجلیس شورای ملی نی ایرانین گلیشمه سی و ترقی ائتمه سی اوچون اوچ اصل دایاقلاردان و اساسلاردان آدلاندیرمیش[18].

محمدعلی کاتوزیان نین یازدیغینا گؤره او زامانکی ایرانداکی چوخلو آیدینلار (!!) و درس اوخوموشلار دیکتاتورلوق طرفداری اولموشموشلار. آوروپادا یاشایان فارس مدنیت راسیستلری بیله دیکتاتورلوقدان باشقا بیر چیخیش یولو گؤرمورموشلر. بئله لیکله دیکتاتورلوق بیر مود و افتخار ساییلارمیش. رضاخان ایله هم ردیف اولمایان محمد تقی بهار (ملک الشعرای بهار) دا وثوق الدوله دؤلتیندن طرفدارلیق ائتدیگی کیمی بیر گوجلو مرکز حؤکومتین طرفداری اولموش[19] و رضاخان حاکیمیت چئوریلیشی ائتدیکدن سونرا اونا خطابه دئیه مداهلیق یازمیش[20].

فارس مدنیت راسیستلری، او جومله-دن سید حسن تقی زاده لرین ایستر اؤزلری نین و ایسترسه ده زامانلارینداکی سیاستچیلرین دئمکراسیدن آرتیق بیر آنلاییشلاری اولمادیغی و بوشونا چابالاراق اومودسوز اولدوقلاری اوچون محمود افشار یزدی آدرئسینه یازدیغی مکتوبوندان اوخویوروق:

"اغلب بلكه نزدیك به تام ایرانیان سست عنصر و مُذبذب و مُداهن و متملق و با تعارف و موافق مقام حرف زن و دروغگو و اهل تقیّه و مدارا و به اصطلاح خودشان اهل پُلتیك هستند و هر روز به حسب مقام دارای یك عقیده كه در حُكم آن روز غلبه دارد می باشند... و دایم مشغول دسایس و اسباب چینی و كارشكنی و انتریگ اند"[21].

تقی زاده اوسته یازدیغی صفتلری اؤزو ایله عؤمور بویو داشیمیش. رضاخان حاکیمیت چئوریلیشی ائتدیکدن سونرا اونلا شخصی مشورت ائتمه سینه و اونون "رئیس الوزرا و فرمانده کل" اولماسینا راضی اولماسینا باخمایاراق مجلیسده اونون شاه اولماسینا مخالف گؤرونموش. باشقا یاندان رضاخان حؤکومتی نین مختلیف مقاملاریندا (والی، سفیر ...) دئیه خدمت ائتمیش و سون اولاراق دا محمدرضا شاه زامانی سنا مجلیسی نین قورولماسیندا اشتراک ائتمیش و آلتی ایل سنا مجلیسی نین رئیسی اولموش و بیر سناتور اولاراق دا آیاقدان دوشن گونه دک سنا مجلیسی نین عضوو قالمیش.

1925 اینجی ایل رضا خان یانچیلاری قاجار شاهلیغینی خلع ائتمک و رضاخانی رسمی قدرتده اوتورتماق اوچون جمهوریت شعاری وئرمگه باشلامیشلار. جمهوریت چابالاری یئنیلگه یه اوغرادیقدان سونرا رضا خان بعضیلری ایله - او جومله-دن مستوفی الممالک، مشیر الدوله، مخبرالسلطنه، محمد مصدق، سیدحسن تقی زاده، محمدعلی فروغی، دولت آبادی و حسین علاء آدلیلاری ایله - مشورت آپارماغا باشلامیش و نتیجه-ده رضاخان بو ذاتلارین رضایتی ایله اؤزونو "رئیس الوزرا و فرمانده کل قوا" دئیه تانیتمیش. دؤلت آبادی نین یازدیغینا گؤره محمد مصدق بیر حقوقدان کیمی بو نظرین دوزگون اولماسینی تأیید و تأکید ائتمیش[22].

1925 ( 9 آبان 1304) اونجو ایل قاجار شاهلیغی نین قدرتدن خلع اولماسی مجلیسه تسلیم اولارکن مدرس بو طرحه اعتراض ائده رک مجلیسی ترک ائتمیش. آدی چکیلن حضرتلردن سید حسن تقی زاده، محمد مصدق، دؤلت آبادی و حسین علاء شخصی دانیشیقلاردا رضاخان نین "رئیس الوزرا و فرمانده کل قوا" اولدوغونا راضی اولماقلارینا باخمایاراق اونون شاهلیق پستونو اله کئچیرمه سی ایله مخالف گؤرونموشلر. محمد مصدق دئمیش:

"رضاخان نین دؤلت رئیسی اولماسینی لازیم و فایدالی قلمه آلار، آنجاق پادشاه اولاراق اداره و نظام ایشلری نین مسئولو اولماسی مشروطه ایله اوست اوسته دوشمز"[23]. سیدحسن تقی زاده چییخیشینده دئمیش:

" ... و خدا را شاهد می گیرم كه این حرف كه می گویم محض خیرخواهی مملكت و خیرخواهی همان شخص است كه زمام امور مملكت را در دست دارد و من خیر او را میخواهم و از جان خود بیشتر می خواهم... ولی ترجیح می دادم كه )موضوع تغییر سلطنت) رجوع شود به كمیسیون، چون ممكن است راه حل بهتر و قانونی تری پیدا شود كه هیچ خدشه و سوسه در كار پیدا نباشد... اگر این را اجازه ندهند گفته شود، سوسه در كار پیدا میشود و مطابق صلاح خودشان نیست. بنده غیر از این یك كلمه چیزی عرض نمی كنم و برای این، همه چیز را فدا می كنم و خدا را شاهد می گیرم و ملت و مملكتی كه مرا وكیل كرده است شاهد می گیرم و در مقابل تاریخ و در مقابل نسلهای آینده میگویم كه این كار به این ترتیب مطابق قوانین اساسی مملكت نیست و مطابق صلاح مملكت هم نیست. بیشتر از این حرف زدن هم صلاح نیست. همه می دانند آنجا كه عیان است چه حاجت به بیان است"[24].

مختلیف متنلری اوخودوقدا سیدحسن تقی زاده، محمد مصدق و حسین علاء سیاستدن اوزاق دورماغا قرار آلدیقلارینا باخمایاراق یالنیز عملده محمد مصدق ایمکانلی اولدوغو اوچون اؤزونو بللی بیر واقت سیاستدن اوزاق توتماغا چالیشمیش. تقی زاده ایسه رضا شاه زامانی مختلیف مقاملاردا؛ او جومله-دن خراسان والیسی، فرانسه-ده و انگلیستاندا ایران سفیری، یول وزیری و مالیه وزیری پستلاریندا خدمت ائتمیش. یالنیز ایران و انگلیستان آراسیندا نفت آنلاشماسی دئییلن "دارسی" سؤزلشمه سی نی تقی زاده نین اوزاتدیغی (تمدید ائتدیگی) و رضا شاه ایله قوشون و باشقا مسئله لر اوزره اورتاق بیر گؤروشده اولمادیغی اوچون فرانسه یه گئده رک اورادا ایران سفیری دئیه خدمت ائتمه لی اولموش. سونرا ایسه بیر مدت لندن شهرینده مطالعات شرق مؤسسیسه سینده و قوروموندا فارسچا درس وئرمه لی اولموش. ایکینجی دونیا ساواشی زامانی لندن بمبالاندیغی اوچون کمبریج شهرینه گئتمیش و محمدرضا شاه ایش اوستونه گلدیکدن سونرا گئنه ده انگلیستاندا ایران سفیری اولموش و 1944 (1323) اونجو ایل ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا ایرانا گئری دؤنه رک روسیه کومونیستلیگی قوشونلاری گونئی آذربایجانی ترک ائتمدیگی اوچون بیر هیئت ایله سازمان مللین امنیت شوراسینا گئتمیش. اورادا فارس حاکیمیتی طرفیندن آذربایجان توپراقلاری اوزره تورپاق ادعاسینا اورتاقلیق ائتمیش و روسیه کمونیستلیگی علیهینه شکایته قاتیلمیش. 1328 اینجی ایل تهراندا سنا مجلیسی نین قورولماسی ایله آلتی ایل بو مجلیسینی رئیسی اولموش، سونرا ریاست مقامیندان استعفا وئرمه سینه باخمایاراق 1346 اینجی ایله دک سنا مجلیسینده بیر سناتور اولاراق خدمت ائتمیش. 1348 اینجی ایلین بهمن آیی نین سکیزینده (28 ژانویه 1970) دوقسان ایکی یاشیندا تهراندا اؤلموش[25].

اوسته ایشاره اولدوغو کیمی سیدحسن تقی زاده و حسین علاء ایسه رضا شاه حؤکومتی ایله امکداشلیق ائتمکدن، اونون آسدی و کسدی سیاستیندن گئری اوتورمامیشلار. بو دوغرولتودا سیدحسن تقی زاده حسین اعلاء آدرئسینه یازمیش:

" خوب می دانید وقتی جنابعالی و آقای مصدق السلطنه و بنده هر سه مایل بودیم به مجلس نرویم و از كار خارج بنشینیم، لكن جنابعالی و بنده به واسطه ی ضرورت معیشت نتوانستیم این گوشه گیری را اختیار كنیم و آقای مصدق به واسطه ی داشتن وسیله ی مناعت، خود را بهتر از بنده توانستند حفظ كنند"[26].

اوسته گؤروندوگو کیمی محمد مصدق قیسا بیر سوره سیاستدن اوزاق دوردوغو اوچون فارس ایستعمارچیلاری و مدنیت راسیستلری اونو کاذب مقاومت سمبولو ائتمگه چالیشمیشلار. محمد مصدق تورک کؤکنلی اولماسینا باخمایاراق اونون ایستر گونئی آذربایجان ملی مسئله سی دئیه "ییرمی بیر آذر حرکتی" علیهینه اولماسی[27] و ایسترسه ده رزم آرانین ایران ممالیک محروسه سی اوچون فئدرال و خودمختارلیق مسئله لرینه دوشمنلیک ائتمه سی بو ذاتین هئچ ده مقاومت سمبولو دئییل[28]، فارس تمامیتچیسی و فارس ایستعمار یانچیسی اولدوغونو اورتایا قویار.

[1] ایرج افشار، زندگی طوفانی (خاطرات سیدحسن تقی زاده)، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی، 1372 ، صص 22 6 - 22 1 ..

[2] محمدعلی همایون کاتوزیان، فصلنامه ره آورد، بهار 1378، شماره 82، صحیفه 106، سیدحسن تقی زاده، سه زندگی در یک عمر..

[3] محمدعلی همایون کاتوزیان، فصلنامه ره آورد، باخ اورادا ص. 110.

[4] ایرج افشار، زندگی طوفانی (خاطرات سیدحسن تقی زاده)، پیوست پنجم، تقی زاده ه و اولتیماتوم روسیه » ص. 181.

[5] محمدعلی همایون کاتوزیان، ایران نامه، شماره بهار و تابستان (1-2) 1382، ص. 21.

[6] محمدعلی همایون كاتوزیان، «درباره ی جما لزاده و جما لزاده شناسی » چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد، تهران، نشر مركز، چاپ دوم، 1375.

[7] دساتیر داستانلاری 1500 اینجی ایللر هیندوستاندا اویدورولموش و کاغاذ اوزرینده یازیلدیغی متنلر ساییلار.

[8] Marashi, Afshin (2008). Nationalizing Iran: Culture, Power, and the State, 1870-1940. Seattle: University of Washington Press.

[9] مرضیه یحیی آبادی، روزنامه کاوه و خط مشی سیاست خارجی آن . موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران: http://www.iichs.ir/News-554/روزنامه-کاوه-و-خط-مشی-سیاست-خارجی-آن/?id=554

[10] اکبر منتخبی، سازندگی، شماره 346، 30 فروردین 1398: http://sazandeginews.com/News/4557

[11] حسین کاظمزاده (ایرانشهر)، مجله ایرانشهر، نمره اول، 26 ژوئن، 1922 (اول ذی القعده 1340)، برلین.

[12] حسین کاظمزاده (ایرانشهر) نین گؤروشلرینه باخ: ایشیق سؤنمز، قاجار شاهلیغی زامانیندا کئچمیشه دوغرو فارس حسرتچیلیگی: http://www.isiqsonmaz.com/Seite%20418.pdf

[13] محمود افشار یزدی، تیر ماه 1304 (1925)، تهران.

[14] سیدحسن تقی زاده، آینده، شماره 1، طهران 1304 (1925)، ص. 1.

[15] تقی زاده، مجله کاوه، دوره دوم، شماره اول، 1920، مسئله تجدد.

[16] محمدعلی همایون كاتوزیان، دولت و جامعه عادی و بی تأكید تضاد دولت و ملت، نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه ی علیرضا طیب، تهران، نشر نی، 1380.

[17] جمشید بهنام، برلنی ها (اندیشمندان ایرانی در برلن 1915 - 1930)، تهران، 1386، ص. 54.

[18] همنشین بهار: سیدحسن تقی‌زاده – یک مرد فکور در هیئت یک مرد عمل، شنبه, 10 ام فروردین, 1398: https://www.tribunezamaneh.com/archives/190203

[19] محمدعلی همایون کاتوزیان، فصلنامه ره آورد، باخ اورادا ص. 113.

[20] محمد تقی بهار، دیوان، خطابه دوم به رضا شاه.

[21] ایرج افشار، نامه های دوستان، گردآوری دكتر محمود افشار، تهران، موقوفات دكتر محمود افشار یزدی، 1375 ، ص 100 .

[22] یحیی دولت آبادی، حیات یحیی، تهران، عطار و فردوسی، 1362 ، جلد چهارم، صص 324 - 325 ..

[23] محمدعلی همایون کاتوزیان، فصلنامه ره آورد، باخ اورادا ص. 115.

[24] حسین مكی، دكتر مصدق و نطق های تاریخی او، تهران، علمی، 1364 ، جلد چهارم، صص 130 - 131 .

[25] گزارش ویژه مشرق، همه چیز در باره زندگی سیاسی سیدحسن تقی زاده، 10 فروردین 1392: https://www.mashreghnews.ir/news/193094/همه-چیز-درباره-زندگی-سیاسی-سیدحسن-تقی-زاده-تصاویر

[26] نامه های لندن، از دوران سفارت تقی زاده در انگلستان، به كوشش ایرج افشار، تهران، فرزان، 1375 ، ص 134 .

[27] سخنرانی دکتر مصدق در مجلس شورای ملی در میانه‌ی مذاکرات دولت مرکزی قوام و حکومت خودمختار آذربایجان، باخ : اتابکی، تورج. آذربایجان در ایران معاصر، ترجمه (به فارسی) محمدکریم اشراق، تهران، 1376، انتشارات توس ص 150.

[28] محمد مصدق، طرحی که آقای سپهبد رزم آرا به مجلس آورده‌اند طرح تجزیه ایران است، جلسه ۴۶ مجلس شورای ملی، دوره شانزدهم، ۲۲ تیر ۱۳۲۹، باخ: باختر امروز: http://bakhtare-emruz.com/4218/