آذربایجان صفوی دؤلتی نین قورولوشو دوغرودان دا آوروپالیلار الی ایله حیاتا کئچمیش می، یوخسا نه اوچون بئله بیر آنلاییش اورتایا چیخمیش؟

تاریخی حادیثه لری یئرینده، تاریخ آخاریندا ایزلمک، دگر وئرمک دوغرو و دوزگون اولار. بو باخیمدان ایستر شاه اسماعیل صفوینی ایران ملی دؤلتی نین قوروجوسو حئساب ائدنلر، ایسترسه ده اونو بیر آوروپائی پروقرام، یوخسا توطئعه سی اساسیندا قلمه آلانلار مسئله لری تاریخ آخاریندا دئییل، بیر نتیجه اولاراق بوگوندن کئچمیشه باخان ذاتلار ساییلارلار. بئلنچی یاناشماق، تاریخی اوبژکتیو اولدوغو کیمی قرائت ائتمک دئییل، هر هانکی بیر نتیجه نی کئچمیش عمللر اساسیندا یوروملاماق، تعبیر و تفسیر ائتمک ساییلار.

مسئله یه داها آچیقلیق گتیرمک اوچون بئله بیر گؤروشلرین کیملر طرفیندن اورتایا آتیلدیغینی ایضاح ائتمک اوخوجولار اوچون ده یارارلی اولار دئیه دوشونورم. والتئر هینتس آلمان تاریخچسی آلمان ناسیونال سوسیالیست ایدئولوژی سی نین اتکی و تأثیرینده، بلکه ده آلمان نازیستلرینه و فارس پهلوی حؤکومتلرینه  خوشخدمتلیک ائتمک اولسون دئیه، بئله بیر یانلیشلیغا یول وئره رک ایراندا فارس ملی دؤلتی نین قوروشونو شاه اسماعیل صفویه نسبت وئرمگه چالیشمیش[1]. بو گؤروش سونرا اشمیت، نظام الدین مجیر شیبانی، آرامش دوستدار، داریوش آشوری، عباس زریاب (بقالزاده) خویی طرفیندن ده اله آلیناراق فارسلیق اوچون "فارسچا و شیعه لیک" دئیه تاریخ اساسلی دؤلتچیلیک نظریه سی اولوشدورولماغا باشلانمیش.
باشقا بیر مؤللیف بوگون گونئی آذربایجان تورکلوگو آراسیندا تورک ملی بیلینجی و شعورونون گلیشمه سی نین اتگی و تأثیری و بو دوغرولتودا آوروپالیلارین، باشدا انگلیستانین فارسلیغی ایران ممالیکی محروسه سینه حاکیم ائتدیکلری ادعاسیندان یولا چیخاراق صفوی دؤلتی نین قورولوشونو آوروپالیلارا نسبت وئرمگه چالیشمیش[2].

اوسته وورغولاندیغی و اشاره اولوندوغو کیمی بو ایکی گؤروش صاحابلاری نین ایکیسی ده نتیجه-دن یولا چیخاراق قیلیق (عملکرد) تاپماغا و او قیلیغی بوگونکو دورومو و وضعیتی ایضاح ائتمگه چالیشمیشلار. اصلینده مسئله قیلیق ماهیتلی دئییل، علت ایران ممالیکی محروسه سینه حاکیم اولموش تورک انسانی نین اؤزونون مستقیل فلسفه دوشونجه سی نین یوخلوغو، یازیلی تورک دیلی بیلینجی و شعوروروندان یوخسوللوغو ایله ایضاح ائدیلرسه، ایستر کئچمیشده تورک حاکیملری نین نه اوچون فارسلیغا سؤیکندیکلری، ایسترسه ده نه اوچون ملتلشمک سورچ و پروسه سینده آذربایجان مشروطیتچیلری نین یئنی تاریخیمیزده ملی مسئله نی درک ائتمدیکلری ایضاح ائدیلمیش اولار. انگلیسلر رضاخانی ایران ممالیکی محروسه سینه مسلط ائتدیکدن قاباق دا، آذربایجان تورکلوگونون ائلیتی تورکچه یازیلی بیلینج و شوعوردان یوخسول ساییلاردی.

والتئر هینتس آدلی ذاتین شاه اسماعیل صفوی نین فارسلیغا ملی دؤلت قورماق آنلاییشی ایستر تاریخی باخیمدان، ایسترسه ده ایدئولوژی باخیمدان یئرسیز ساییلار. بیلیندیگی کیمی "ملی دؤلت" آنلاییشی فرانسه انقلابی نین سونوچ و نتیجه سی اولاراق 1789-دا آوروپادا اورتایا قویولموش. فرانسه-ده کی "دؤلت" ایسه "ملی دؤلت" دئییل، "دؤلت ملتی" آنلاییشی اساسیندا قورولموش. فرانسه ایستعمار دؤلتی اؤزونو لائیک تانیتماقلا دینی سیاستدن اوزاق توتماق، فرانسه دیلینی رسمی ائتمکله فرانسه ایمپراتورلوغوندا کئچمیشده رسمی اولموش دیل و مدنیتلری "غیر رسمی و یاساق" ائتمیشدیر[3].

محمد حکیمپور ایسه اوسته اشاره اولدوغو کیمی آمر و مأمور آنلاییشی اساسیندا شاه اسماعیلی انگلیس عاملی قلمه آلماغا چالیشمیش، اوخویوروق:

"شاه اسماعیل در واقع عامل انگلیسی ها برای مهار پیشروی عثمانی ها در جبهه های غرب عثمانی (جبهه اروپا) بود، آن هم با مشغول کردن عثمانی در جبهه شرق و چالدران با تشدید اختلافات و تفرقه مذهبی! این است که حکومت صفوی که خودشان ترک بودند، برای تمایز بیشترشان از عثمانی ها باید روی زبان فارسی تمرکز می کردند و نیز با اینکه خود خاندان صفوی و من جمله شیخ صفی سنی شافعی بودند، باید روی مذهب تشیع افراطی و غالی علی‌اللهی تمرکز و تأکید می کردند، آن هم از سوی شاه اسماعیلی که مادرش یک مسیحی متعصب بود و گفته‌اند در تربیت مسیحی اسماعیل هم خیلی مُصرّ بود. نام مادر اسماعیل هم مارتا بود"[4].

مؤللیف بئله بیر بؤیوک اتهام و تهمتی شاه اسماعیل علیهینه اورتایا آتارکن صفوی قارداشلیغی اوجاغی نین تاریخینی، او جمله-دن شئیخ جونئید و شئیخ حئیدرین هانکی بوروشوق یوللاردان کئچدیگینه داییر بیلگی و معلوماتا صاحیب اولارسایدی، بلکه ده بوگون مود اولموش "توطئعه" آنلاییشینی صفوی شاهلیغی علیهینه ایشلتمزدی.  انسانلاردا اولان ایچ دورتو (انگیزه داخلی) دئیه بیر آنلاییش اوزره دوشونجه و فیکیر یورماق، بیر چوخ واقعیتلری درک ائتمگه کؤمک اولار.

بیلیندیگی کیمی شاه اسماعیل ایران ممالیکی محروسه سینده شیعه لیگی رسمی مذهب ائتمیش، تورکچه شعر دیوانی یازمیش، عثمانلی حؤکومتی نین دیوان دیلی تورکچه اولدوغو اوچون، سلطان سلیم آدرئسینه تورکچه شاهلیق مکتوبو یازمیش تک بیر شخصیت اولموش. فارس دیلی منظور اولدوقدا، فارسچانی سلجوقلولار ایران ممالیکی محروسه سینه بیر دیوان دیلی اولاراق گتیردیکلری اوچون، بو دیل موغوللار و ایلخانلار زمانیندا دا دیوان دیلی اولموش. بو مسئله فقط سلجوقلولار، موغوللار دئییل، قاراقویونلولار و آغ قویونلولارین دا حؤکومت ائتدیکلری زامان دیوان دیللری اولموش. آق قویونلو حؤکومداری، اوزون حسنین منشی سی، ابوبکر تهراتی دا فارسچا منشیلیک ائتمیش و او اساسدا دا فارسچا دیوان دیلی اولاراق شاه اسماعیل صفوی و صفوی حاکیمیتلرینه تحویل وئریلمیش[5]. دئمک، بو عمل بیر عنعنه حالینا گله رک حؤکومتلرین بیربیریندن آلمیش عمل و رفتارلاری اولموش. شاه اسماعیل مالیک اولموش شیعه لیک آنلاییشی دا شئیخ جونئیددن اوغلو شئیخ حئیدره، شئیخ حئیدردن ده شئیخ اسماعیلا، یوخسا شاه اسماعیلا بیر ایدئولوژی اولاراق ارث قالمیش. شاه اسماعیلین آناسی سؤز قونوسو و موضوع اولدوقدا گئنه ده بو مسئله نین کؤکونو بیلمدیکده فقط "مارتا" آدیندان یولاچیخیلارسا، یانلیش بیر نتیجه آلماق اجتماعیت اوچون مسئولیتلی بیر ایش ساییلار. یئری گلمیشکن، قیسا بو مسئله نی ایضاح ائتمگه چالیشاق:

ترابوزان پایتختی اولموش کامنئن ممکلتی نین ایمپراتورو، Kalo İonnes محمد فاتحین سالدیریق و حمله سیندن قورخویا دوشدوگو اوچون، اؤزونو آق قویونلو دؤلتینه باغلی ائتمک آرزوسو ایله بیر ائلچی اوزون حسن دربارینا گؤندردی. اوزون حسن ایسه جاواب اولاراق ایمپراتورون قیزینی خانیملیغا، قاپادوقیا ولایتینی ده جهیز دئیه کامنئن ائلچیسینه مطرح ائتدی. بئله لیکله ائلچی کامنئنه ایمپراتورلوغونا گئری دؤنه رک بو موضوعنو ایمپراتور، Kalo İonnes-ه مطرح ائتدی. امپراتور قیزینی اوزون حسنه وئرمگی قبول ائتدیکدن سونرا، ایکی دؤلت آراسیندا بیر بؤیوک مراسیم کئچیریلدی. ایمپراتور ائرکن اؤلدوگو و دونیانی ترک ائتدیکی اوچون، اونون قارداشی  David Komnenus قارداشی قیزی  Katerina خانیمی دیارباقیرا، اوزون حسنه خانیم گؤندردی.

کومنئن (Komnen) ایمپراتورلوغو سرحدینده اوزون حسنین گؤندردیگی بگلر گلین کاتئیرینانی قارشیلادی. شاهزاده کاتئرینانی چوخلو کئشیش و قادینلار دئیه بؤیوک بیر هئیت ائشلیک (همراهلیق) ائتدی. بونلار هامیسی دیارباقیرا گله رک اورادا قالمالی اولدولار. اوسته لیک کاتارینا گونلوک عبادتینی ائده بیلمه سی اوچون، بیر چوخ راهیب، کئشیش آداملار دا دیارباقیرا گلدیلر (توضیح: بلکه ده یونانلیلارین نیتی اوزون حسن حؤکومرانلیق ائدن توپراقلاردا میسیونئرلیک ائتمک ایدی. عملده ایسه اونلار مسلمانلار آراسیندا مسلمانلیغی قبول ائده رک بیر ائتنیک اولاراق یوخ اولدولار).

 بئله لیکله کاتئرینا خانیم Despina Xatun آدی آلتیندا اوزون حسن ساراییندا خانیملیق ائتمگه باشلادی. Despina Xatun اوزون حسنی عثمانلیلار علیهینه ساواشا دورتمگه چالیشسا دا، بو چابالار فایدا وئرمدی. غرب دؤلتلری اوزون حسنی بیر مسیحیت اتفاقی ایچریسینده گؤرمک آرزوسوندا اولدوقلارینا باخمایاراق اوزون حسن گورجوستانا حمله ائتمکله بو اتفاق دا باش توتمادی، آنجاق اوزون حسن غرب دؤلتلری ایله سیاسی علاقه لرینی سوردورمگه داوام ائتدی.

گورجوستانا ائتدیگی باسقین اوزره اوخویوروق: "اوزون حسن کیلیسالاری و راهیبلر قالدیغی مکانلاری یاغمالادی، اسیرلر آلدی، کئشیشلری، راهیبلری اؤلدوردو، بیر چوخ ائرککلر بیرلیکده اسیر  آپاریلدی؛ بیر سیراسی مسلمان اولدو، بیر سیراسی ساتیلدی، بیر سیراسی دا کؤله و قول ائدیلدی. اوزون حسنین خانیمی Despina Xatun –دان اوچ قیزی و بیر اوغلو اولدو. بو قیزلاریندان مارتا خانیم شاه اسماعیل خطائی نین آناسی اولدو.

دئمک، مؤللیف بورادا اوزون حسن کیمی مارتانین بیر مسلمان باباسی اولدوغونو، مارتانین مسلمان محیطده تربیت آلدیغینی گؤز آردی ائده رک فقط "مارتا" کلمه سیندن یولا چیخاراق مسیحی اولدوغونو اوخوجونون گؤزونه سوخماقلا یانلیش بیر ایزلنیم یاراتمیش اولار.

شیعه لیک آنلاییشی ایسه، قارا قویونلولار زامانی دا آذربایجاندا بیر ایدئولوژی اولاراق یاییلماق اوزره ایدی. بو ایدئولوژی نی تاریخده تورکمن دئییلن طایفالار مذهبی شیعه شهرلری نین اطرافیندا اوتوراق ائتدیکلری اوچون، اؤزلری ایله بیر ایدئولوژی اولاراق گزیب دولاشدیغی یئرلرده یاییلماسینا یول آچمیشلار. اردبیلده کی شیخ صفی الدین اوجاغینا دا بو ایدئولوژی قاراخانلیلار واسیطه سی ایله یول تاپمیشدیر.

دئمک،  شئیخ جونئید بؤیوک قارداشی شئیخ جعفر ایله ایدئولوژی اختلافی اولدوغو باخیمیندان آنلاشابیلمدیگی، مذهبی حؤکومت قورماق دوشونجه سینده اولدوغو اوچون، قاراقویونلو حؤکومت باشچیسی جهانشاهی دا قورخویا سالدیغی اوچون، اونلار ال اله وئره رک شئیخ جونئید آذربایجاندان سورگون ائتدیلر. بئله لیکله شئیخ جونئید بیرسیرا موریدلری ایله قوزئی آذربایجان تورپاقلاری اوزریندن آنادولویا گئده رک عثمانلی سلطانی ایکینجی موراددان قورت بئلی بؤلگه سینده قالماق اوچون، اوتوروم اجازه سی آلماق اوچون، عثمانلی دربارینا ائلچی گؤندردی، آنجاق ائلچی باشاریلی اولمادیغی اوچون، شئیخ جونئید اورانی ترک ائده رک تکه و حمید بگلیکلرینه گئتدی. اورالاردا دا شکایت اولوندوغو اوچون، اسکندرون کؤرفزینه گئده رک اورادا بیر بؤیوک تککه یولا سالاراق عراقدان، شامدان، تورکیه-دن، ایراندان و بیر چوخ بؤلگه لردن مریدلری اورایا آخین ائتدیلر. سونرا شئیخ جونئید مصره حاکیم اولان مملوک سلطانینا شکایت اولوندوغو اوچون، شئیخ جونئیدی ولایت والیسی و مأمورلار توتماغا چالیشارکن بؤیوک بیر ساواش باش وئردی. نتیجه-ده شئیخ جونئیدین یتمیش موریدی جانینی اَلدن وئردیگی اوچون، شئیخ جونئید اورادان دا قاچمالی اولدو.

شئیخ جونئید صفوی اورادان قارادنیز قیراغینا یاخین اولان جانیق بؤلگه سینه گئده رک اونون یاخینلیغیندا اولان کامنئن ایمپراتورلوغونا طمع سالاراق جانیقدا اوزون زامان قالماقلا اؤزونه چوخلو طرفدار توپلادی. شئیخ جونئید جانیقدان یولا چیخاراق ترابوزان و اطرافینا حاکیم اولان کامنئن (یونان دیللی) ایمپراتورلوغونو ییخماغی و اونون یئرینه اؤزونه بیر دؤلت قورماغی بیر هدف دئیه نظره آلدی. شئیخ جونئیدین بو حرکتی مسلمان دؤلتلرینه قارشی اولمادیغی اوچون، مسلمان دؤلتلر بو حرکتلره سئیریجی قالدیلار. بئله لیکله شئیخ جونئید صفوی جانیقدا  بیر نئچه مین نفرلیک الی سیلاحلی طرفدارلاری ایله 1456-دا کومنئن ایمپراتورلوغو علیهینه هوجوما کئچدی. کومنئن دؤلتی اهالیسی نین چاره سیزلیگی و کومنئین امپراتورلوغونون ایچینده اولان آنلاشمازلیق و اقتصادی چتینلیک یوزوندن شئیخ جونئید راحاتجا بو دؤلتی دیزه چؤکوردو. نتیجه اعتباری ایله Kalo İoannes آتاسی نین تاج و تختینی چوخ راحاتلیقلا شئیخ جونئید صفویه تسلیم ائتدی.

بو آرادا محمد فاتح خیضیر پاشانی کومنئن امپراتورلوغونو آلماغا مأمور ائده رک، خیضیر پاشا اوردوسونون اورایا گلمه سی ایله شئیخ جونئید اورادان اورتاق و مشترک دوشمنلیگه مالیک اولان اوزون حسن آق قویونلو کؤحومرانلیغی توپراقلارینا یاخینلاشمانی سیاسی هدفلرینه یئتیشمگی اویقون حئساب ائتدی. بو آرادا اوزون حسنین باجیسی، خدیجه بگیم ایله ائولنمه نین نتیجه سینده حئیدر آدلی بیر اوغلان اولدو. حئیدر ایله اوزون حسنین قیزی مارتانین ائولنمه سی نتیجه سینده اسماعیل (شئیخ اسماعیل یوخسا شاه اسماعیل) دوغولدو.

ایشیق سؤنمز، 04.09.2021