فرانسه انقلابچیلاری نین دیل سیاس

Fəransə Devriminin Dil Siyasətləri və onun İran Məmaliki Məhrusəsi üzərə buraxdığı istemarçı ətkı və təsirləri

Bilindigi kimi, millət anlayışı birinci dönə və dəfə 1789'da, Fəransə'də feudal bir sistim əleyhinə baş vermiş "devrim" sonucu və nəticəsi olaraq ortaya çıxmış. Fəransə impiratorluğundakı muxtəlif milli toplumlar birlikdə inqlab etdiklərinə baxmayaraq, Paris'də hakimiyət mərkəzini ələ keçirmiş Fransız dilli inqılabçılar, ayrı milli toplumlara dil və mədəniyət haqqı tanımayaraq onları Fransız dili və mədəniyətində əritmək siyasətinə tabi tutmuşlar. Dil istemarçılıq anlayışını Fəransə inqlabçıları bir yorum, təbir və təfsir ilə qanun halına gətirməyə çalışdılar. O əsasda Fəransə inqlabının kimlik sənədində "millət" anlayışı belə förmülə olmuş:

"millət nədir? Millət, insanların birləşməsi ilə ortaq və müştərik qanun altında yaşayan və haman qanun verici məclis tərəfindən nümayəndəlik olunan bir bədəndir. Bu yeni bağımsız olmuş millət dartışılmaz hüququn qaynağıdır. Millət hər şeydən öncə var və hər şeyin qaynağı sayılar. Millət, istədiyi zaman qanuna hakim və qanunun özüdür. Millət üzərə danışmaq allah'dan bağışlanmış təbiyi qanunu gücsüzləşdirməkdir. Millətdən qabaq və onun üstündə fəqət təbiət qanunu vardır. Fəransə padşahı, Allah ona vermiş gücü millətə təhvil vermək istəmədıiyi üçün təxtdən yerə endirildi".[1]

Fəransə devrimini əsas götürmüş qanun Paris'də yazıldı. Ancaq fəransə impiratorluğundakıların çoxu Fransızca danışmır və inqlabçıları düşüncə və fikir baxımından da başa düşmürdülər. Fəransə dilində təlim və tərbiyət almış, Fəransə dilində və mədəniyətində aydınlaşmış parıslılər isə, güc mekanısmasını əllərində tutduqları üçün, öz düşüncələrini inqlabı əməl həyata keçirmək istirdilər. O zamankı Fəransə'nin dil və mədəniyət muxtəlifliyi üzərə bilgi və məlumat belədir:

Paris şəhəri öz ləhcəsində danışar, xalqın əksəriyəti Bask, Filaman, Alman, Breton, İtaliyan, Katalon və Oksitan dilində danışarlar. İnqlabçılar köhnə düşüncə tərzini Fəransə'nin məhəli dillərinə nisbət verirdilər. [2]

İnqılabçılar, bağımsız xalq fəransızca danışarsa, gücünü başarıqla həyata keçirə bilər deyə məseləni yozmağa və başqa milli toplumlara həq vermək istəmədilər. Jakubinlər dilin istandardlaşmasını təbliğ edərək deyirdilər:

Bütün vətəndaşları milli baxımdan birləşdirmək üçün, dil birliyinə ehtiyacımız vardır. [3] Bu arada xalqı milliyət baxımından təhmiq etmək üçün, 1794'də keşiş Henri Jean Baptiste Gəregoire xalqa müraciət etdi:

"Bütün vətəndaşları və milləti birləşdirmək üçün, bir dil bərabərliyinə ehtıyacımız var. Hərkəs eyni dildə danışsa, eyn düşüncəyə malik olabilər. Fransızça inqlab, əql, azadlıq və millət dilidir".

Fransız dili ilə tərbiyət olmuş jakubinlər və inqılabçılara görə, Bretonça xurafat dili, Almanca feudal dili ( zid cumhüriyət), Bask sünnəti məzhəbçilik deyə qələmə alınardı. 1794'də təblığat vəziri, Barère Fransız olmayan dilləri aşağıdakı şəkildə aşağılamağa çalışdı:

"Federalçılar və xurafatçılar Breton dilində; muhacərlər və cumhuriyətə qarşın nifrəti olanlar Alman dilində; zid inqilab olanlar İtaliyan dilində və fanatiklər Bask dilində danışarlar".[4]

Jakubinlərin həyata keçirdikləri siyasət, Fəransə inqilabçılarına bir mütləq idea bağışlamışdı. Belənçi ideaları yanlız tək allahli din misiyonerləri edə bilərlər. Bu ideaya əsasa yanlış təsəvür həzf olmalı və Fransız olmayan dillərdə hər hankı bir düşüncəni tövsif edənlər " təəsüb (le pəréjuge)" xərcə verir və öz qələt düşüncələrini " zid inqılab" dilində ifadə edərlər.

İnqılabı bir dil siyasətinin əsas qəhrmanı olan Aəbbé Gəregoire Fransız olmayan dilləri hankı vasitələr ilə məhv etmək olar deyə hesabat verməyə çalışdı. Bu hesabatda xanımlar hesaba gəlməyərək 3 milyon Fransız dilli insanın Fəransə'də yaşadığı idea olundu. [5]

Parisli inqlabıçılar, ilk olaraq Fəransə inqılabının məsajını müxtəlif dil və mədəniyət sahablarına tərcümə etməyə çalışdıqlarına baxmayaraq, sonra millət baxımından öz təmamiyətçilik məfkurələrindən yola çıxaraq ayrı dil və mədəniyət sahablarına təviz vermək və onların da dil və mədəniyətlərinin rəsmi olmasına icazə vermədilər.

1746'da Fəransə aydını Ètienne Bonnot de Condillac yazdığı „Essai sur lorigine des connaissances humaines" adlı məqaləsində dil üzərə yazdığı düşüncələr üzərə John Lock daha da artıq düşünməyə çalışdı. Onun yazdığı kitab Fəransə inqlabından 10 il qabaq „La Logique ou l’art de penser" başlığı altında çap oldu. Onun yazdığı düşüncələrdən yolaçıxaraq Fəransə inqlabçıları dil ilə düşüncənin necə birbirlərinə bağlı olduğunu dərk etdilər. Condillac hər bir dilin özünə xas yetənək və başarığı, düşünmək ehsas bəyan etmək (" maniere de voir et de sentir") qabliyətinə malik olduğunu və dillərin allah vergisi olmadığını, ancaq insan toplumları vasitəsi ilə dillərin xəlq olunduğunu tozih verdi.

Siyasi qüdrəti ələ almış parislı Jakubinlər Fransız dilini və öz düşüncələrini yaymaq üçün, çoxlu düşüncə və məfkürə üzərə dartışmağa başladılar. O düşüncələr arasında Fransız olmayan bölgələrə Fransız dilli müəlimlər göndərmək və oradakı uşaqlara istilahən Fəransə inqlabçılarının düşüncələrini aşılamaq və təzriq etmək yer alırdı. Bu arada Elzaslı Almanları Fəransə'nin içəri bölgələrinə köçürmək, yoxsa evlənmək niyətində olanlardan Fransız dilində sınav və imtihan almaq da yer alırdı. Beləliklə dil siyasəti hakimiyət etmək üçün bir vəsilə halına gəlmiş bir istemarçılıq məlzəməsi oldu. Gəregire'yə görə, milli maşınnın işini rahatlatmaq üçün, dil kimliyinə ehtıac var.

Bu dil kimliyi Fəransə impiratorluğundakı xalqlar üçün, Fransızca İran məmaliki məhrusəsində məşrutiyətdən sonra, hakimiyət farslığın əlinə düşdügü üçün, Farsça oldu. Demək, zahirdə "İran məmləkəti" və "İran tabiyəti" ifadə olunarsa da, əməldə " Fars" və "farslıq" təyin edici bir istemarçılıq siyasəti sayılar.

Keçmiş yazılarda işarə olduğu kimi Mirza Yusif Xan müstəşar ad-Dövlə 1284 - 1286 illər Fəransə'də Qacar Məmaliki məhrusəsi tərəfindən Elçi olarkən, orada Fəransə inqılabının sonuç və nəticəsinin təsirində yaranmış nəzm və intzama məczub olaraq özü də Fars borukrat olaraq Fars dilini divan və dövlətçilik dili deyə qəbul etdiyi üçün, "yək kələmə (qanun)" adlı Fəransə anayasasından almış təsirlərini düşüncələrini bir kitab halına gətirərək Təbriz'də məşrutəçilərin üzüvü olarkən o kitabçanı da Azərbaycan məşrutəçilərinə bir yol xəritəsi deyə Farsça təqdim etdi. [6] Sonralar Fəransə istemarçılığı düşüncəsi ilə tanış olmuş Məhmud Əfşar Yəzdi də İsvic və Fəransə'də təhsil alarkən Fəransə impratorluğunda milliyətlər üzərə əmal olan siyasətləri İran məmaliki məhrusəsi üçün bir soğat gətirdi. [7]

1) İşıq Sönməz, Mirza Fəthəli Axundov və Mirza Susif Xan Mustəşar ad-Dövlə Təbrizli və Fars hökumətinə gedən yol
www.isiqsonmaz.com/Seite%20418.pdf

2) İşıq Sönməz, Azərbaycan Məşrutə Hərəkatının yenilməsinin sonucu olaraq Fars istemarçılığına gedən yol

[1] „Qu'est-ce qu'une nation? Un corps d'associes vivant sous une loi commune et representes par la meme legislature.” „La nation existe avant tout, eile est l'origine de tout. Sa volonte est toujours legale, eile est la loi elle-meme.“ „Avant d'elle et au-dessus d'elle il n'y a que le droit naturel.“

[2] Fransız Dili İmpratorluğun Dili qələmə alındığı üçün sərasəri qələmə alınarmış.

[3] Pour fondre tous les citoyens dans la masse nationale, il faut identité de langage

[4] Barère: Le fédéralisme et la superstition parlent bas-breton; l'émigration et la haine de la République parlent allemand; la contre-révolution parle l'italien, et le fanatisme parle le basque.

[5]                   Fransız dilinin istifadäsini umumiləşditmək üzərə (1794): Fransızca: Rapport sur la essentialite et les moyens d'aneantir les patois et d'universaliser l'usage de la langue francaise "(1794)

[6] ایشیق سؤنمز، میرزه فتحعلی آخوندوف و میرزه یوسفخان مشیرالدوله تبریزلی و فارس حاکیمتینه گئدن یول ... www.isiqsonmaz.com/Seite%20418.pdf

[7] ایشیق سؤنمز، آذربایجان مشروطه حرکاتی نین یئنیلمه سی نین سونوچ و نتیجه سی اولاراق فارس ایستعمارچیلیغینا گئدن یول: www.isiqsonmaz.com/Seite%20257.htm

فرانسه انقلابچیلاری نین دیل سیاستلری و اونون ایران ممالکی محروسه سی اوزره بوراخدیغی ایستعمارچی اتکی و تأثیرلری

بیلیندیگی کیمی، ملت آنلاییشی بیرینجی دؤنه و دفعه 1789-دا، فرانسه-ده فئودال بیر سیستیم علیهینه باش وئرمیش "انقلاب" نتیجه سی اولاراق اورتایا چیخیش. فرانسه ایمپراتورلوغونداکی مختلیف ملی توپلوملار بیرلیکده انقلاب ائتدیکلرینه باخمایاراق، پاریسده حاکیمیت مرکزینی اله کئچیرمیش فرانسیز دیللی انقلابچیلار، آیری ملی توپلوملارا دیل و مدنیت حاقی تانیمایاراق اونلاری فرانسیز دیلی و مدنیتینده اریتمک سیاستینه تابع توتموشلار. دیل ایستعمارچیلیق آنلاییشینی فرانسه انقلابچیلاری بیر یوروم، تعبیر و تفسیر ایله قانون حالینا گتیرمگه چالیشدیلار. او اساسدا فرانسه انقلابی نین کیملیک سندینده "ملت" آنلاییشی بئله فرموله اولموش:

"ملت ندیر؟ ملت، انسانلارین بیرلشمه سی ایله اورتاق و مشترک قانون آلتیندا یاشایان و همان قانون وئریجی مجلیس طرفیندن نماینده لیک اولونان بیر بدندیر. بو یئنی باغیمسیز اولموش ملت دارتیشیلماز حقوقون قایناغیدیر. ملت هر شئیدن اؤنجه وار و هر شئیین قایناغی ساییلار. ملت، ایستدیگی زامان قانونا حاکیم و قانونون اؤزودور. ملت اوزره دانیشماق الله-دان باغیشلانمیش طبیعی قانونو گوجسوزلشدیرمکدیر. ملتدن قاباق و اونون اوستونده فقط طبیعت قانونو واردیر. فرانسه پادشاهی، الله اونا وئرمیش گوجو ملته تحویل وئرمک ایستمدیگی اوچون تختدن یئره ائندیریلدی"[1].

فرانسه انقلابینی اساس گؤتورموش قانون پاریسده یازیلدی. آنجاق فرانسه ایمپراتورلوغونداکیلارین چوخو فرانسیزجا دانیشمیر و انقلابچیلاری دوشونجه و فیکیر باخیمیندان دا باشا دوشموردولر. فرانسه دیلینده تعلیم و تربیت آلمیش، فرانسه دیلینده و مدنیتینده آیدینلاشمیش پاریسلیلر ایسه، گوج مکانیسماسی اللرینده توتدوقلاری اوچون، اؤز دوشونجه لرینی انقلابی عمل حیاتا کئچیرمک ایستیردیلر. او زامانکی فرانسه نین دیل و مدنیت مختلیفلیگی اوزره بیلگی و معلومات بئله-دیر:
پاریس شهری اؤز لهجه سینده دانیشار، خالقین اکثریتی باسک، فیلامان، آلمان، برئتون، ایتالیان، کاتالون و اوکسیتان دیلینده دانیشارلار. انقلابچیلار کؤهنه دوشونجه طرزینی فرانسه نین محلی دیللرینه نسبت وئریردیلر[2].

انقلابچیلار، باغیمسیز خالق فرانسیزجا دانیشارسا، گوجونو باشاریقلا حیاتا کئچیره بیلر دئیه مسئله نی یوزماغا و باشقا ملی توپلوملارا حق وئرمک ایستمدیلر. ژاکوبینلر دیلین استانداردلاشماسینی تبلیغ ائده رک دئییردیلر:

بوتون وطنداشلاری ملی باخیمدان بیرلشدیرمک اوچون، دیل بیرلیگینه احتیاجیمیز واردیر[3]. بو آرادا خالقی ملیت باخیمیندان تحمیق ائتمک اوچون، 1794-ده کئشیش Henri Jean-Baptiste Gregoire خالقا مراجعت ائتدی:

"بوتون وطنداشلاری و ملتی بیرلشدیرمک اوچون، بیر دیل برابرلیگینه احتیاجیمیز وار. هرکس عئین دیلده دانیشسا، عئین دوشونجه یه مالیک اولابیلر. فرانسیزچا انقلاب، عقل، آزادلیق و ملت دیلیدیر".

فرانسیز دیلی ایله تربیت اولموش ژاکوبینلر و انقلابچیلارا گؤره، برئتونچا خرافات دیلی، آلمانجا فئودال دیلی (ضد جمهوریت)، باسک سنتی مذهبچیلیک دئیه قلمه آلیناردی. 1794-ده تبلیغات وزیری، Barère فرانسیز اولمایان دیللری آشاغیداکی شکیلده آشاغیلاماغا چالیشدی:

"فئدرالچیلار و خرافاتچیلار برئتون دیلینده؛ مهاجرلر و جموریته قارشین نفرتی اولانلار آلمان دیلینده؛ ضد انقلاب اولانلار ایتالیان دیلینده و فاناتیکلر باسک دیلینده دانیشارلار"[4].

ژاکوبینلرین حیاتا کئچیردیکلری سیاست، فرانسه انقلابچیلارینا بیر مطلق ادعا باغیشلامیشدی. بئلنچی ادعالاری یانلیز تک الله-لی دین میسیونئرلری ائده بیلرلر. بو ادعایا اساسا یانلیش تصور حذف اولمالی و فرانسیز اولمایان دیللرده هر هانکی بیر دوشونجه نی توصیف ائدنلر "تعصب (le préjuge)" خرجه وئریر و اؤز غلط دوشونجه لرینی "ضد انقلاب" دیلینده ایفاده ائدرلر.

انقلابی بیر دیل سیاستی نین اساس قهرمانی اولان Abbé Gregoire فرانسیز اولمایان دیللری هانکی واسیطه لر ایله محو ائتمک اولار دئیه حئسابات وئرمگه چالیشدی. بو حئساباتدا خانیملار حئسابا گلمه یه رک 3 میلیون فرانسیز دیللی انسانین فرانسه-ده یاشادیغی ادعا اولوندو.[5]

پاریسلی انقلابچیلار، ایلک اولاراق فرانسه انقلابی نین مساژینی مختلیف دیل و مدنیت صاحابلارینا ترجمه ائتمگه چالیشدیقلارینا باخمایاراق، سونرا ملیت باخیمیندان اؤز تمامیتچیلیک مفکوره لریندن یولا چیخاراق آیری دیل و مدنیت صاحابلارینا تعویض وئرمک و اونلارین دا دیل و مدنیتلری نین رسمی اولماسینا اجازه وئرمه دیلر.

1746-دا فرانسه آیدینی Étienne Bonnot de Condillac یازدیغی „Essai sur l'origine des connaissances humaines“ آدلی مقاله سینده دیل اوزره یازدیغی دوشونجه لر اوزره John Lock داها دا آرتیق دوشونمگه چالیشدی. اونون یازدیغی کتاب فرانسه انقلابیندان 10 ایل قاباق „La Logique ou l’art de penser“ باشلیغی آلتیندا چاپ اولدو. اونون یازدیغی دوشونجه لردن یولاچیخاراق فرانسه انقلابچیلاری دیل ایله دوشونجه نین نئجه بیربیرلرینه باغلی اولدوغونو درک ائتدیلر. Condillac هر بیر دیلین اؤزونه خاص یئتنک و باشاریغی، دوشونمک احساس بیان ائتمک ("maniere de voir et de sentir") قابلیتینه مالیک اولدوغونو و دیللرین الله وئرگیسی اولمادیغینی، آنجاق انسان توپلوملاری واسیطه سی ایله دیللرین خلق اولوندوغونو توضیح وئردی.

سیاسی قدرتی اله آلمیش پاریسلی ژاکوبینلر فرانسیز دیلینی و اؤز دوشونجه لرینی یایماق اوچون، چوخلو دوشونجه و مفکوره اوزره دارتیشماغا باشلادیلار. او دوشونجه لر آراسیندا فرانسیز اولمایان بؤلگه لره فرانسیز دیللی معلیملر گؤندرمک و اوراداکی اوشاقلارا اصطلاحا فرانسه انقلابچیلاری نین دوشونجه لرینی آشیلاماق و تزریق ائتمک یئر آلیردی. بو آرادا ائلزاسلی آلمانلاری فرانسه نین ایچری بؤلگه لرینه کؤچورمک، یوخسا ائولنمک نیتینده اولانلاردان فرانسیز دیلینده سیناو و امتحان آلماق دا یئر آلیردی. بئله لیکله دیل سیاستی حاکیمیت ائتمک اوچون بیر وسیله حالینا گلمیش بیر ایستعمارچیلیق ملزمه سی اولدو. Gregire-یه گؤره، ملی ماشین نین ایشینی راحاتلاتماق اوچون، دیل کیملیگینه احتیاج وار.

بو دیل کیملیگی فرانسه ایمپراتورلوغونداکی خالقلار اوچون، فرانسیزجا ایران ممالیکی محروسه سینده مشروطیتدن سونرا، حاکیمیت فارسلیغین الینه دوشدوگو اوچون، فارسچا اولدو. دئمک، ظاهیرده "ایران مملکتی" و "ایران تابعیتی" ایفاده اولونارسا دا، عملده "فارس" و "فارسلیق" تعیین ائدیجی بیر ایستعمارچیلیق سیاستی ساییلار.

کئچمیش یازیلاردا اشاره اولدوغو کیمی میرزا یوسفخان مستشارالدوله 1284- 1286 ایللر فرانسه-ده قاجار ممالیکی محروسه سی طرفیندن سفیر اولارکن، اورادا فرانسه انقلابی نین سونوچ و نتیجه سی نین تأثیرینده یارانمیش نظم و انتظاما مجذوب اولاراق اؤزو ده فارس بروکرات اولاراق فارس دیلینی دیوان و دؤلتچیلیک دئیه قبول ائتدیگی اوچون، "یک کلمه (قانون)" آدلی فرانسه آنایاساسیندان آلمیش تأثیرلرینی دوشونجه لرینی بیر کتاب حالینا گتیره رک تبریزده مشروطه چیلرین عضوو اولارکن او کتابچانی دا آذربایجان مشروطه چیلرینه بیر یول خریطه سی دئیه فارسچا تقدیم ائتدی[6]. سونرالار فرانسه ایستعمارچیلیغی دوشونجه سی ایله تانیش اولموش محمود افشار یزدی ده سوئیس و فرانسه-ده تحصیل آلارکن فرانسه ایمپراتورلوغوندا ملیتلر اوزره اعمال اولان سیاستلری ایران ممالیکی محروسه سی اوچون بیر سوغات گتیردی[7].

1) ایشیق سؤنمز، میرزه فتحعلی آخوندوف و میرزه یوسفخان مشیرالدوله تبریزلی و فارس حاکیمتینه گئدن یول ... www.isiqsonmaz.com/Seite%20418.pdf

2) ایشیق سؤنمز، آذربایجان مشروطه حرکاتی نین یئنیلمه سی نین سونوچ و نتیجه سی اولاراق فارس ایستعمارچیلیغینا گئدن یول: www.isiqsonmaz.com/Seite%20257.htm
3) Klaus Wolschner, Sprachpolitik der Französischen Revolution 2018: Sprachpolitik 1789 (medien-gesellschaft.de)

[2] Fransız Dili İmpratorluğun Dili qələmə alındığı üçün sərasəri qələmə alınarmış.

[3] Pour fondre tous les citoyens dans la masse nationale, il faut identité de langage

[5]                   Fransız dilinin istifadäsini umumiləşditmək üzərə (1794): Fransızca: Rapport sur la essentialite et les moyens d'aneantir les patois et d'universaliser l'usage de la langue francaise "(1794)