"سفرنامه های ونیزیان در ایران" آدلی کتابا قیسا باخیش

ایران آدی دالیندا گیزلنمگه و ایرانی فارسلیق آدینا ایضاح ائتمگه چالیشانلار آذربایجان تورکلوگونون ایران ممالیکی محروسه سینده کی  عملی تاریخینی جعل ائتمک، تاریخی حادیثه لری یاپیلاشدیرماق (ساخته لشدیرمک) ایله تورک دوشمنلیگی اساسیندا "ایران ممالیکی محروسه سینی" "ایران" آنلاییشی فارسدیر" دئیه فارسلیق تاریخی یونتاماغا چالیشمیشلار. بئلنچی مؤلیفلردن بیری ده منوچهر امیری آدلی ذات ساییلار.

منوچهر امیری "سفرنامه های ونیزیان در ایران (شش سفرنامه)" آدلی یازدیغی کتابدا تاریخی حادیثه لری آنلاتماق یئرینه تاریخی جعل ائتمگه و اؤز دیللری ایله دئسک، "مصادره به مطلوب"، حتی مؤلیفسیز متن دئیه "سفرنامه" آدلی کتابی اورتایا قویماغا چالیشمیش. بو کتاب بیرینجی یول محمدرضا شاه زامانیندا (1349)، ایکینجی یول ایسه جمهوری اسلامی زامانیندا (1381) تهراندا خوارزمی یایین ائوی طرفیندن چاپ اولموش. منوچهر امیری حددن آرتیق جعلیاتا باش ووردوغو اوچون کتابا گیریش اولاراق یازیلمیش:

"... اگر قرار باشد، اصل انگلیسی (که اساس این ترجمه است) دوباره چاپ انتقادی شود، ناچار این ترجمه باید یکی ار متون اساس آن باشد"[1]

اوسته گؤروندوگو کیمی، مؤللیف لاتین (Vulgärlatein)  دیلیندن انگلیسچه یه ترجمه اولموش متنین سونرا نقد اولوناجاغینی، اؤزو انگلیسجه-دن فارسچایا ترجمه ائتمیش متنه دویونلمکله و بیر طرح ایله ییرمینجی عصرده یازیلمیش بیر متنی اون بئشینجی ایل یازیلدیغینی ادعا ائدن اورجینال بیر متینلر قارشیسیندا داها مقدم  تقدیم ائتمگه چالیشار. بو گؤروش بعضی یئر آدلاری نین تعیین ائتمه سی اوچون بلکه ده ایناندیریجی نظره گلسین، آنجاق او زامانکی بعضی دیپلومواتلارا نسبت وئرمیش متنلره هر هانکی مؤلیفسیز متینلری دخیل ائتمک، حتی بئلنچی اویدولورموش بیر کتابی تاریخی واقعیتلر کیمی، "ایراندا وئنیزلیلرین سفرنامه لری" دئیه ترجمه ائتمک ده یانلیش بیر عمل ساییلمالیدیر. آنجاق فارس منافعی ایجاب ائتدیگی اوچون، بلکه ده یالانلاری بیله بیله آچیقلیغا قاویشدیرماغا چالیشمادان اجتماعیته یئدیرمگه چالیشمیش.

منوچهر امیری ایسه اؤزو ده اظهارنظر ائتدیگی کیمی او زامانلار لاتینجه-دن "اورتا اینگلیسچه (انگلیسی میانه)" یه ترجمه اولونموش متینلری ده باشا دوشمک ده چتینلیک چکمیش. بئله لیکله اؤزوندن اویدوردوغو آنلاییشی دا بیر آنلادیلمیش حادیثه کیمی ترجمه ائتمیش[2].

منوچهر امیری "سفرنامه ونیزیان در ایران" کتابی نین مقدمه سینی Baron Stanly of Alderley آدلی ذاتا نسبت وئره رک او متن اوچون ده ترجمه-ده یئر وئرمیشف اوخویوروق:

"شاه اسماعیل ایران پر هرج و مرج را وحدت بخشید و ملیت ایرانیان را احیا کرد و بر وسعت دامنه اختلافی کی میان ایران و دیگر کشورهای اسلامی وجود داشت بمراتب افزود، اختلاف و تفرقه ای که بغلط مذهبیش خوانده اند، و حال آنکه اساسا ماهیتش ملی و سیاسی بود، و بصورتی که شاه اسماعیل احیا و تشدید کرد کاملا ملی بود. احساساتی که ایرانیان صدر اسلام را برنگیخت و بر آن داشت که در صدد رد و طرد انکار حلیفه اول، دوم و سوم یرآیند، همان احساسات ملی بود که محرک آنان در طرد و دفع تازیان و برتر شمردن اصل ورائث در امامت بر اصل انتخاب در خلافت بود. شاه اسماعیل از این احساسات ملی و سنتهای پادشاهی بهره جویی کرد و اگر جز این می کرد ایران که در معرض تاخت و تاز طوایف ترک در آمده بود ضمیه امپراتوری عثمانی می شد"[3].

اوسته گؤروندوگو کیمی بئلنچی آنلاییشلاری ایران  ملتی (ملیت ایرانیان)  دئیه  15-ینجی عصره،  شاه اسماعیله  نسبت وئرنلر  والتئر هینتس آدلی  بیر آلمانین فارسلیق اوچون اورتایا آتدیغی "دؤلت ملتی"  آنلاییشینی بیر داها تیکرارلاماغا چالیشار[4]. داها دوغروسو والتئر هینتس آدلی ذات اویدوروغو "ایران دؤلتی ملتی" آنلاییشی  Baron Stanly of Alderley طرفیندن 1873-ینجی ایل  ونیز سفرنامه سینه یازیلمیش بیر مجله نین گیریشیندن آلینمیشدیر[5]. ایستر منوچهر امیری، ایسترسه ده  ایران ممالیکی محروسه سی اوچون، "ایران دؤلتی ملتی" آنلاییشی نی اؤلموش شاه اسماعیل جسمینه یوکلمیش والتئر هینتس اوچون، ملیت آنلاییشی نین آوروپا 18-ینجی یوز ایلده تازا تازا اورتایا آتیلدیغینی تاریخ شهادت ائدر.

شاه اسماعیلین درویشلیک و شیعه لیک آنلاییشینی غلط مذهب قلمه آلان ذاتلار بو آنلاییشین طریقت دئیه شئیخ جونئید طرفیندن اورتایا قویولدوغو، اونون اوغلو شئیخ حئیدر طرفیندن اؤز تککه عضولری اوچون قیزیلباش طریقت گئییمی حاضیرلانماسی، بو طریقت شئیخ حئیدر ساواشدا اؤلدوکدن سونرا، بؤیوک اوغلو سلطانعلی و سونرا اسماعیلا شئیخ دئیه بیر ارث کیمی بوراخیلماسی بیر شیعه لیک آنلاییشی نین تظاهری اولموش. بیلیندیگی کیمی اماملار دا خلافتین ترسینه اولاراق امامت ارثی اولموش. بو مسئله مهدی غائب امام دئیه نقطه لنمیش بیر مقاما چاتمیش.

دئمک، شئیخ اسماعیل بیر شیعه دؤلتی قورماغا چالیشدیغینا باخمایاراق، بو آنلاییش فارسلیق و ایرانلیلیق و ایرانچیلیق اساسیندا اولمامیش. بو دؤلت آنادولو قیزیلباشلاری نین  جانی و مالی باهاسینا قورولموش بیرعقیدتی بیر قیزیلباش دؤلتی اولموش. آنجاق سونرالار بعضی فقه مسئله لر اوزره عرب مملکتلریندن گتیریلمیش فقیه لر واسیطه سی ایله  قیزیلباشلیقدان فاصیله آچماسی و قیزیلباشلارین شاه عباس زامانیندا "شاهسون" بیرلیکلری واسیطه سی قلع و قمع ائدیلمکلری صفوی دؤلتچیلیگی ایچینده آخین ائدن سورچ و پروسه لر ایله ایضاح اولونمالیدیر.

آنجاق شک یئری قالماسین دئیه 17-ینجی و 18-ینجی عصرلرده آلمانیادا "ملیت" اوزره دوغرو و دوزگون آنلاییش اولمادیغی اوزره  او زامانکی آلمان مطبوعاتیندان اوخویوروق:

"هامبورکدا اخلاقی هفته لیک دئیه "وطنپرست" آدلی درگی وار ایدی (1724 – 1726). بو درگیده عالیملر خالق تحصیلی و اهالی نین آشاغی طبقه لری نین حیات وضعیتی  نین یاخشیلاشدیریلماسی موضوعسوندا مذاکره لرآپاریردیلار. او زامانکی وطنپرورلیک آنلاییشی و دوشونجه سی  بیر دونیا وطنداشلیغی (شهروندی) آنلاییشی ساییلاردی[6].  1790-ینجی ایلده، آلمان قازئتی "Deutsche Zeitung" وطن پرورلیک آنلاییشینی  بیر دونیا انسانی نی خوشبخت ائدن و سفالتی آرادان قالدیران بیر انسان آنلاییشی دئیه قلمه آلیردی[7].  18-ینجی عصرین سونلارینا قدر، آلمان توپلوموندا "وطنپرورلیک"، آزادلیق و انسانلارا آنلاییش گؤسترمک باخیمندان "جهان وطنلیک" آنلاییشی ساییلاردی. آلمان دیللی انسانلارین "ملت" اولاراق اؤز ملی توپلوملارینی باشا دوشمه سی، هر شئیدن اول فرانسه بورژوازی انقلابینا و خصوصا آلمان حؤکمدارلاری نین اؤز خالقلاری آراسیندا ملی حیسسی سفربر ائتمک ایستدیکلری و فتح ساواشلارینا بیر رئاکسیون اولاراق اورتایا چیخمیش[8].

گؤروندوگو کیمی آلمان توپلومو 18-ینجی عصرده دوشونور ائلیته و مطبوعاتا مالیک اولدوغونا باخمایاراق اؤزونو بیر ملت دئیه درک ائده بیلمه میشدیر. آنجاق فارس ایستعمارچیلیغی اوچون تاریخ یونتاماغا چالیشانلار  15-ینجی عصرین سونلاریندا شاه اسماعیلی  "ایران دؤلتی ملتی" قوروجوسو دئیه قلمه آلماغا و عوامفریبلیک ائتمگه چالیشارلار.

شاه اسماعیل بیر قیزیلباش شیعه دؤلتی قورماسینا باخمایاراق حاکیمیت باخیمیندان داغیلمیش اوزون حسن ایمپراتورلوغونون بیر بؤلومونو ارزینجانداکی قیزیلباشلار واسیطه سی ایله تبریزی پایتخت ائتمکله قورتارماغا چالیشماسینا باخمایاراق افغنستانین گونئی بؤلگه لرینی او جمله-دن قندهار بؤلگه سینی بابور شاها و چالدیراندان باشلاراق دیارباقیر و ارزینجان بؤلگه لرینه دک اوزانان بؤلگه لری عثمانلیلارا اودوزموش بیر مذهبی و سیاسی شخصیت اولموش. شاه اسماعیل صفوی چالدیران ساواشیندا سلطان سلیمدن یئنیلگه و شکسته اوغرادیقدان سونرا،  عثمانلی سلطاان سلیم ایله باریشماق ایسته سه ده، سلطان سلیم بو مسئله ده ماراقلی اولمایالاراق شاه اسماعیلا بیرحؤکموران اولاراق دینج و ساواشدان اوزاق حیات کئچیرمگی تحمیل ائتمیش. شاه اسماعیل ایله تورک طایفالاری مناسبتی فارس مؤللیفلری طرفیندن مطرح اولدوقدا گئنه ده شاه اسماعیل قیزیلباش اوردوسو آغیرلیقلی اولاراق آنادولودان گلمیش تورک طایفالاریندان اولوشدوغونو وورقولاماق یئرینده اولار.[9]

Baron Stanly of Alderley- آدلی شخصه نسبت وئریلمیش مقدمه-دن اوخویوروق:

"شاه اسماعیل چنان در کارخود کامیاب شد که نادر شاه توانست رشته اش را پنبه کند و چون قصد اینکار را کرد، قصد جانش کردند و رشته عمرش را بریدند و با اینکه امروزه زبان اکثریت مردم ایران و دودمان سلطنتی ترکی است، احساساتشان مانند مردم شیراز و اصفهان است"[10].

گؤروندوگو کیمی بو آنلاییش بیر ملت آنلاییشی دئییل، اسلام دئیه امتچیلیک آنلاییشی ساییلار. بو آنلاییش بوگون ده دونیانین دؤرت بیر بوجاغیندا ایستر شیعه و ایسترسه ده سنی توپلوملاری نین "اسلام امتی" دئیه  بیربیرینه بسلدیکلری آنلاییشا اساسلانار.

منوچهر امیری  Baron Stanly of Alderley آدلی ذاتا مؤلیفی بللی اولمایان  متنلری نسبت وئرر. بو دوغرولتودا اوخویوروق:
"سومین سفرنامه متعلق به مجموعه راموزیو[11] از آن مؤلفی گمنام است که خود میان دمشق و حلب و ایران بازرگانی می کرده است و بیش از هشت سال یعنی از سال 1511 تا 1520 (916/ 925 ه. ق.) در ایران گذرانده و از نزدیک شاهد دوران پر شکوه اسماعیل صفوی بوده است. سبک نگارش این سفرنامه پیچیده تر است، اما در عین آنکه مطالب آن از نظر تاریخی صحیح است، شهرها و روستاها را با تفصیل بیشتر وصف کی کند... "[12].

یئری گلمیشکن Ramusio آدلی شخصین کیم اولدوغو و وئردیگی بیلگیلرین ایران ممالیکی محروسه سینه ایلگیسی اولوب اولمادیغی اوزره و سونرا بو متنین آشاغیدا گؤره چگیمیز کیمی، تاریخی باخیمدان نه اؤلچوده یالان و دوغرو اولدوغونو اؤیرنمگه چالیشاق. Ramusio ایتالیانین Padua شهرينده Pietro Pomponazzi  و  Aldo Manuzzio آدلیلارین اؤيرنجيسي اولموش. او اورادا لاتين و يونان ديللريني اؤيرنديکدن سونرا، بعضي شرق ديللرينه ده ماراقلي اولموش. 1505-اينجي ايل وئنيز ائلچيسي، Alvise Mocenigo  آدليني پاريس شهرينه فرانسه حؤکومتي دربارينا ائشليک (همراهليق) ائتميش، 1507-اينجي ايلين ماييس آيينادک اورادا قالميش. Ramusio سونرالار ايسويچره (سوئیس) مملکتینه و روم شهرینه ديپلوماتيک صفرلرده اولموش. 1513 و 1515-اينجي ايللر وئنيز دؤولتينين سينات مجلیسینده بير کاتيب اولاراق چاليشميش.

منوچهر امیری آوروپادا یاشامیش و شرق اؤلکه لرینده، او جومله-دن ایران ممالیکی محروسه سینده اولمامیش Ramusio آدلی نین اثرلری آراسیندا مؤلیفی بللی اولمایان اثر دئیه Ramusio دیباچه سی (گیریشی) دئیه ترجمه دئیه ادعاسی ایله اوزون حسن آق قویونلونون هانکی اساسدا شاه اولدوغونا داییر یازمیش، اوخویوروق:

".. در اینجا به اختصار تمام در بیان شیوه ای خواهم کوشید که اوزون حسن بکار بست و به سلطنت رسید، یعنی دلیری و زیرکی او، چه  این سخنان را شایسته باز گفتن به ملت خویش می دانم. زیرا در میان تمام پادشاهان مشرق زمین،  که از زمان شکست ایرانیان و انتقال حکومت آنان به یونانیان، به جهانداری رسیده اند هیچ یک فرو شکوه داریوش ویشتاسب و اوزون حسن را نیافته اند. اگر بخت با او در نبرد دوم وی با عثمانیان که در "ترجان" اتفاق افتاد یاری کرده بود – همچنان که در نخستین نبرد او با عثمانیان در کنار رود فرا سازگاری نموده بود. – شک نیست که با این دو پیروزی حویشتن را سرور آسیا و مصر گرادنده بود. اما دریغا که پاره ای از پادشاهان مشرق زمین با همه توانایی و هوشمندی که آنان را بوده است مورخانی نداشتند که در ستایش و بزرگداشت کارهایشان بکوشند، زیرا می بینیم که در میان سلاطین مصر و شاهان ایران جنگاورانی نامور بوده اند که نه تنها با پادشاهان بربر جنگجوی نامبردار عهد باستان پهلوی می زده اند، بلکه با فرماندهان بزرگ یونان و روم در داشتن تمام اوصافی که نشانه سرداران شایسته است همسری می کرده اند. سخن  بر سر آن است که کارنامه این مردان به ما اروپاییان که ستایشگر فضایل رجال دوست و بیگانه هستیم به صورتی چنان ممسوخ و ناسخ می رسد که از چندین سخن نارسا نمی توانیم تاریخی کامل فرهم آوریم. پس عجب مدارید اگر می بینید که در این یادداشت در پاره ای از موارد حق مطلب را ادا نکرده ام، چه اگر آگاهی بیشتری داشتم چنین می کردم زیرا چنانکه پیش از این گفته ام ..."[13].

اوسته گؤروندوگو کیمی بورادا سفرنامه دئیه بیر آنلاییش دئییل، اوزون حسن شخصیته قونداریلمیش  فارسلیق تاریخی نسبت وئرمکله اوزون حسن آق قویونلونو بیر یاندان اسلاو دیللی کوروش و داریوش حئکایه لرینه، باشقا یاندان ابولقاسم فردوسی زردوشتلرین افغانستانداکی شفاهی ادبیاتلاریندان نظمه چکدیگی "ویشتاسب" و باشقا یاندان "عهد باستان پهلوی" دئیه پهلوی شاهلیغی زامانیندا خیالات اساسیندا توخونموش "پهلوی باستان" خیالاتینا دویونلمک چالارلاری اورتایا چیخار.

دئمک، کوروش وداریوشا نسبت وئریلمیش داستانلارین یونانلاردان آلیندیغی فرض اولسا دا، شاهنامه داستانلارینداکی "ویستاسب شاه" آنلاییشی و "عهد باستان پهلوی" خیالاتی پهلویلر زامانی توخونموش یالانلارین خیالی بیر ونیزلی آدینا متن اولاراق یازیلماقلا بو یالانلاری "سفرنامه" دئیه ایران ممالیکی محروسه سی انسانلارینی تحمیق ائتمگه و عوام ساخلاماغا خدمت ائدرلر. منوچهر امیری ترجمه دئیه خیالی مؤلیف آدینا یازمیش، اوخویوروق:

".. پیش از آنکه عیب جویان بر من بتازند خواهش دارم که بر پاکی نیت من بنگرند، نه آنکه مرا متهم کنند که خواسته ام خود را در کار جهان داناتر از دیگر نویسندگان جلوه دهم و از این شهرتی بدست آورم. اما قطعا باید هر چه زودتر آنچه یکی از بستگان اوزون حسن در باره او گفته و اطلاعات خود را از خاله اش، ملکه دسپینا، بدست آورده است باور کنیم نه آنچه دیگران در تاریخهای خود آورده و تنها خواسته اند از روایات بعضی ارمنیان سود جسته باشند. مراد ارمنیانی هستند که برای کوچک نمودن اوزون حسن آوازه در انداخته اند که وی از نسل شاهان نبود و در آن هنگام که بر پاره ای از نقاط ارمنستان فرمان می راند با پراکندن مال فراوان و بدست آوردن دل سپاهیان فرصت یافت تا یوغ اطاعت جهانشاه را بشکند...."[14].

اوسته گؤروندوگو کیمی، منوچهر امیری بیر داها اوسته توخودوغو یالانلارا توتولاجاق ایرادلار اوزره فیکیرله شه رک اؤز خیال ائتدیگینه توتولاجاق ایرادلارا جاواب وئرمگه و بو یالانلارین ماهیتینی بیر حقیقت کیمی توجیه ائتمگه و اوسته لیک بیر ایرانلی دئیه خوش نیت اساسیندا بو یالانلاری "سفرنامه" دئیه قلمه آلدیغینی توجیه ائتمگه چالیشمیش. دئمک، خیالی مؤلیفین (اوخو:  منوچهر امیری) نین هدفی دونیادا اؤزونو چوخ بیلن، شهرت صاحابی  تقدیم ائدن دئییل، او بو سؤزلری اوزون حسن نین قوهوملاریندان بیری، اوزون حسن نین خاتینی دئسپینا خاتوندان ائشیدیلیگی (!!) ایله توجیه ائتمگه چالیشمیش.

بو اساسدا ائرمنی تاریخچیلری اوزون حسن نین کئچمیشی نین تورک اولدوغونو، داریوش نسلیندن اولمادیغینی، دولاییلی اولاراق اوزون حسن "بؤیوک ائرمنستان" تورپاقلاری نین بعضی بؤلگه لرینه حاکیم اولدوغو، قوشونلارینا پول پایلاماقلا فرصت تاپاراق جهانشاه قاراقویونلونو یئنلیگه یه و شکسته اوغراتدیغی ادعالارینا قارشین بیر "ایرانیت" آنلاشی اورتایا قویماقلا تورک کیملیگینی تاریخدن سیلمگه چالیشمیش گؤرونر.

یئری گلمیشکن دئییلمه لیدیر. ائرمنیلر نفوس باخیمیندان آز اولدوقلاری اوچون، تاریخ بویو کولونی و داغینیق بؤلمه لر شکیلینده آنادولودا یاشامیشلار. بو مسئله نی "بؤیوک ائرمنستان (پاره ای از نقاط ارمنستان)" دئیه قلمه آلماق تاریخی واقعیتین درک ائدیلمدیگیندن حئکایت ائدر.

دئمک، منوچهر امیری بو آنلادیلمیشلارین یالان اولدوغونو خیالی بیر مؤلیفه نسبت وئرمکله یازدیغی یالانلارین دا مسئولیتی نین آلتیندان قاچماقلا برابر، تورکلوک قارشسیندا "بؤیوک ائرمنستان" ادعالارینی دا قابارتمیش و خیالی تاریخ اساسلی تأیید ائتمیش اولار. منوچهر امیری، خیال ائدیلمیش مؤلف آدینا آرتیرمیش، اوخویوروق:

"اگر اوزون حسن شاهزاده نبود چگونه می توانست خود را خدایگان ایران کند، بخصوص ایرانیانی که بیش از هر ملتی والاتباری و شهزادگی را ارج می نهند. قطع نظر از نمونه و مثال باستانی یعنی داریوش ویشتاسب پسر آتوسا، دختر کوروش، از آخرین کسی که نزدیک به روزگار ماست و می توان از او نام برد اسماعیل است که هر چند نژاد پدرش به شاهان نمی پیوست مادرش مارتا دختر اوزون حسن بود و هم او بود که پادشاه نو خاسته را در پناه گرفت همچنان در عهد باستان آتوسا فرزند خود داریوش را از گزند روزگار بر کنار داشته بود"[15].

بئلنچی موضوعلاری "سفرنامه" دئیه ترجمه آدی ایله ایران ممالیکی محروسه سینده کی ملی توپلوملارا، او جومله-دن آذربایجان تورکلوگونه تقدیم ائدنلر، انسانلاری تحمیق ائتمکله فارس ایستعمارچیلیق نیتلرینی تعقیب ائتمگه چالیشارلار.

اوسته گؤروندوگو کیمی بیر داها ترجمه آدی ایله منوچهر امیری اسلاو مدنیتینه منصوب اولموش "داریوش، کورش" آدلی فیقورلاری، فردوسی نین افغانستان و پامیر چؤللریندکی زردوشتلردن آلاراق شاهنامه اثرینده ایشلتدیگی "ویشتاسب" آدلی بیر فیقور ایله دوغما و دولاما بیر عائیله ائتمک عوامفریبلیک ساییلار.

مارتا و اسماعیل مناسبتلرینه گلدیکده اسماعیل تموز (تیر) آیی نین 17- سینده، 1487-ده اردبیلده دونیایا گؤز آچدی. اسماعیل بیر یاشیندا اولارکن آتاسی، خیریستان دینلی چرکسلر علیهینه ایکینجی ساواش آپارماق آدی ایله گئتمه سینه باخمایاراق آتاسی، شئیخ حئیدرین شیروان شاهدان انتقامینی  آلماق قصدی ایله شیروان شاه دؤلتینه حمله ائتدی. سلطان یعقوب ایسه شیروان شاه ایله قوهوم اولدوقلاری اوچون، اؤز قوهومو شئیخ حئیدری اؤلدوره رک اونون اوشاقلارینی (سلطانعلی، اسماعیل و ابراهیم) و خانیمی حلیمه بگی آقا (مارتا) آدلینی فارس ولایتینه سورگون و تبعید ائتدی. چوخ زامان کئچمدن سلطان یعقوب گؤزلنیلمدن تبریزده اؤلرکن، آق قویونلولار آراسیندا قدرت ساواشی باشلاندی.  یئتدی یاشیندا اولان سلطانعلی قیزیلباشلار طرفیندن بیر قیزیلباش شئیخ کیمی تانیندایغی اوچون، رستم بگ اونو اؤز رقیبی بایسونقور علیهینه ووروشماق اوچون، تبریزه ایستدی. سلطانعلی قیزیلباشلارا معنوی باشچیلیق ائتمکله بایسونقور ساوشدا یئنیلدی و شکسته اوغرادی. سلطانعلی تبریزده رستم بگ طرفیندن عزیزلنمه سینه باخمایاراق اؤزونو رستم بگ آق قویونلونون نظارتی آلتیندا ساخلاتماق ایستمدیگی اوچون، سلطانعلی اردبیله قاچماغا قرار وئردی. بو عملدن خبر آلان رستم بگ آق قویونلو آی بگ و باشقالارینی شئیخ حئیدرین اوشاقلاری نین اؤلدورمکلری اوچون، بویورق وئردی. سلطانعلی 6 (1493) یاشینداکی اسماعیلی 7 صوفی محافظه تینه وئرمکله اؤزو قیزیلباشلاری ایله بیرلیکده آی بگ آق قویونلو بیرلیکلری ایله ساواشارکن ساواشدا اؤلدو. 6 یاشینداکی اسماعیل آناسیز (مارتاسیز) قیزیلباشلار وسیله سی ایله رشت شهری اوزرینند لاهیجان شهرینه گئده رک اورادا سورگون و تعبید حالیندا بیر یتیم اوشاق کیمی قیزیلباشلار سفاریشینده 14 یاشینا دک اورادا حیات کئچیرمه لی اولدو[16].

منوچهر امیری مترجم اولماسینا باخمایاراق امانتی رعایت ائتمه میش و متنلرده دخل و تصرف ائتدیگی ده آچیق گؤرونر. اؤرک و نمونه اولاراق اوخویوروق:

"در سال یک هزار و چهار صد و پنجاه 1450 م. (853/ 854 ه.ق.) پس از میلاد سرور ما عیسای مسیح که جهانشاه شاه ایران بود، حسن بیگ (که خودا به سبب کارهای بزرگی که کرده بود اوزون حسن خوانده بود زیرا در فارسی به معنی "مرد بزرگ" است) که نمی خواست به فرماندهی دژی کوچک خرسند باشد. اندک اندک حق دیگر برادران را که به قدر او نیرومند نبودند غصب کرد و دستشان را از ایالاتی که در زیر داشتند کوتاه کرد"[17].

اوسته گؤروندوگو کیمی پرانتز ایچریسینده یازیلمیش ایضاح مترجمین شخصی نظری ساییلار.  "اوزون" کلمه سی تورکچه قد، قامت، بوی (طول) باخیمیندان هر هانکی بیر اوزون  شخص یوخسا اشیاء اوچون نسبت وئریلمه سینه باخمایاراق "صفت و موصوف آنلام و معناسیندا بیر چوخ حاللاردا منفی آنلام و معنا دا داشییار؛ اؤرنک اوچون: الی اوزون، اوزون قولاق. دئمک، اوزون حسن دئدیکده او ذاتین قد و قامتی نین اوزون اولدوغو منظور اولموش.

"سفرنامه ونیزیان در ایران" آد وئردیکلری کتابین بؤیوک بیر بؤلومو معده اساسیندا قلمه آلینمیش، تاریخی واقعه لری خیالاتا قاریشدیرماق اساسدا یازیلمیشدیر. شئیخ حئیدر قافقازلاردا سلطان یعقوب تمثیلچیسی الوند آق قویونلو طرفیندن ساواشدا اؤلدوکدن و کسیک باشی تبریزه آپاریلدیقدان سونرا، اونون اوشاقلاری اوزره "سفرنامه ونیزیان در ایران"  آد وئریلمیش کتابدان اوخویوروق:

".... اما از آنجا که هرکس هنگام بروز وقایع ناگهانی بیمناک می شود فرزندان شیخ حیدر بر جان خود ترسیدند: یکی به آناطولی گریخت، دیگری به حلب و سومی به جزیره ای واقع در آق تمر که مسکن مسیحیان ارمنی و به نام مادر مقدس خداوند ما نامیده می شود، در اینجا چهار سال در خانه کشیشی پنهان بود و در ایران کسی از او نام و نشانی نداشت. این جوان که اسماعیل خوانده می شد در این هنگام سیزده سال از عمرش می گذشت. سخت نیک منظر بود با رفتاری شاهانه. نمی دانم در چشم و جبین چه داشت، هر چه داشت نور بزرگ منشی از آن می تافت. آشکارا نشان می داد که روزی پادشاهی بزرگ خواهد شد. ... از این رو کشیش مهربان  که خویشتن را ستاره شناس می دانست و از روی صور کواکب حوادث آینده ره خبر می داد با رمل و اسطرلاب طالع او را دید: پیش بینی کرد که روزی سرور آسیا خواهد شد. از این رو با شوق بیشتر به خدمت او بست و تا آنجا که در قدرت داشت با او از روی مهربانی و گذشت رفتار کرد و بدین گونه کردن اورا زیر بار منت و حقشناسی خویش خم کرد"[18].

اوسته گؤروندوگو کیمی سفرنامه دئیه آنلاتدیقلاری حئکایه لر تاریخی واقعه لر ایله اوست اوسته دوشمز. شیئخ حئیدر اؤزو 1460ینجی ایل دیارباقیردا دونیایا گلدی و 1488ینجی ایل، الوند آق قویونلو طرفیندن شیروان شاهینا قارشین ساواش آچدیغی زامان، قافقازلاردا  ساواشدا اؤلدو. شئیخ حئیدر اؤلن زامان، بؤیوک اوغلو سلطانعلی نین نئچه یاشی اولدوغو دقیق بللی اولماسا دا، اورتانجی اوغلو اسماعیل بیر یاشیندا و ابراهیم ایسه سوت امر اوشاق ایدی. دئمک، بو اوشاقلارین هئچ بیری شئیخ حئیدر اؤلدوگو زمان قاچیپ گیزلنمک اوچون یاش باشلاری و اونلاری تعقیب ائده جک بیر دوشمن بیله یوخ ایدی. شئیخ حئیدر ساواشدا اؤلدوکدن سونرا، خانیمی حلیمه بگی آقا (مارتا) اوشاقلاری ایله بیرلیکده فارس ولایتینه، منصور بگ پورناق حاکیم اولان بؤلگه یه سورگون و تبعید اولدولار. سلطان یعقوبون گؤزلنیلمز اؤلومو و قدرت ساواشی باشلادیقدان سونرا، سلطان رستم شئیخ حئیدرین اوشاقلارینی و خانیمینی باغیشلاراق قیزیلباشلار سلطانعلی/شئیخ سلطانعلی باشچیلیغی ایله تبریزه توپلاندی و اورادان بایسونقور علیهینه ساواشا جلب اولدولار. شئیخ سلطانعلی سلطان رستمین نظارتینده قالماق ایستمدیگی اوچون اردبیله قاچارکن یولدا رستم سلطان آق قویونلو بیرلیکلری طرفیندن ساواشدا اؤلدو. آلتی یاشیندا اولان اسماعیل (سونراکی شئیخ اسماعیل) ایسه یئتدی صوفی طرفیندن محافظت اولسون دئیه اردبیله قاچیریلدی و سونرا اسماعیل قیریلباشلار طریقی ایله رشت شهرینه و اورادان لاهیجانا آپاریلدی و اورادا آق قویونلولارین گؤزوندن اوزاق لاهیجان حاکیمی نظارتینده بیر پناهنده کیمی اماندا قالدی.

دئمک، هر هانکی بیر کشیش، یوخسا ائرمنی اسماعیلین تربیتینده نقشی اولمادی. آق قویونلو دؤلتی داغیلارکن قیزیلباشلار شئیخ صفی الدین اردبیلی نین قبرینی زیارت ائتسین دئیه اسماعیلی اردبیله گتیردیلر. اسماعیل اورادا شئیخ صفتی ایله آتاسی شئیخ حئیدر و بؤیوک قارداشی شئیخ سلطانعلی نین یئرینده تککه رئیسی اولاراق قیزیلباشلاری اؤز اطرافینا ییغماغا چالیشدی. شئیخ اسماعیل بیر مدت اردبیلده قالدیقدان سونرا، قیزیلباشلار واسیطه سی ایله قاراباغ اوزریندن آنادولویا ارزینجان شهرینه گئتدی. ارزینجاندا شئیخ اسماعیلین حضورور ایله مختلیف طایفالاردان قیزیلباش اوردوسو قورولدو[19].

"سفرنامه ونیزیان در ایران" آد وئردیکلری جفنگیاتدان متنلریندن گئنه ده اوخویوروق:

"اسماعیل که در آرزوی بدست آوردن دارایی نیاکان خود بود پیش از آنکه به هیجده سالگی برسد، آن محل را ترک کرد و به قرباغ و سپس به گیلان رفت. خانه یکی از دوستان سالخورده پدرش را باز یافت که نامش پیرخال بود؛ وی از مشاهده حال اسماعیل به رقت آمد زیرا پدرش را در زمانی دیده بود که فرمانروایی بزرگ بود. پس نامه نهانی به اردبیل فرستاد و همه پیران طریقه صفوی را که می دانست پدر یا برادر یا خویشاوندان خود را در نبرد در بند یعنی در جنگ با مخالفان خود، اق قویونلو، از دست داده اند خبر کرد تا مگر حقی را که شیخ حیدر بر آنان داشت به یادشان آورد، به ایشان را به یاری پسر او اسماعیل بر انگیزد که از نهانگاه خود نزد او آمده بود تا میراث پدر را بدست آورد و طریقه صوفیان را از نو زنده کند. از این گذشته اگر کسی از چنان جوان جویای زیبای والاتباری انتظار کار نمایان داشت آن مرد سالخورده قول می داد که اسماعیل شگفتیها خواهد نمود زیرا می دید که وی دارای آنچنان قدرت فکر و سرعت ادراک و شجاعت ذاتی است که تا آن زمان در هیچ یک از معاصران خود ندیده بود. "[20].

اوسته اشاره اولدوغو کیمی اسماعیل/ شئیخ اسماعیل  بیر سایدا قیزیلباشلار ایله قاراباغ اوزریندن آنادولو تورپاقلارینا، ارزینجان شهرینه گئده رک اورادا قیزیلباش اوردوسونون قورولماسی باشلاندی. سونرا اورادان قافقازلارا شیروان شاه دؤلتینه سالدیریق و حمله اولوناراق قوزئی آذربایجان تورپاقلاری اله کئچیریلدیکدن و گوجلندیکدن سونرا، تبریزه هوجوم و سالدیریق حیاتا کئچمیش[21]. دئمک، بو آنلاتدیقلاری تاریخ اساسلی دئییل، آرا یئر سؤزلری دئیه اساسسیز و فاکتسیز آنلاتمالار ساییلار. بو اساسدا ائشیدیلمیز بعضی مقاملار یئرلی و یئرسیز تیکرارلانمیش گؤرونر.

ایشیق سؤنمز، 10.10.2021