Sorqu: Azərbaycan Məşrutə Hərəkatı üzərə yazılar və qələm vurmaqlar səngimir və dayanmır. Bu doğrultuda nə deyə bilərsiniz? 

Cavab: Keçmiş hərəkətlərə nəzər salmaq, onları götür qoy etmək çox müsbət hal sayılar. Əsasn şəxs olaraq da insan keçmiş gördükləri işlərinə nəzər gəzdirərsə, xəta etmişsə, onları bir daha tikrar etməz və öz hərəkət və davranışlarını təkmil etməyə çalışar. Demək, bir əsl olaraq keçmiş gələcəyin gözkü və gözlülyüdür deyə məseləni nəzər alarsaq, hər hankı yaxın keçmişdə baş vermiş hərəkətlər üzərə məqalələr yazmaq, onları götür qoy etmək müsbət bir hal sayılar.

Azərbaycan məşrutə hərəkatına gəldikdə, onu da o zamankı şərtləri nəzərə alaraq nəqd etmək və o zamankı xətalardan ibrət dərsi almaq müsbət hal sayılar. Nəqd dedikdə isə, hərəkəti əsasda pisləmək deyil, o hərəkətin zəif və doğru nəzərə gəlməyən məqamlarını nəqd etmək və o xətaların bir daha tikrar olmasının qarşısını almağa çalışmaq olmalıdır. O da genə yazılarda, siyasi hərəkətlərdə özünü əks etməlidir.

Azrbaycan məşrutə hərəkatının yanlışlıqlarından biri Azərbaycan Türkçəsini əsas götürmədiyi və divan dili olan Farsçanı  "İran"  adına Azərbaycan türklüyü üçün, mübarizə ədəbiyatı deyə elit və oxumuş kəsim tərəfindən əsas götürülməsi olmuşdur. Bu məselədə əsgər rolunda olan Səttarxanları məhküm etmək deyil, Mirza Yusuf Xan Müstşar ad-Dövlələr, Əbdul Rəhman Talibovlar, Mirzə Fəthəli Axundazələr və Əli Misyolar, Heydər Əmioğlular, Seyid Həsən Təqizadələr, Sadiq Rzazadə  (Səfəq) , Hüseyn Kazimzadə  (İranşəhr)  tərəfindən zaman axarında Azərbaycan türklügü əleyhinə yön və cəhət almış məqamlar mənzur olmalıdır. 

 Heydərmioğlu, özü təşkilatçılıq məselələri ilə məşğul olmasına baxmayaraq Azərbaycan türklüyü üçün heç bir iş görməzkən, Məhəmməd Təqi Bəhar adlı Fars şovenistəllərinə  "İran Demukrat partısı  "əsasnaməsini yazmaqda xidməti olmuş. Mirza Yusuf Xan Müstşar əd-Dövlə  "yək kələmə"  adlı Farsça kitabı yol xəritəsi deyə Azərbaycan məşrutəçilərinə Fəransədəki dil və mədəniyət istemarçılığını farslıq üçün kopi etməyə və təklif etməyə çalışmış. Seyid Həsən Təqizadə zamanında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə Tehranda  "İran-i No"  qazetini nəşr etdiklərinə baxmayaraq İstanbula qaçdıqdan sonra, öz Türk kimliyini dərk etmək yerinə  "İraniyət"  deyə Fars dili və mədəniyətini əsas götürməyə farslığa nisbət verilmiş Kavə Ahəngər və sonralar farslıq üçün uydurulmuş Dariyuş və Kuruş əfsanələrinə sarılmağa çalışmış.

Təbrizli Hüseyn Kazimzadə İranşəhr isə bir müddət İstanbulda  "İraniyan Cəmiyətini"  Türklük kimliyinə muvazı idarə etdikdən sonra, Avrupaya gedərək orada daha da Türk düşməni olmağa Almaniyanın Berlin şəhrində bir Türk düşməni kimi  "İranşəhr"  məhfəlini qurmağa və ömür boyu türklük əleyhinə düşüncə və fikir törətməkdə və yaratmaqda əli ayaqdan ayırd etməmiş. Sadıq Rzazadə Şəfq isə  "Fars Fərhəngistanı"nın bir sabit üzvü olaraq Türk kəlmələrini Fars ədəbiyatından silməyə və Məhəmmədrza və Fərəh pəhləvilərə  "Ariyamehr və Şəhbanu"  ləqəblərini təklif etməyə çalışmış. Əhməd Kəsrəvi isə, əvəl bir vəqaye yazıçısı kimi çalışmasına baxmayaraq, sonralar  öz türklüyünü dərk etmək yerinə  "Azəri Ya Zəban-i Bastan-i Azərbaycan"  və  "Zəban Pak"  farsı əsərlərini türklük əleyhinə ortaya qoymuş. Şeyx Məhəmməd Xiyabanı isə  "Azərbaycan Cumhuriyəti"  adı ilə səmacət edərək Azərbaycanı  "Azadistan"  qələmə almağa çalışmış. Sonunda işə üzv olmuş İran Demokrat partısı tərəfindən pis vəziyətdə öldürülmüş.

Bu yanlış hərəkətlərin hamısına qarşın Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Tehrandan qacarlar tərəfindən İstanbula sürgün və təbid olduqdan sonra, Azərbaycan türklüyünün kimliyi üzərə köklənməyə və Azərbaycan Cumhuriyətini qurmağa nayil olmuş. Bu Cummhuriyət 1918  - 1920 inci illər çox çətinliklə ayaq üstə durmasına, Rus istemarçılıyı və  "İraniyət"  Fars təmamiyətçiliyi, o cümlədən Məhmud Əfşar Yəzdilər qarşısında döş gərdiyinə baxmayaraq Məşrutə Güney hərəkatı səflərində olan şəxsiyətlərin heç birisi açıq və aşkar bu hökümətdən tərəfdarlıq etməmiş və Güney Azərbaycan dil və mədəniyət əsaslı təşkılatlanmanın zərurətini dərk etməmiş. Bilindiyi kimi Azərbaycan Məşrutə Hərəkatı Tehranda yenilgəyə və şikəstə uğradıqdan sonra, o hərəkətdə olmuşların hamısı vucud baxımından qətl-i am olmadıqlarınıa baxmayaraq düşüncə və fikir baxımından Fars istemarçılığına təslim olmuşlar. Bu da Farsçanın tarix boyu divan və münşilər dili olması, oxumuş kəsimin Ərəbçə və Farsça tərbiyət olduqları ilə izah olunmalıdır.

Demək, bu xətaları və bunlara bənzər məqamları nəqd atışına tutmaq və keçmiş xətalardan ibrət dərsi almaq qaçınmaz sayılar. Xalqın o zamanlar savadsız olduğunu, Farsçanı da başa düşmədiklərini nəzərə alarsaq, o zamankı Azərbaycan türklüyünün eliti bir az türklük bilinci və şuuruna malik olsaydılar, Azərbaycan məşrutə hərəkatının nəticəsi hər hankı bir hakimiyət çevrilişi və qarşı durmaq ilə farslıq xidmətinə müsadirə olmazdı. Bu doğrultuda kitablar yazmaq və xalqı öz milli mənfəətlərinə başa salmaq qaçınmaz və vacib sayılar.

Demək, mühafizəkarlıq etmək, tabuların yıxılmasına mane olmaq heç də gələcəyimiz üçün yaxşı vədələr verməz.

🔎سورقو: آذربایجان مشروطه حرکاتی اوزره یازیلار و قلم وورماقلار سنگیمیر و دایانمیر. بو دوغرولتودا نه دئیه بیلرسینیز؟

🎤جاواب: کئچمیش حرکتلره نظر سالماق، اونلاری گؤتور قوی ائتمک چوخ مثبت حال ساییلار. انسان شخص اولاراق دا کئچمیش گؤردوکلری ایشلرینه نظر گزدیررسه، خطا ائتمیشسه، اونلاری بیر داها تیکرار ائتمز و اؤز حرکت و داورانیشلارینی تکمیل ائتمگه چالیشار. دئمک، بیر اصل اولاراق کئچمیش گله جگین گؤزکو و عئینکیدیر دئیه مسئله نی نظر آلارساق، هر هانکی یاخین کئچمیشده باش وئرمیش حرکتلر اوزره مقاله لر یازماق، اونلاری گؤتور قوی ائتمک مثبت بیر حال ساییلار.
✅آذربایجان مشروطه حرکاتینا گلدیکده، اونو دا او زامانکی شرطلری نظره آلاراق نقد ائتمک و او زامانکی خطالاردان عبرت درسی آلماق مثبت حال ساییلار. نقد دئدیکده ایسه، حرکتی اساسدا پیسلمک دئییل، او حرکتین ظعیف و دوغرو نظره گلمگن مقاملارینی نقد ائتمک و او خطالارین بیر داها تیکرار اولماسی نین قارشیسینی آلماغا چالیشماق اولمالیدیر. او دا گئنه یازیلاردا، سیاسی حرکتلرده اؤزونو عکس ائتمه لیدیر.
✅آذربایجان مشروطه حرکاتی نین یانلیشلیقلاریندان بیری آذربایجان تورکچه سینی اساس گؤتورمدیگی و دیوان دیلی اولان فارسچانی "ایران" آدینا آذربایجان تورکلوگو اوچون، مباریزه ادبیاتی دئیه ائلیت طرفیندن اساس گؤتورولمه سی اولموشدور. بو مسئله ده عسگر رولوندا اولان ستارخانلاری محکوم ائتمک دئییل، میرزایوسف خان مستشارالدوله لر، عبدالرحمان طالبوفلار، میرزه فتحعلی آخوندازه لر و علی میسولار، حئیدر عمی اوغلولار، سیدحسن تقی زاده لر، صادق رضازاده (شفق)، حسین کاظمزاده (ایرنشهر) طرفیندن زامان آخاریندا آذربایجان تورکلوگو علیهینه یؤن و جهت آلمیش مقاملار منظور اولمالیدیر.
✅ حیدرعمی اوغلو، اؤزو تشکیلاتچیلیق مسئله لری ایله مشغول اولماسینا باخمایاراق آذربایجان تورکلوگو اوچون هئچ بیر ایش گؤرمزکن، محمد تقی بهار آدلی فارس شوونیستللرینه "ایران دمکرات پارتیسی" اساسنامه سینی یازماقدا خدمتی اولموش.
✅ میرزا یوسفخان مستشار الدوله "یک کلمه" آدلی فارسچا کتابی یول خریطه سی دئیه آذربایجان مشروطه چیلرینه فرانسه-ده کی دیل و مدنیت ایستعمارچیلیغینی فارسلیق اوچون کوپی ائتمگه و تکلیف ائتمگه چالیشمیش.

✅ سیدحسن تقی زاده زامانیندا محمد امین رسولزاده ایله تهراندا "ایران نو" قازئتینی نشر ائتدیکلرینه باخمایاراق استانبولا قاچدیقدان سونرا، اؤز تورک کیملیگینی درک ائتمک یئرینه "ایرانیت" دئیه فارس دیلی و مدنیتینی اساس گؤتورمگه فارسلیغا نسبت وئریلمیش کاوه آهنگر و سونرالار فارسلیق اوچون اویدورولموش داریوش و کوروش افسانه لرینه ساریلماغا چالیشمیش.

✅تبریزلی حسین کاظمزاده ایرانشهر ایسه بیر مدت استانبولدا "ایرانیان جمعیتینی" تورکلوک کیملیگینه موازی اداره ائتدیکدن سونرا، آوروپایا گئده رک اوردا داها دا تورک دوشمنی اولماغا آلمانیانین برلین شهرینده بیر تورک دوشمنی کیمی "ایرانشهر" محفلینی قورماغا و عؤمور بویو تورکلوک علیهنه دوشونجه و فیکیر تؤرتمکده و یاراتماقدا الی آیاقدان تانیمامیش.

✅ صادق رضازاده شفق ایسه "فارس فرهنگیستانی" نین بیر ثابت عضوو اولاراق تورک کلمه لرینی فارس ادبیاتیندان سیلمگه و محمدرضا و فرح پهلویلره "آریامهر و شهبانو" لقب لرینی تکلیف ائتمگه چالیشمیش.

✅ احمد کسروی ایسه، اول بیر وقایع نویس کیمی چالیشماسینا باخمایاراق، سونرالار اؤز تورکلوگونو درک ائتمک یئرینه "آذری یا زبان باستان آذربایجان" و "زبان پاک" فارسی اثرلرینی تورکلوک علیهینه اورتایا قویموش.
✅شئیخ محمد خیابانی ایسه "آذربایجان جمهوریتی" آدی ایله سماجت ائده رک آذربایجانی "آزادستان" قلمه آلماغا چالیشمیش. سونوندا ایشه عضو اولموش ایران دمکرات پارتیسی طرفیندن پیس وضعیتده اؤلدورولموش.

✅ بو یانلیش حرکتلرین هامیسینا قارشین محمد امین رسول زاده تهراندان قاجارلار طرفیندن استانبولا سورگون و تبعید اولدوقدان سونرا، آذربایجان تورکلوگونون کیملیگی اوزره کؤکلنمگه و آذربایجان جمهوریتینی قورماغا نایل اولموش. بو جمهوریت 1918 -1920 اینجی ایللر چوخ چتینلیکله آیاق اوسته دورماسینا، روس ایستعمارچیلیغی و "ایرانیت" فارس تمامیتچیلیگی، او جومله-دن محمود افشار یزدیلر قارشیسیندا سینه گردیگینه باخمایاراق گونئی مشروطه حرکاتی صفلرینده اولان شخصیتلرین هئچ بیریسی آچیق و آشکار بو حؤکومتدن طرفدارلیق ائتمه میش و گونئی آذربایجان دیل و مدنیت اساسلی تشکیلاتلانمانین ضرورتینی درک ائتمه میش. بیلیندیگی کیمی آذربایجان مشروطه حرکاتی تهراندا یئنیلگه و شکسته اوغرادیقدان سونرا، او حرکتده اولموشلارین هامیسی وجود باخیمیندان قتل عام اولمادیقلارینیا باخمایاراق دوشونجه و فیکیر باخیمیندان فارس ایستعمارچیلیغینا تسلیم اولموشلار. بو دا فارسچانین تاریخ بویو دیوان دیلی و منشی دیلی اولماسی، اوخوموش کسیمین عربچه و فارسچا تربیت اولدوقلاری ایله ایضاح اولونمالیدیر.
✅ دئمک، بو خطالاری و بونلارا بنزر مقاملاری نقد آتیشینا توتماق و کئچمیش خطالاردان عبرت درسی آلماق قاچینماز ساییلار.
✅خالقین او زامانلار ساوادسیز اولدوغونو، فارسچانی دا باشا دوشمدیکلرینی نظره آلارساق، او زامانکی آذربایجان تورکلوگونون ائلیتی بیر آز تورکلوک بیلینجی و شعورونا مالیک اولسایدیلار، آذربایجان مشروطه حرکاتی نین نتیجه سی هر هانکی بیر حاکیمیت چئوریلیشی و قارشی دورماق ایله فارسلیق خدمتینه مصادره اولمازدی.
✅ بو دوغرولتودا کتابلار یازماق و خالقی اؤز ملی منافعینه باشا سالماق قاچینماز و واجیب ساییلار.
✅دئمک، محافظه کارلیق ائتمک، تابولارین ییخیلماسینا مانع اولماق هئچ ده گله جگیمیز اوچون یاخشی وعده لر وئرمز.

ایشیق سؤنمز، 14.10.2021