آيت الله/ آيت الله مؤسسيس

ايران مماليکي محروسه‌سينده فارسليغين حاکيمييته گلمک عرفه سينده آيت الله آنلاييشي نين اورتايا چيخماسي

فارس ادبيياتيندا ايسلام تاريخي اوزره يازيلميش متينلرده "آيت الله" عنواني بيرينجي دفعه ال-حسن ابن يوسف ابن علي آل-مطهر ال-حلّي (1250-1325 ميلاد) آدلي بير شيعه شئيخينه نسبت وئريلر. بو ايدعانين قايناقي ايسه کئچميشده احسان يارشاتر باشچيليق ائتديگي "ایران انکلوپئدیاسی" ساييلار[1].

تاريخي قايناقلارا باخديقدا "آيت  الله" عنواني هر هانکي بير دين خاديمي اوچون وئريلميش دئييل. آنجاق فارسچا سونرادان اورتايا قويولموش متنلرده کئچميشده آخوند آدلانانلار دا آيت الله صيفتي ايله قلمه آلينميشدير. آل-خويي آدينا يازيلميش "معجم ريجال الحدیث" آدلي اثرلرده ده يوسف ابن علي المطهر ال حلّی "الشيخ" و "علامه" لقبلري ذکر ائديلميشدير[2].  ايراندا يازيلميش فارس قايناقلاري ايسه هر هانکي بير عربجه شيعه عاليملر طرفيندن يازيلميش بير اثردن سند گؤسترمکسیزین بعضي شيعه عاليملري نين کئچميشده آيت الله آدلانديقلاريني ايدعا ائتميشلر. ايران مماليکي محروسه‌سينده حاکيميت فارسلارين الينه کئچديکدن سونرا، ايلک اولاراق شئيخ عبدالکريم هائري يزدي قوم شهرينده علميه مدرسه‌سيني قوردوغوندان يولا چيخاراق اونا "آيت الله موسس" لقبي وئريلميشدير. شئيخ عبدلکريمين آيت لله عنواني آلماسينا دايير اونون نوه‌سي حسين خمينيدن اوخويوروق:

".... شئيخ عبدلکريم اراک شهريندن مشهه‌ده زيارته گئدرکن قوم شهريندن کئچمه‌لي اولار. قوم شهرينده اونا قومدا قالماغي، قومدا تاريخده اولموش ديني بير مدرسه آچماسيني خواهيش ائتديکلرينه باخماياراق شئيخ بو ايستگي رد ائدر. آنجاق شئيخ عبدلکريم حائري مشهددن قاييدارکن بير داها قوم عاليملري اونا موراجعت ائده‌رک قوم شهرينده قالارسا، اونا کؤمک ائده‌جکلرينه دايير وعده وئررلر. بو اساسدا شئيخ عبدلکريم هائري يزدي قوم شهرينده قالار و 1340ه. ق. (1301 ه. ش. = 1922 م.) ايلينده قومدا "علميه مدرسه‌سي" آدلي مدرسه نين تيکديرمه‌سينه باشلار[3].

شئيخ عبدلکريم حائري يزدي قومدا "علميه مدرسه‌سي"ني قوردوغو اوچون، اونا قوم عالملري "آيت لله موسيس" لقبي وئررلر. بئله‌ليکله آيت الله لقبي بيرينجي دفعه يارانميش اولار. آيت الله موسيس لقبي ايله تانينان شئيخ عبدلکريم حائري مدرسه‌يه طلبه قبول ائتمک اوچون امتحان آلماني شرط قويار. بو دوغرولتودا سيد محمد مهدي غزنفري خانساريدن اوخويوروق:

"قوم علميه مدرسه‌سي اول شکيلندیگی ايللرينده "آيت الله موسيس" طرفيندن درک و عقل اساسيندا اؤنملي (موهوم) ايشلر حياته کئچمه‌لي اولدو. بئله‌ليکله علميه مدرسه‌سينده درس اوخوماق ايستگنلري کنترول ائتمک اوچون، اونلاردان يازيلي و دانيشيق (موساهيب) يولو ايله سيناو آلينيدي. بو عمل تازا قورولموش قوم علميه مدرسه‌سينه نظم و نظام باغيشلادي. من بو امتحانلارا قاتيلديم و بو من مدرسه‌يه قاتيلانلارين بيرينجيلريندن ايديم"[4].

گؤروندويو کيمي او زامانا کيمي، ايسلامييت و شيعه‌ليک تاريخينده اولمايان بير تازا لقب و عنوان قوم عاليملري طرفيندن اورتايا چيخميش گؤرونر. قوم عاليملري "آيت الله" عنوانی و لقبيني قوراندا اولان "آیات" کلمه‌سي ايله اساسلانديرماغا چاليشميشلار. قوراندان اوخويوروق:

سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ .

ترجمه:
" "بيز آيتلري ميزي (نيشانه‌لريميزي) دونيا اوفوقلرينده و بنده‌لرين نفسلرينده کيفايت قدر آچيق -آيدين بيلديريريک. بئله‌ لیکله آللاهين حق اولدوغو بللي اولسون. آللاهين کايناتداکي بوتون وارليقلارا بللي و معلوم اولماسي اونون وارليغيني ثبوت ائتمک اوچون کيفايت ائتمز مي؟"[5].

اوسته گؤروندويو کيمي، آللاهين "آیات"-ي، "(نيشانه‌لري)"-ي کلمه‌سي نين تکيل (مفرد) شکيلينی، "آيت (نيشان)" کلمه‌سيني قوم ماللالاري بير روحاني صيفتي و لقبي اولاراق اورتايا قويموشلار. بئله‌ليکله "آيت-اي آلله" و "آيت لله" آنلاييشي اورتايا قويولموشدور. بونون آردينجا قوم علميه مدرسه‌سي مودورلوگو سيلسيله مراتيب دئيه آلله و اسلاميته نيسبت وئريلميش موخته‌ليف لقبلري طلبه‌لره و مدرسلره وئرمه‌يه باشلاميشلار.

بو مسله‌ده کئچميشده عراقدا سني کسيمين حاکيم اولماسي و شيه‌ليگي نوماينده‌ليک ائتمگه چاليشان فارس ايستعمارچيليغينين دا بؤيوک سهمي و رولو اولموش گؤرونر. پهلوي شاهليغي زامانيندا قوم علميه مدرسه‌سي ديندارلاردان آلينان خمس و ذکات ايله ايداره اولوندوغونون ترسينه بوگون ايرانداکي بوتون ديني مدرسه‌لر ده فارس حاکيمييتينه باغلي بير وضعيتده ايداره اولونارلار.

ثقت الاسلام (اسلامييت يانيندا اعتيبار اولونان):

ثقت السلام لقبي تازا ديني مدرسه‌يه باشلاميش و او سطحيده بيلگي و معلوماتي اولان طلبه‌لره وئريلميش. بوگون داها آرتيق ايشله‌ديلمير. بو لقب کئچميشده شئيخ کولئيني کيمي بؤیوک ديني خاديملرینه ده بير لقب اولاراق وئريلميش.

حجت الاسلام

حجت اسلام لقبي 5 ايل ديني مدرسه‌لرده درس اوخودوقدان سونرا، هر هانکي بير طلبه کسب ائتدیگی بير لقب ساييلار. او اساسدا طلبه‌لر ماللاليق ائده بيلمکلري و ماللا گئييمي گئيه بيلمکلري اوچون آد يازديراراق امتحاندان و دانيشيقدان قبول اولدوقدان سونرا، بو حقي قازانميش اولارلار.

آيت الله

آيت الله لقبي بيرينجي دفعه شئيخ عبدلکريم ḥāحائري يزدي آدلي شخصه بير لقب اولاراق "آيت الله موسسیس" دئيه وئريلمه‌سينه باخماياراق بو لقب سونرا مجتهد درجه‌سينه چاتميش شخصلره وئريلميشدير. بو لقب کئچميشده، شيعه تاريخينده علامه حلّی و باشقا شخصلره ده فارس يازارلاري طرفيندن وئريلديگي ايدعا اولونار.

آيت الله العظمی

آيت الله العظمی لقبي بوگون مجتهد يئرينه ايشله‌ديلر. کئچميشده بو کلمه‌نين يئرينه "مرجع تقليد" کلمسي ايشلنرميش.

علامه

علامه لقبي غيري رسمي اولاراق فقه و فلسفه و آيري علم ساحه لرينده نظر صاحيبي اولان شخصلره نيسبت وئريلر.

ایشیق سؤنمز، 20.12.2021

Ayətullah/ Ayətullah Müəssis

İran Məmaliki Məhrusəsi və Farslığın hakimiyətə gəlmək ərəfəsində Ayətullah anlayışının ortaya çıxması

 

Fars ədəbiyatında İslam tarixi üzərə yazılmış mətinlərdə “Ayətullah” ünvanı birinci dəfə al-Hasan ibn Yusuf ibn Ali al-Mutahar al-Hilli (1250-1325 Milad) adli bir şiə şeyxinə nisbət verilər. Bu ideanın qaynaqı isə keçmişdə Ehsan Yarşater başçılıq etdiyi “Encyclopædia Iranica”  sayılar[6]. Tarixi qaynaqlara baxdıqda “Ayətullah” ünvanı hər hanki bir din xadimi üçün verilmiş deyil. Ancaq farsca sonradan ortaya qoyulmuş mətnlərdə keçmişdə Axund adlananlar da Ayətullah sifəti ilə qələmə alınmışdır. Al-Xoyi adına yazılmış “Mo֜cəm Ricāl al-Ḥadiṯ” adlı əsərlərdə də Yusuf ibn Ali al-Mutahar al-Hilli “al-Şeyx” və “ ֜alāmə” ləqəbləri zikr edilmişdir.[7] İranda yazılmış Fars qaynaqları isə hər hanki bir Ərəbcə şiə alimlər tərəfindən yazılmış bir əsərdən sənəd göstərmədən  bəzi şiə alimlərinin keçmişdə Ayətullah adlandıqlarını idea etmişlər. İran Məmaliki Məhrusəsində hakimiyət Farsların əlinə keçdikdən sonra, ilk olaraq Şeyx Abdolkarim Haeri Yazdi Qum şəhərində İlmiyə Mədrəsəsini qurduğundan yola çıxaraq ona “Ayətullah Müəsis” ləqəbi verilmişdir.

Şeyx Abdulkərimin ayətullah ünvanı almasına dayır onun nəvəsi Hüseyn Xumeynidən oxuyuruq:

“.... Şeyx Abdulkərim Ərak şəhərəindən Məşhədə ziyarətə gedərkən Qum şəhərindən keçməli olar. Qum şəhərində ona Qumda qalmağı, Qumda tarixdə olmuş dini bir mədrəsə açmasını xahiş etdiklərinə baxmayaraq şeyx bu istəyi rəd edər. Ancaq Şeyx Abdulkarim Haeri Məşhəddən qayıdarkən bir daha Qum alimləri ona muraciət edərək Qum şəhərində qalarsa, ona kömək edəcəklərinə dayir vədə verərlər. Bu əsasda Şeyx Abdulkərim Haeri Yazdi Qum şəhərində qalar və 1340  H. Q. (1301 H. Ş. = 1922 M.) ilində Qumda “İlmiyə Mədrəsəsi” adli mədərəsinin tikdirməsinə başlar[8].

Şeyx Abdulkərim Haeri Yazdi Qumda “İlmiyə Mədrəsəsi”ni qurduğu üçün ona Qum alimləri “ayətullah müəsis” ləqəbi verərlər.  Beləliklə Ayətullah ləqəbi birinci dəfə yaranmış olar. Ayətullah Müəsis ləqəbi ilə tanınan Şeyx Abdulkərim Haeri mədrəsəyə tələbə qəbul etmək üçün imtihan almanı şərt qoyar. Bu doğrultuda Seyid Məhəmməd Mehdi Qəzənfəri Xansaridən oxuyuruq:

“Qum İlmiyə Mədrəsəsi əvvəl şəkillənən illərində “Ayətullah Müəsis” tərəfindən dərk və əql əsasında önəmli (mühüm) işlər həyatə keçməli oldu. Beləliklə İlmiyə Mədrəsəsində dərs oxumaq istəyənləri kontrol etmək üçün, onlardan yazılı və danışıq (musahibə) yolu ilə sınav alınıdı. Bu əməl taza qurulmuş Qum İlmiyə Mədrəsəsinə nəzm və nizam bağışladı. Mən bu imtihanlara qatıldım və bu mən mədrəsəyə qatılanların birincilərindən idim”.[9]

Göründüyü kimi o zamana kimi, islamiyət və şiəlik tarixində olmayan bir taza ləqəb və ünvan Qum alimləri tərəfindən ortaya çıxmış görünər. Qum alimləri “Ayətullah” ünvan və ləqəbini Quranda olan “āyāt” kələməsiylə əsasləndırmağa çalışmışlar. Qurandan oxuyuruq:

سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ .

Tərcümə:

 “Biz ayətlərimizi (nişanələrimizi) dünya üfüqlərində və bəndələrin nəfslərində kifayət qədər açıq –aydın bildiririk. Beləkilə Allahın haq olduğu bəlli olsun. Allahın kainatdaki bütün varlıqlara bəlli və məlum olması onun varlığını sübut etmək üçün kifayət etməz mi?”[10]

Üstə göründüyü kimi, allahın “āyāt”ı, “(nişanələri)”i kələməsinin təkil (müfrəd) şəkilini, “āyət (nişan)” kələməsini Qum mallaları bir Ruhani sifəti və ləqəbi olaraq ortaya qoymuşlar.  Beləliklə “Ayət-i Allah” və “Ayətollah” anlayışı ortaya qoyulmuşdur. Bunun ardınca Qum İlmiyə Mədrəsəsi müdürlüyü silsilə məratib deyə allah və islamiyə nisbət verilmiş muxtəlif ləqəbləri tələbələrə və müdərrislərə verməyə başlamışlar.  

Bu məsələdə keçmişdə İraqda Sünni kəsimin hakim olması və şiəliyi nümayəndəlik etməyə çalışan Fars istemarçılığının da böyük səhmi və rolu olmuş gırünər. Pəhləvi şahlığı zamanında Qum İlmiyə Mədrəsəsi dindarlardan alınan xums və zakat ilə idarə olunduğunun tərsinə bugün İrandaki bütün dini mədrəsələr də Fars hakimiyətinə basğlı bir vəziyyətdə idarə olunarlar.

Siqət ul-İslām (islamiyət yanında e'tibar olunan):

Siqət ul-İslām ləqəbi taza dini mədrəsəyə başlamış və o səthidə bilgi və məlumati olan tələbələrə verilmiş. Bugün daha artıq işlədilmir. Bu ləqəb keçmişdə Şeyx Koleyni kimi böyük din xadimlərə də bir ləqəb olaraq verilmiş.

Ḥuccət ul-İslām

Ḥuccət ul-İslām ləqəbi 5 il dini mədrəsələrdə dərs oxuduqdan sonra, hər hanki bir tələbə kəsb edəbilmiş bir ləqəb sayılar. O əsasda tələbələr mallalıq edəbilməkləri və malla geyimi geyə bilməkləri üçün ad yazdıraraq imtihandan və danışıqdan qəbul olduqdan sonra, bu haqı qazanmış olarlar.

Āyətullah

Āyətullah ləqəbi birinci dəfə Şeyx Abdulkərim Ḥāeri Yəzdi adlı şəxsə bir ləqəb olaraq “Āyətullah Müəssis” deyə verilməsinə baxmayaraq bu ləqəb sonra Muctəhid dərəcəsinə çatmış şəxslərə verilmişdir.  Bu ləqəb keçmişdə, şiə tarixində ֜alāma Ḥilli və başqa şəxslərə də Fars yazarları tərəfindən verildiyi idea olunar.

Āyətullah al-֜Uzma

Āyətullah al-֜Uzma ləqəbi bugün Müctəhid yerinə işlədilər. Keçmişdə bu kələmənin yerinə “Mərcə-i Təqlid” kələməsi işlənərmiş.

֜Allāmə

Allāmə ləqəbi qeyri rəsmi olaraq fiqh və fəlsəfə və ayrı elm sahələrində nəzər sahibi olan şəxslərə nisbət verilər.

İşıq Sönməz, 20.12.2021