مدنیت چئویرمه و ایلیشگی آچیسیندان!
سؤزون قیساسی:
بیر مدنیت اوچون گرکلی اولان دورمادان یئنی متینلرین تؤرمه سی و تؤردیلمه سیدیر.
چوخ دیللیلیک ایلیشگی قورماق اوچون تمل عونصورلاردان بیری ساییلار. دئمک، یئنی
متینلر چئویری یولو ایله تؤرنمیش اولار. چوخ دیللی اولمادان یئنی متینلری یارادا
بیلمک اؤزو ده دوشوندوروجودور. تاریخ، باغلانتی و قوپمالار ایله اؤزونو بلیرلر. بو
باغلانتی و قوپمالار زامان آچیسیندان بلیرلی زامان ایچریسینده حیاتا کئچه بیلرلر.
تاریخ سورجینده بیلگی ایچریگینی (محتواسینی) آراشدیرماق اوچون تاریخ دؤنوملرینی
قیسیتلاماق اولدوقجا اؤنملیدیر. باش قالدیرما، قارشی دورما (موخالیفت) و دئوریم
(اینقلاب) اؤزلری ایله گوجلو قالخینمایا یول آچارلار. سورکلی (پیوسته، ایدامه لی)
اولوب اولمایان دیللر آراسینداکی ایختیلافلار چوخ مدنیتلیگه
Multikulturalismus
دوغرو اولان یولو کسه رک یئنی بیر دیلین اورتایا چیخماسینا اولاناق یارادار. مدنیت
شخصده گوونج (اطمینان) یاراتدیغی اوچون او توپلومدا بیرر- بیرر اینسانلارا
گرکلیدیر. باشقا حالدا شخصین بیلگی اسکیکلیگی دورمادان آرتار.
مدنیت ایچریسینده دورمادان چئویرمه ایشلری حیاتا کئچرکن بیر چئویرمه-قورولوشو عین
زاماندا بیر چئویری-قورومو کیمی گؤرونه بیلر می؟
مدنیتده بنزر (عین) قورولوشدان سؤز صؤحبت اولسا، سورکلی بنزرلیک بنزرلیگه
چئویریلمیش اولار. بیر مدنیت موختلیف اولسا، چئویری یولو ایله سورکلی یئنی متینلر،
یئنی بیلگیلر تؤرنمیش اولار. بیر متین قورولوش باخیمیندان فرقلی بیر دیلدن بیر دیله
چئویریلمیشسه -اؤرنک اولاراق فارسچادان تورکچه یه-، بو متین او دیله (فارسچایا)
گئری چئویریلدیکده بیر اؤلچوده اؤنجه کی متیندن فرقلی بیر متین تؤره میش اولار.
بئله لیکله یئنی متین اؤنجه کی متینی تانییانلارین گؤروشونه گؤره یانلیش و اویدورما
بیر متین کیمی قلمه آلینار. بو فرق ایستر سؤزجوک قوللانما (استفاده ائتمه)، ایسترسه
ده قارشی طرفده یانقی (انعکاس) اویاتما آچیسیندان داها بللی اولار. بو یاناشمالارا
باخمایاراق بو یانلیشلیق ایستر یئنی بیلگی نین تؤره مه سی، ایسترسه ده دیلین
یئنیلنمه سی اوچون گرکلی ساییلار. هر بیر مدنیت سورکلی چئویری سورجلری (پروسسلری) و
موختلیفلیگه اساسلانار – دیل موختلیفلیگینه و اونلاری متینه کؤچورمه ایشلرینه. بئله
لیکله موختلیف یاناشمالار اورتایا چیخار:
1-
باشلانقیج و اورجینال متین ایله تانیش اولانلار آچیسیندان.
2-
یئنی و چئوریرمه یولو ایله اورتایا چیخان متین ایله تانیش اولانلار آچیسیندان
3-
باشلانقیج و یئنی متین ایله تانیش اولانلار آچیسیندان
بو بؤلمه لر هر دؤل و نسیل اؤز متینی نین یییه سی (صاحیبی) دئیه اؤنجه کی دؤلو
(نسیلی) دانار ویا اونو اویونجاق کیمی قلمه آلار آنلامیندا دئییل، یاشاییش-
بیلیمینه دایاقلیدیر. بئله لیکله خاطیرلانمیش و کئچمیش متینلر محدودلانار و یئنی
متینلری آنلاماق خطره دوشر. بو دئدیکلریمیزی آنلاماق اوچون کئچمیش سؤویئتلر
بیرلیگینده قوزئی آذربایجاندا میللی و مدنی بایراملاریمیزین و میللی
دؤولتچیلیگیمیزین یئرینی سؤویئت ایدئولوژیسی واسیطه سی ایله روسچولوق مدنیتی نین
توتماسی و ساییره گؤسترمک اولار. قوزئی آذربایجاندا 1991 ایلینده میللی حاکیمیتین
قورولماسی کئچمیش آذربایجان مدنیتینه یئنی جان و دامارلارینا یئنی قان باغیشلادی
دئسک، یانیلمامیشیق. بوگون ایسه کئچمیشده بوغولموش و باسدیریلمیش آذربایجان میللی
کیملیگی قوزئی آذربایجان سرحدلرینی آشاراق ائتنیک آذربایجان تورپاقلاریندا دیرچلمک
اوزره دیر.
موختلیف دؤنملره (دؤوره و زامانلارا) عایید اولان متینلری گونجللشدیرمک (اکتوال
ائتمک) واسیطه سی ایله مدنیت موختلیفلیگی زنگینلشمیش و یئنی متینلر تؤرنمیش اولار.
بونلار بعضی حاللاردا دیلین یئنیلشمه سینه ده کؤمک ائدرلر.
چوخلو اولاناقلاردان (ایمکانلاردان) بیری ده اسکی (قدیم) متینلرین یئنی اوخونماسی و
یئنی متینلرین اسکی دیلده اوخونماسیدیر. اسکی متینی یئنی دیلده اوخوما و یئنی متینی
اسکی دیلده اوخما یئنی متینلرین یارانماسینا یول آچار دئیه دوشونمه لی ییک.
باشلانقیج متینلری تانییانلار اوچون یئنی متین ویا متینلر یانلیش، دانیلمیش متینلر
کیمی آنلاشیلا بیلر. بو دورومدا شخص اؤزوندن سوروشمالیدیر: - بو متین کؤچورولموش
بیر متیندن اورتایا قویولابیلر می؟
دئمک، دورومو آنلاماغا چالیشارساق، سورکلی (داواملی) متین چئویرمه-سورجی و گئدیش و
گلیشی آنلایا بیلریک. بو مسئله بیر سیرالارینا گؤره بیر ایستک اولاراق باشلانقیج
متینه دؤنوش کیمی آنلاشیلا بیلر. بیر متین، باشلانقیج متینی %100 سؤزجوک باخیمیندان
ایزله یه مدیگی و کؤچوروله مدیگی اوچون بو داورانیش خالق افسانه لری کیمی
بویوتلارا یول آچا بیلر دئیه دوشونمه لی ییک. بیر مدنیتده سورکلی یئنی تؤرنمیش
متینلرین و بیلگیلرین قارشیسیندا دیرنیش اورتایا چیخابیلر. بو دیرنیش و قارشی دورما
بو یئنیلیگی گرکسیز و یئرسیز قلمه آلدیغی اوچون توپلومدا دورقونلوغا (رکود) یول
آچار. بو قارشی دورما بللی آشامادا مدنیتین برکیییب داشا دؤنمه سینه و تجرید وضعیته
دوشمه سینه ده یول آچار.
بیر مدنیتین ان آز ایکی دیله دئییل، چوخ قوطبلی اولمادیغی حالدا، ان آز ایکی
قوطبا یییه اولماسی گرکلی ساییلیر. بونلارسیز بیر چئویرمه و متین نین گئدیش گلیشی
اولاناقسیز گؤرونر. بونلار اؤلچولری دگیشمه دن گؤستریله و سورکلی گئدیش گلیش ایله
یئنی بیچیم آلابیلرلر، اؤرنک اولاراق: دوغولوش ؛ یاز <> قوجالما؛ گوز (پاییز).
چوخ دیللیلیک مدنیتلرین یارانماسی اوچون شرط اولماسینا باخمایاراق بوتون مدنیتلرده
بیر دیللیلیگه و عموم دونیا دیلی دوغرولتوسوندا جان آتمالارین دا تانیغی اولوروق.
بو جان آتما ایکینجی درجه لی بیر گئرچکلیگی اورتایا قویور. بو گئرچکلیک ده مدنیت
یارادار. موختلیفلیک و بنزرسیزلیک ایچریسینده اولان داورانیشلار مدنیتلرین تمل
علامتلری ساییلارلار.
بیر مدنیتده بیر-بیری نین آردینجا، یوخسا عئینی زاماندا پارتلاییشلی و سورکلی
سورجلر (پروسسلر) حیاتا کئچر. سورکلی سورجلر صنعتی توپلوم مدنیتینه اؤزگو (خاص)
ائدیلرکن
Lotman
مدنیت سورجی نین پارتلاییشینا داها بیر شئیلر نیسبت وئرمه گه چالیشیر.
Lotman
مدنیت
(Kultur)
ایله
صنعت
مدنیتی
(Zivilisation)
نی بیربیرلرینه ساریقلاماغا چالیشیر. اونون گؤروشونه اساساً بونلارین بیری او
بیریسی اولمادان اؤزونو یاشادا بیلمز. بئله لیکله هر مدنیتین بللی بیر سوره دوامی
وار و هئچ بیر
صنعت مدنیتی
دئوریم اویقولامادان و دگیشیمه اوغرامادان اؤز وارلیغینی یاشادا بیلمز.
Lotman
نین گؤروشونه اساساً 20 اینجی یوزایل شکیللی ایفاده (Metapher)
لری حیاتا کئچیرمک عصری ایدی: ایجتماعی و مدنی ایجتماعی گلیشمه لر پارتلاییش کیمی
قلمه آلینملارینا باخمایاراق بونلار فلسفی آچیدان دئییل، معمولی بیر بومب
پارتلاماسی، توز و دینامیتین آتومبومباسی گوجویله پارتلامالاری کیمی آنلاشیلارلار.
ادبیات و دانیشیق ادبیاتی آراسیندا اولان فرق، سورکلیلیک و سورکسیزلیگه اساسلانیر
دئیه دوشونولمه لیدیر. اوسته لیک پارتلاییشلی سورجلر مدنیتلرده یئنیلشمگی و داواملی
سورجلر حافیظه و سنتی تضمین ائدرلر. تاریخی گلیشمه لرین قاعیده اوزرینده
اولدوقلارینا باخمایاراق
Lotman
پوست مودئرن فلسفه سینه یاخینلاشاراق یالنیز سئمیوتیک (علامت سیستیمی) دلیللره
آرخالانیر. تاریخی سورجلر اؤنجه دوشونولموش اولسا، بیلگی و معلوماتلاری شکیلندیرمک
اوچون حرکته ائحتیاج دویولماز و تاریخی سورجلر گرکسیز ساییلار.
Foucault
اون گؤروشونه اساساً تاریخین پارتلاییش دؤنملری چاتلاقلارا بنزر.
Foucault
آرخئولوژی نین بییلیمی آدلی کیتابیندا بو مسئله یه دیققتلری چکمه گه چالیشیر. او
تاریخچیلری ایلگیلندیرن سورکلیلیکلردن (پیوستگی ها) سؤز آچیر.
Foucault
آ گؤره تاریخچیلر گلیمشه نی عصیرلره بؤله رک عصیرلر ایچره قالخیشلار، چؤکوشلر،
دؤنوملر، دگیشیملر و دؤنمه لری طرح ائده رک اونلاردا بیلگیلرینی قات- قات آرتیرماغا
و چوخاتماغا چالیشارلار.
Foucault
آ گؤره "تاریخی آنلاتمالار بیلیمین بیچیم دگیشمه سی (تبدیل اولماسی) واسیطه سی ایله
گونجللشه رک (اکتوآل اولاراق) چوخالار"
(Foucault 1973: 11)
مدنیت چئویری مکانیدیر دئیه بیز بیر داها بو مکانا گئری دؤنوروک. بو مکاندا سورکلی
متینلرین بیچیمی دگیشر، توپلوم پارتلاییشی، چاتلاماسی بیلگی و معلوماتلارین
چوخالماسینا یول آچار. اوسته لیک هئچ بیر مدنیت بیچیم دگیشمه دن (تبدیل اولمادان)
اؤز وارلیغینی سوردوره بیلمز. باشقا دئییشله بیر مدنیت حرکتسیز- اؤز ایچریسینده
دگیشیکلیک دوغرولتوسوندا حرکت ائتمه دن بیر مدنیت کیمی دویولماز (لمس اولونماز).
بوندان یانا دا مدنیت گرک بیلیجین (شعورون) سورکلی یئنیلنمه سی و بوتاقلانیب
چیچکلنمه سی دوغرولتوسوندا باش قالدیریجی و عصیان ائدیچی اولا و سورکلی باش
قالدیرا، عصیان ائده. دئمک، مدنیت بیر توپلومون بیلینجلی اولماسی و اونا دورومونون
هانکی آشامادا اولماسینی بیلدیرمه سی اوچون گرکلی ساییلیر.
قایناقلار:
1
Stephan-Immanuel Teichgräber:
http://www.inst.at/trans/15Nr/01_2/teichgraeber15.htm
2
Foucault, Michel (1973). Archäologie des Wissens.
Frankfurt/M.: Suhrkamp
ایشیق
سؤنمز 05.01.2006
دیل و ادبیات