فارس فرهنگیستانی نین تاریخ و اساسنامه سینه بیر باخیش!

قاجار ادبی انجمنلری

بو انجمنلر قاجار سلاله سیندن اولان ناصرالدین شاهین 1291 ه.ق. ایلی، بیرینجی فرنگ (آوروپا) سفرینی حیاتا کئچیردیکدن سونرا ایران ممالیکی محروسه سی نین پایتختی تهراندا یارانماغا باشلامیشلار. مدنی و ادبی شخصلر فرنگ (آوروپا) دیل و مدنیتلری ایله اوزلشدیکده دیوان دیلی کیمی قبول اولموش فارس دیلی نی اوگونکو دورومدا آوروپا دیللرینده اورتایا چیخمیش یئنی دئییملره قارشیلیق وئرمه قابیلیتینیده اولمادیغینی گؤز اؤنونه آلاراق یئنی سؤزجوک و کلمه لر تؤرتمک اوچون ادبی انجمنلرین یارانماسینا آددیم آتمیشلار. بو ادبی انجمنلر فرنگ (آوروپا) دیل و مدنیتلرینده کی گرکلی کلمه لره معادیل یاراتماق اوچون تشبوث گؤسترمیشلر. بو قارشیلیق و معادیل یاراتمالار دوغرولتوسوندا چالیشماق ایران ممالیکی محروسه سی و آوروپا مملکت و مدنیتلری آراسیندا ایلیشگیلرین چوخالماسی و چوخالاجاغیندان خبر وئریردی.

1. فارس دیل و ادب فرهنگیستانی

اوسته ایشاره اولدوغو کیمی ایران ممالیکی محروسه سی نین حاکیمیت باشچیلاری آوروپا ممکتلری ایله باشلاریندا ایمپیریال گوج کیمی تانینان فرانسه، اینگیلیس و سونرالار آلمان مملکتلری ایله مدنی و اقتیصادی ایلیشگیلری گئنیشلندیردیکده آوروپالیلارین اؤز دیل و مدنیتلرینه دایالی سیاسی علاقه لر یاراتماغا چالیشدیقلارینی اؤیرندیکدن سونرا قاجار ممالیکی محروسه سی حاکیمیت باشچیلاری دیوان دیلی کیمی قبول ائتمیش فارسچا آوروپا دیللری نین تأثیر داییره سینه دوشمه سین دئیه مدنی ساحه لره اؤنم وئرن دیپلوماتلار فارسچایا اؤنم وئرمه گه باشلامیشلار.  آنجاق رضا میرپنج اینگیلیسلر واسیطه سی ایله اؤزونو احمد شاها قبوللاندیراراق ساواش وزیری اولدوقدان سونرا 1303 ه.ش. ایلینده  ساواش، معاریف، اوقاف و اینجه صنعت وزیرلیک نوماینده لری طرفیندن بیر سیاسی و فرهنگی انجمن نین یارانماسینا یول آچمیشدی(1.، 1.1، 1.1.1).

دئمک، فارس دیل و ادب فرهنگیستانی نین تاریخینی یازماغا چالیشانلار عرب و تورک دیللرینی فارسچادان حذف ائتمک مسئله سی آچیسیندن بو فرهنگیستانین باشلانقیج تاریخینی قاجار ممالیکی محروسه سی دئییل، بیر باشا اینگیلیس عامیلی اولان رضا میرپنج و سیدضیاالدین طباطبایی یزدی (8)، محمد علی فروغی، علی دشتی، عباس اقبال آشتیانی و محمود افشار یزدیلر و شوونیست شخصلر دئیه محمد حجازي، غلام‌علی رعدي آذرخشي و محمدعلي جمال‌زاده ایله ایلگیلی اورتایا قویمالی ایدیلر. بیلیندیگی کیمی اصلیتی گورجو اولان رضا میرپنج نیظامی بیر شخص اولدوغو اوچون ساوادسیز اولماسینا باخمایاراق (9) قوشون دیلینده یایقین اولان تورکچه و عربچه سؤزجوکلرین (کلمه لرین) یئرینه فارس دیل و ادب فرهنگیستانی (او زامان ایران فرهنگیستانی آدلانان قوروم) واسیطه سی ایله بعضی کلمه لر اورتایا قویدورماغا چالیشمیشدیر. اؤرنک اولاراق "قوشون" یئرینه "ارتش"، "ضابیط" یئرینه "افسر (> engl. Officer)"، عربچه "قنبله (توپ گلوله سی)، " تورکچه "قونبارا" یئرینه "خمپاره"، "ال قونباراسی" یئرینه "نارنجک دستی"،  تورکچه "چاخماق" یئرینه "چکاننده"، تورکچه "سونگو" یئرینه "سرنیزه" و ساییره .قویماغا چالیشمیشلار. بونلارا باخمایاراق فارس فرهنگیستان باشچیلاری فارس دیلینه رسمیت و فارس اولمایان دیل و مدنیتلری حذف ائتمک اوچون فارس دیل و ادب فرهنگیستانی نین یارانما تاریخینی قاجار ممالیکی محروسه سی ایله علاقه دار گؤسترمه گه چالیشیرلار.

یئری گلمیشکن دئییلمه لیدیر: رضا میرپنج خاریجی گوجلره آرخالاندیغی و مقام و منصبه سوسوز اولدوغو اوچون سردارسپه و رئیس الوزرا پوستلارینی ایشغال ائده رک احمد شاهی بیر اسیر کیمی اؤز توتساغیندا ساخلایاراق ایجتماعیت نظریندن یاییندیرماغا چالیشیردی. آشاغیدا وئردیگیمیز اتک یازیدا گؤروندوگو کیمی ایران ممالیکی محروسه سینده کی دئییلن سیاسی و فرهنگی انجمندن (فارس شوونیستلرینه دئییشینه گؤره فرهنگی انجمندن) اؤنجه آلمانیانین بئرلین شهرینده ایران ممالیکی محروسه سی اؤیرنجیلری طرفیندن فارس میللیتچیلیگی اساسیندا سیاسی موضوعلاردا بیر مجلله "فرهنگستان" آدی ایله یایینلانماغا باشلامیش ایدی. دئمک، تهرانداکی "فرهنگستان ایران" قورومو (مؤسسه سی) اؤز آدینی فارس دیل و مدنیتی نی بیر تمل پرئنسیپ کیمی قلمه آلان بئرلینده کی فارس دیلینده یاییلان فرهنگیستان مجلله سیندن آلمیش گؤرونور (1.1). بیر آز "فرهنگیستان" کلمه سی اوزرینده دوراقلادیقدا بو آد (فرهنگستان) "فرنگ"> فرهنگ+ستان بیرلشمه سیندن اورتایا چیخمیش بیر دئییم کیمی اؤزونو ایضاح ائتمیش اولور. بونلارا باخمایاراق فارس دیلینی اساس پرئنسیپ کیمی قبول ائتمیش بو سیاسی فرهنگی انجمن اؤز یاشادیغی دؤنمده 300 سؤزجوک و کلمه نیظامی و تئکنیک زمینه سینده یاراتمیش اولدو (2). 1311 (1932) ایللرینده عیسی صدیق اعلم، یوکسک درجه لی اؤیره دیجی کادرولار تربیت ائتمه ایداره سی نین رئیسی، باشقا ساحه لرده ده یئنی سؤزجوک و کلمه لر یاراتماق اوچون اؤیرنجیلره اؤز درس اؤیرنمه وظیفه لریندن علاوه تکلیفلر ائتمه سی ائشیدیلیر. بئله لیکله سیاسی و فرهنگی فارسچیلیق انجمنی موختلیف زمینه لرده طبیعی، ریاضی، فیزیک، کیمیا و فلسفه و  حتی تورک و عرب  شهر و کند و داغ داش و چایلاری نین آدلاری نین دگیشیلمه سی اوچون یئنی شعبه لرین یارانماسینا تشبوث ائتدی. او زامان "عربستان" دئییلن عربلرین یاشادیغی ایالتین آدینی رضاخان 1302 ه.ش. (1923) ایلینده سید ضیاالدین طباطبایی یزدی واسیطه لیگی و هندوستادان اولان اردشیر جی، اینگیلیس عامیلی، ایسته گی اساسیندا "خوزستان" آدلاندیرماسی نی ائشیدیریک (16)

بو انجمن نین فعالیتی نین نتیجه سی 1319 (1940) ایلینه دک 400 داها  یئنی سؤزجوک فارس دیلینه قازاندیردی. بونلارا باخمایاراق فارس فرهنگیستانی تاریخیندن اوخویوروق:

" اما، انديشۀ تأسيس سازماني رسمي به نام فرهنگستان از آنجا پديد آمد كه عده‌اي از بيداردلان اهل درد، كه در زبان و ادب فارسي حق آب و گل داشتند، زبان پرسابقۀ فارسي را، كه حامل فرهنگي پرمايه و درخشان است، در معرض خطر تجاوز كج‌انديشي شماري نااهل ديدند كه، به بهانۀ اصلاح و پرورش آن، درصدد وضع واژه‌ها و اصطلاحها و نشاندن آنها به جاي كلمات عربي برآمدند."(2).

گؤروندوگو کیمی بو مطلبلر رضاشاه و محمدرضا شاه زامانی یئریدیلمیش شوونیستی و فاشیستی فیکیرلر اساسیندا ایفاده اولونموش. بیلیندیگی کیمی بیر دیلین خطره دوشمه سی، اونون یاساق اولماسی، ایداره لرده حاکیمیت اورقانلاری طرفیندن قاداغان اولماسینا،  باشقا ایستعماری و ایشغالچی بیر مملکتین یوروشونه معروض قالماسینا اساسلانمالیدیر. اؤزلری ده قبول ائتدیکلری کیمی قاجار ممالیکی محروسه سی زامانی فارسچا ادبی انجملرین یارانماسی و فرنگی دئییملره معادیل فارسچا دئییملر یاراتماغا ایمکانلارین اولماسی بو کیمی شوونیستی ایفاده لرین دیله گتیریلمه گینه بوش یئر بوراخمایاجاق گؤرونور (2). فارس شوونیستلری نین درد اهلی و آییقلار مسئله سی عرب و تورک دیللری ایله دوشمنلیک مسئله لرینه گلدیکده بو مسئله نین اساسیندا عاریف قزوینی لر نظرده توتولور دئسک یانیلمامیشیق. عاریف قزوینی بئرلینده ایستر فرهنگیستان مجلله سی چاپ اولان زامان و ایسترسه ده رضاشاهین رکابیندا اولاراق تبریزده فارس دیل و مدنیتی نی اؤومک و سئویب سئودیرمکده چابا گؤستردیگی زامان آذربایجان دیل و مدنیتینه اؤز نیفرتی نی بیلدیریردی (4). اونون آلمانیانین بئرلینده شهرینده یازدیغی شعری نین ترجومه سی نین بعضی پاساژلاری نی اوخورساق، فارس فرهنگیستانی نین تاریخی اوزره اوسته یازیلمیش سؤزلرین درینلیگی نین هارالارا اولاشدیغینی باشا دوشمک داها راحات اولار دئیه دوشونمه لی ییک، اوخویوروق:

"...آه آذربایجانی سئومکدن قلبیمده بیر اود یانیر. من بو اودو بیله رک قلبیمده داشیییرام. اؤلن گونه دک بو اود منیم معبدیمدیر. بو اود وارلیغیم یانان کیمی یانیر. بو اود زردوشت یوردوندا من و آریا نژادی اوچون یانیر (5). هئچ کیمسه قورخمادان منیم کیمی یانابیلمز. من کپنک کیمی یم. هئچ بیر شئیدن قورخوم یوخ. من زردوشت و گوشتاسب نسلیندنم. بو گوونج و قورور آتابابالاریمدان منه قالمیش. ایستر مسلمان، ایستر کافیر، بونلار منیم اوچون اؤزگه دیرلر. اوزاقلاش تورکچه دن! تورکون قانلی بیرکئچمیشی وار. بیزیم داغلاریمیز، موغان چؤللری و آراز چایی لالا کیمی قانلا بویانمیش. آه دوستوم، قارداشیم، تورکچه بیزیم میللتین دوشمنیدیر. تورکچه ایله من هئچ زامان باریشا بیلمه دیگیم اوچون سن ده بو دیل ایله باریشماز اول! سن بو ایستنمه گن قوناغی اؤزوندن اوزاق ائتمه لی سن! بیر اوغرو بئلنچی دوستان منه داها یاخشیدیر. بو دیلین ضرردن باشقا هئچ بیر شئیی یوخ، کس بو دیلی!!! بو دیلی کسمک اوچون قیلینج یئرینه دادلی دیلیم (اوخو: فارسچا) وار (6). چنگیزخاندان قالان بو پیس آنیت (یادگار) دان اوزاقلاش! منیم چنگیز خانچیلارا بؤیوک دوشمنلیگیم وار. سنین گوجسوز، دیلسیز، ائشیتمز (کار) اولمان عربچه دن و تورکچه دن بیر علامت داشییرام دئمندن داها یاخشیدیر! منیم تورکمن نسلیندن بیر شاهیم اولسا، دارا (7) مملکتیندن داها نه قالار منه؟؟" (4).

گئنه ده فارس دیل و ادب فرهنگیستانی نین بیرینجی دؤنمی اوزره اوخویوروق:

".. ازاين‌رو، پيش از تأسيس فرهنگستان ايران (فرهنگستان اول) در سال 1313، ابتدا وزارت معارف درصدد برآمد كه انجمنهايي از كارشناسان و ارباب فن برپا كند كه آكادمي طب يكي از آنها بود و جلسه‌هاي آن با شركت چند تن از پزشكان معروف و دانشمند برگزار مي‌شد. معادل فارسي فرهنگستان در برابر واژۀ بيگانۀ آكادمي در اين زمان انتخاب شد. براي فرهنگستان طب اسا‌سنامه‌اي هم نوشته شد كه در آن، وظايف فرهنگستان منحصراً وضع واژه‌ها و اصطلاحهاي جديد نبود، بلكه به ترجمه و تأليف كتابها و تهيۀ فرهنگها و تشويق به تحقيق علمي نيز اهميت داده مي‌شد. اما برخي بي‌توجهيها موجب شد اين انجمنها به اهداف خود نتوانند جامۀ عمل بپوشانند؛ به همين جهت، وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه، با مشاورۀ اهل فن، اساسنامۀ فرهنگستان را در شانزده ماده تنظيم كرد كه به تصويب هيئت وزرا رسيد. در 29 ارديبهشت 1314، فرمان تشكيل فرهنگستان ايران صادر شد. رياست فرهنگستان، به ترتيب، برعهدۀ اين اشخاص بود: محمدعلي فروغي ..."(2).

اوسته فارس دیل و ادبیات فرهنگیستانی نین تاریخینی قلمه آلانلار گؤروندوگو کیمی گئنه ده او زامانکی شوونیستی و فاشیستی فیکیرلری سیاستله حیاته کئچیرمک ایسته گن ذاتی عالیلرین، او جومله دن محمدعلی فروغی نین ایران ممالیکی محروسه سینده کی فارس اولمایان دیل و مدنیتلر علیهینه منفی رول اوینادیغینی اولدوقچا اؤز میللی و  مدنی منافعلرینه اویقون حئساب ائتمیشلر (3).

فارس دیل و ادب فرهنگیستانی آشاغی بؤلمه لره بؤلونورموش:

-          دیل قوروپو (لغت تؤرتمه قوروپو)

-          گرامئر قوروپو (دستور مسئله لرینه آیدینلیق گتیرمه قوروپو)

-          یئنی له مه قوروپو (فارسلارین اصلاحات پیشه دئدیکلری قوروپ)

-          اسکی متینلر اوزره چالیشما قوروپو (فارسلارین گروه کتب قدیم دئدیکلری)

-          بؤلگه لردن تکلیف اولموش سؤزجوکلر اوزره چالیشما قوروپو (فارسلارین گروه اصلاحات ولایتی دئدیکلری)

-          قیلاووز قوروپو (فارسلارین گروه رهنما دئدیکلری)

-          خط قوروپو (بعضی الیازمالارین هانکی دؤنمه عایید اولدوغونو بلیرلمه قوروپو)

-          جوغرافیا قوروپو: بو قوروپون اصیل ایشلریندن بیری ده فارس اولمایان ائتنیکلرین تاریخی اراضیلری نین آدلارینی فارسلاشدیرماق اوچون اویدورما آدلار سیاسی مقاملارا تکلیف ائتمکدن عیبارت ایمیش. بئله لیکله آذربایجاندا بیر چوخ یئر، داغ داش، کند و شهر آدلاری دگیشدیریلمیش اولور، اؤرنک اولاراق؛ "آخماقایا" کندی نین آدی "احمیقه (احمقلر یئری)"، "ساری قایا" کندی نین آدی "ساریقّیه (اوغرولار مکانی)، "توفارقان" شهری نین آدی "دهخوارگان" و سونرالار "آذرشهر"، "قاراداغ  و قاراچه داغ" ماحالی نین  آدی "ارسباران"، "قیزیل اؤزن" چایی نین آدی "سفیدرود"، "رومیه" نین آدی "رضایه"، "کئچی قیران" داغی نین آدی "بزکش (کشندهء بز)، "سلماس" شهری نین آدی "شاهپور"، تاریخی "ال الحواز ویا عربستان" ولایتی نین آدی "خوزستان" و ساییره لره زور ایله دگیشدیریلمیشلر.

بیرینجی فارس دیل و ادب فرهنگیستانی 1320 ه.ش. (1941) ایلینه دک 2000 یئنی سؤزجوکلر فارس دیلینه عربچه و تورکچه کلمه لرین یئرینه تکلیف ائتمیش و 1333 (1954) ایلینده رسماً تعطیل اولموش.

2. فارس دیل و ادب فرهنگیستانی

ایکینجی فارس دیل و ادب فرهنگیستانی (او زامان فرهنگیستان ایران آدلانان) 14 ایل تعطیللیکدن سونرا 1347 (1968) ایلینده ایکینجی حیات دؤنمینی باشلادی. بو دؤنمده 4 مرکز قدیم متینلردن اسکی سؤزجوکلری داراماق (گؤزدن کئچیریب توپلاماق) ایله مشغول اولدولار. اونلارین ایچینده تورک دوشمنی کیمی تانینان ماهیار نوابی حضرتلری ده یئر آلیردی. 1357 (79-1978) ایلینده بهمن اینقلابی اوز وئردیگی و کئچمیش شاه سیستیمی اورگانلاری تعطیل دوروما گلدیگی زامان موقتی اولاراق فارس دیل و ادب فرهنگیستانی دا تعطیل حالینا گلمیش. 1360 (1981) ایلینده فارس دیل و ادب فرهنگیستانی (ایران فرهنگیستانی آدلانان) باشقا 10 قوروم (توپلام 11) (مؤسسه) ایله بیر آرایا آلیناراق "مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی" باشلیغی آلتیندا اؤز فعالیتینه باشلامیش.

بو دؤنمده یئنی سؤزجوکلر دوزتمه و تکلیف ائتمه نین یانی سیرا فارس دیلی اولمایان آنجاق ایران لهجه لری (زبانها و گویشهای ایرانی) دئدیکلری دیل بیلیمینده ایران دیللری کیمی تانینان دیللر ده دیققت مرکزینه آلیندی. بو دیققت مرکزینه آلماق اونلاری یاشاتماق اوچون دئییل، اونلاردان فارس دیلینه بیر شئیلر قازانماق مقصد حئساب ائدیلیرمیش (10). بیلیندیگی کیمی بو ایران دیللری آدلانان دیللرین صاحابلارینا و باشقا فارس اولمایان دیل و مدنیت صاحابلارینا اؤز دیللرینده یازیب اوخوما و اؤزلرینی ایفاده ائتمه حاققی ایران ایسلام آنایاساسی نین 15 اینجی بندی تانیماسینا باخمایاراق فارس دیلیندن باشقا دیللرده ایستر رادیو تئلویزیون، ایسترسه مدرسه لر و ایداره اورگانلاریندا اولسون، هئچ بیر موستقیل ایداره اولوناجاق قوروم و مؤسسه کیمی بیر حاق وئریلمه میشدیر.  اوسته قلمه آلینان 11 قورومون ایچینده " پژوهشگاه رابطۀ زبانهاي ايراني با زبانهاي ديگر" آدلی قوروم دا یئر آلیرمیش. بو قوروم ایراندان اوزاق مملکتلرده (افغانسان و تاجیکستاندا) فارس ادبیاتی و تاریخی متینلرینی داراماغا و اونلاردان فارس دیلینه یئنی سؤزجوکلر (کلمه لر) قازانماغا و فارس دیلی ایله اوردو (پاکیستان) دیلی آراسیندا اولان ایلیشگیلره آیدینلیق گتیرمه گه و ایرانداکی کورد لهجه لری و باشقا محللی ایران دیل قوروپونا عایید اولان دیللرین فارس دیلی ایله مناسیبتلرینی اؤیرنمگی اؤزو اوچون مقصد حئساب ائدیرمیش.

3. فارس دیل و ادب فرهنگیستانی

کئچمیشده ایران فرهنگیستانی آدلانان اصلینده فارس دیل قورومو (مؤسسه سی) اولان قوروم 1369 (1990) ایلینده سؤویئتلر بیرلیگی داغیلماسی و قوزئی آذربایجان باغیمسیز (موسقیل) اولما عرفه سینده ایران ایسلام جومهوریسی حاکیمیتی طرفیندن فارس دیل و ادب فرهنگیستانی آدینی اصل معناسیندا قازانمیش اولدو (11، 11.1، 11.2). اوسته لیک "شورای عالی انقلاب فرهنگی" ده بو مسئله یه چاغیریلاراق (جلب اولوناراق) فارس دیل و ادب فرهنگیستانی بیرینجی اوتورومونو "وزارت فرهنگ و آموزش عالی" دعوتی ایله ایران ایسلام جومهورباشقانی باشقانلیغی ایله آدی چکیلن مکاندا کئچیریلمیش (باخ: 2 ).

بو چابالارا باخمایاراق گئنه شوونیستی قیافتلرین حوضورو ایستر "فارس دیل و ادب فرهنگیستانی"، ایسترسه ده "شورای عالی انقلاب فرهنگی" قوروملاریندا ایجتماعیت دیققتیندن یایینا بیلمه میشدیر، اؤرنک اولاراق نصرالله پورجوادی (12)، علی اکبر ولایتی (13) و ساییره.

فارس دیل و ادب فرهنگیستانی نین اساسنامه سی

اوسته ایشاره ائتدیگیمیز کیمی سؤویئتلر بیرلیگی نین داغیلماسی و قوزئی آذربایجانین باغیمسیز اولماسی ایله "فرهنگستان ایران" آدی  فرهنگستان زبان و ادب فارسی" قیافه تینی قازانمیش اولدو. بو دا نیظامین باشیندا اوتوران ذات عالیلرین آراسیندا ایرانیت مقوله سینده گؤروش آیریلیغی اولدوغوندان عیبارت اولمالیدیر. بونلارا باخماراق فارس شوونیسمی بو دفعه "شورای عالی انقلاب فرهنگی" آدلی فارس قورومونو دا بو مسئله یه اوسته گؤروندوگو کیمی چاغیراراق قاپیدان قاچان اوغرو پنجره دن سوخولدوغو کیمی بیر داها ایرانلی اولمانی (ایرانیتی) فارس دیلی ایله آشاغیدا گؤره جه گیمیز دک عئنیلشدیرمیش اولدو، هدفلر بؤلومونده اوخویوروق:

" مادۀ 1- هدفهاي فرهنگستان زبان و ادب فارسي عبارت است از: 1- حفظ قوت و اصالت زبان فارسي به عنوان يكي از اركان هويت ملي ايران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامي." (14).

اوسته گؤروندوگو کیمی ایسلام جومهوریسینده اللها اینانماق دئییل، فارس دیلی اساس قلمه آلینیر و فارس دیلی نین اصالتیندن سؤز صؤحبت ائدیلیر. بیر دیلین %70 سؤز داغارجیغی (گنجیهء لغات)، گیرامئر دئییملری، هندیسه، مثلثات و حساب دئییملری و سؤز دوزتمه قالیبلاری باشقا بیر دیلدن اولدوقدا، او دیل نئجه اصیل اولابیلر (؟) دئیه دوشونمه لی بو ذات عالیلرین ذکاوتینه حئیران قالمالی ییق. ایران ممالیکی محروسه سینده میللی کیملیک مسئله سینه گلدیکده کئچمیش یازیلاریمیزدا ایشاره ائتدیگیمیز کیمی انسان بشر حاقلاری و میللتلرین حقوق برابرلیگینی قبول ائتمیش دؤولتلرده او میللتلرین ائتنیک ترکیبی نظره آلیناراق او توپلوم اوچون آد وئریله بیلر (15). بو باخیمدان تهران حاکیمیتی فارس میللتی، دیل و مدنیتی نی تمثیل ائدیر دئییه دوشونمه لی و ایران آدینا ایفاده اولونان آنجاق فارس دیل و ادبیاتینی ایچرمکده اولان کئچمیش آدی ایله دئسک "فرهنگستان ایران" دا فارس میللتی نی تمثیل ائدیر قناعتینه گلمه لی ییک.  ایسلام دونیاسیندا دیل مسئله سینه گلدیکده، بیلیندیگی کیمی سای باخیمیندان تورک دیللی میللتلرین سایی قات قات فارس دیللی توپلوملاردان داها آرتیقدیر. بئله لیکله، ایسلام آدی فارس شوونیستلرینی قورویاجاق بیر وسیله کیمی نظره آلینمیش دئسک، یانیلمامیشیق. گئنه ده اوخویوروق:

" 2- پروردن زباني مهذب و رسا براي بيان انديشه‌هاي علمي و ادبي و ايجاد انس با مآثر معارف تاريخي در نسل كنوني و نسلهاي آينده." (14).

بیلیندیگی کیمی ایران ممالیکی محروسه سی کیمی کثیرالملله مملکتلرده میللتلرین هر بیری نین اؤولادلاری اؤز دیللرینی هر ساحه ده بیر مسئله نی ایفاده ائتمک اوچون یئتنکلی گؤرمک ایسترلر، نه اوچون بو اینسانلارا دوغولدوقلاری گوندن آنا سوتو ایله دادیزیلان شیرین آنا دیللری یاساقلانمیش اولور؟ و اونلارین آنا دیللری نی اؤگئی گؤسترمه گه چالیشاراق ایران ممالیکی محروسه سینده آزلیق تشکیل ائدن فارس باستانگرایلاری نین دیل و مدنیتلری باشقا دیل و مدنیتلره اوستون حئساب ائدیلمیش اولور؟ فارسلار ایله کیمسه بئلنچی موعامیله ائدرسه و اونلارا فرق قویارسا، فارسلار بو مسئله یه راضی اولارلارمی؟ چینلی بیلگین کونفیسیوس یاخشی دئمیش: "اؤزونه بگنمه دیکلرینی باشقالارینا بگنمه!!"

دئمک، ایران ممالیکی محروسه سینده کی فارس اولمایان میللتلرین گلجک نسیللرینی فارسلاتماغا چالیشماق هانکی اینسانی و ایسلامی دونیا گؤروشلری ایله دوزگون گؤرونور دئیه بونو هر بیر ویجدانلی اینسان اؤز ویجدانینی قاضی ائده رک اؤزونو سورقو سوآلا چکمه لیدیر. گئنه ده اوخویوروق:

"3- رواج زبان و ادب فارسي و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج كشور. 4- ايجاد نشاط و بالندگي در زبان فارسي به تناسب مقتضيات زمان و زندگي و پيشرفت علوم و فنون بشري با حفظ اصالت آن. " (14)

گؤروندوگو کیمی ایران ممالیکی محروسه سینده کی میللتلرین آنا دیللرینی یاساقلاندیرماغا چالیشان فارس حاکیمیتی فارس دیل و مدنیتینی ایران ممالیکی محروسه سیندن اوزاق مملکتلرده یایماق و گئنیشلندیرمک ایسته ییر. دئمک، تورک جومهوریتلرینده فارس دیلینی یایماغا چالیشان فارس حاکیمیتی نه اوچون اؤز شهروندلرینه اؤز آنا دیللرینده اوخویوب یازما حاققی تانیماق ایستمیر؟ تورک جومهوریتلری نی اونیوئرسیته لرینده فارس دیلی یازیلیب و اوخونارکن، نه اوچون ایران ممالیکی محروسه سی شهرلرینده یئرله شن اونیوئرسیته لرده تورک دیللری نین اوخونماسینا فارس حاکیمیتی مانعچیلیک تؤره دیر دئیه دوشونمه لی ییک (17)

قایناقلار:

1    تبریزین دئوریم کومیته سی یوخ ائدیلدیکدن سونرا رضا میرپنج اینگلیسلر و سیدضیا واسیطه سی ایله ساواش وزیری و بیر دیکتاتور اولاراق اورتایا چیخدی. رضا میرپنج احمد شاهین مریض اولدوغونو اؤزو اوچون بیر فورصت گؤرن رضا میرپنج اونو معالیجه اوچون فرانسه یه گئتمه گه تشویق ائده رک 10.28.1923 تاریخینده بیرینجی وزیر اولدو. رضا میرپنج 10.31.1925 تاریخینده مجلیسی زورلایاراق اؤزونو شاه تانیتدیردی و 12.12.1925 تاریخینده مجلیسده رضاشاه پهلوی آدلاندی.

1.1             یئریل گلمیشکن علاوه ائدیلمه لیدیر: همان ایللرده آلمانیانین بئرلین شهرینده فرهنگستان آدیندا بیر سیاسی مجله  ایران ممالکی محروسه سیندن اولان اؤرنجیلر طرفیندن چاپ اولوردو. او مجله ده تقی ارانی ده ایران ممالیکی محروسه سینده کی تورک کیملیک و منلیگی علیهینه یازی و مطلبلر چاپ ائتدیرمه گه مشغول ایدی: باخ: مجله فرنگستان، چاپ برلين، شماره 5 سال 1303 (1924)، ص. 247 - 254 : آذربایجان یک  مسئله حیاتی و مماتی ایران. مقاله نی اوخوماق اوچون باخ: http://www.azargoshnasp.net/~iran/recent_history/atoor/taqiaraaniyekmasaleh.htm

1.1.1          عاریف قزوینی ایسه رضا میرپنج باش وزیر اولدوغو زامان 1303 (1924) ایلینده آذربایجان تجدودلوک حرکتینین ایل دؤنومو موناسیبتی ایله تبریزه گله رک آذربایجان توپلومو فارس ایمیش دئیه آذربایجانلیلارین دیل و مدنیتی علیهینه چیخیش ائتمه گه باشلامیشدیر: باخ: عارف قزوینی، کلیات دیوان، تهران 1342، ص. 425 – 426.

2    http://persianacademy.ir/tarikhche.htm

3    محمدعلی فروغی دئییر و یازیردی: " براى متحدالجنس نمودن ايران٫ بهترين كارها نشر معارف فارسى و ايران است. اما آنهم نه بطوريكه محسوس شود كه مىخواهند آنها را فارس كنند" باخ:محمد فروغى، يغما٫ نومره ٧ ٫ مهرماه ١٣٢٩ ٫ سال ٣.

4    عارف قزوینی کلیات دیوان، تهران 1342.

5    زردوشتون آذربایجانلی اولمادیغینا داییر باخ: پان ایرانیستلرین دیل و مدنیت تحریف ائتمه مسئله لری!: http://www.azadtribun.com/x140.htm

6         ایشاره اولونور: فارسی شکر است!

7         داریوش فارس باستانگرایلاری نین سمبولودور. او 486 – 522 ایللرینده یاشامیش. باخ:

Lexikonredaktion des Bibliographischen Instituts; Großes Duden Lexikon, Bd. 2, Mannheim 1965, S. 280.

8    سیدضیاالدین طباطبایی یزدی مظفرالدین شاه درباریندا آخوند و فقیه اولان سیدعلی آقا یزدی نین اوغلو ایمیش. او رضاشاهی تحریک ائدنلردن بیری اولموش. سیدضیا اینگلیسچه نی بیلیرمیش، دورمادان اینگیلیستانا و دهلی یه سفر ائدرمیش. هندوستان نایب السلطنة و اینگیلیستانین موختار وزیری ایله یاخشی دوستلوق ایلیشگیلری وار ایمیش. ژئنرال آیروساید ایله قارداش کیمی ایمیش. اونو نئچه دفعه اؤز ائوینه دعوت ائتمیش. سیدضیاالدین گئجه رضاشاها تعلیم وئرمک اوچون اونون ائوینه گئدرمیش. اینگیلیستان پادشاهیندان میدال و بگلیک مقامی آلمیش ایمیش. اینگیلیسلر اونو چوخ حیمایت ائدیرمیشلر. اینگیلیسلر قوام السلطنه نی سیدضیاالدینه داها اوستون حئساب ائتدیکلری اوچون سیدضیانین قوامدان چوخ نیفرتی وار ایمیش. سیدضیاالدین رضا میرپنجی اینگیلیس امیرلری آیرونساید، دیکسئن و باشقالاری ایله گؤروشمه ده رابیط رولو اوینامیش. باخ > خاطرات تاج الملوک:

http://www.peiknet.com/1384/hafteh/06mehr/hafteh_page/50taj3.htm

9    رضاشاهین خانیمی تاج الموکون خاطیره لرینه اساساً سیدضیاالدین طباطبایی یزدی رضا میرپنجین عقلی و بئینی حئساب اولورموش. سیدضیا اونو ژئنرال آیروساید، دیکسئن و سرهنگ اسمایس اینگیلیس مأمورو ایله تانیش و سونرالار احمدشاهین علیهینه حاکیمیت چئوریلیشینه تشویق ائتمیش. آنجاق رضا میرپنج شاه اولدوقدان سونرا سیدضیالدین طباطبایی نین اجیرلیگینده قالماق ایسته مه رک سیدضاالدین طباطبایی نی صدارتدن اوزاقلاتمیش. بیرینجی فارس دیل و ادبیات فرهنگیستانی باشقانی اولان محمدعلی فروغی رضاشاهین مشاویری اولموش. رضاشاها باستانگرایلیق تاریخ درسلری و اوخویوب یازماق اؤیرتمیش. رضاشاه محمدعلی فروغی یه گئجه یوخودا کوروش هخامنشی و داریوشو یوخودا گؤردوم دئیه بیر شئیلر آنلادیرمیش. رضا میرپنج خطی یاخشی اولان گنج بیر ماللانی چالوسدان تهرانا گتیرده رک دفترینده ایشه باشلاتمیش. بو گنج ماللا آخوند گئییملرینی چیخاریب شخصی گئییم (کت و شلوار) گئیمیش. رضا شاه اونا "هیراد" آد قویموش. آقا هیرادین سونرا مقامی یوکسه لرک رضاشاهین دفتر رئیسی اولموش و اونا یازیب و اوخومادا کؤمک ائدرمیش. اونون اصیل آدی "رحیمعلی یعسویی" ایمیش. رضا کئچمیشده قزاقلارین نیظامی بؤلمه سینده اولدوغو اوچون روسچانی فارسچا کیمی دانیشابیلیرمیش. تورکچه نی داها یاخشی بیلیرمیش. بیر موددت اینگیلیسلرین موختار وزیرینه کئشیکچی اولدوغو اوچون بیر آز اینگیلسچه ده باشا دوشورموش. فارسچانی اوخومانی بیلسه ده، الیازماسی یاخشی دئییل میش. رضا میرپنج تهرانی آلدیقدان سونرا شخصی معلیم اؤز خیدمتینه آلاراق یازیب و اوخومانی اؤیرنمیش. ساوادلاندیقدان سونرا ناپلئون اوزره یازیلمیش کیتابلاری اوخویارمیش و هیتلره ده سئوگی و محبتی وار ایمیش. رضا امیرلیک (سردارسپه) حؤکمو آلدیقدان سونرا توتوب آسما بویوروغو وئرمه گه باشلامیش. بو توتوقلامالاردان سونرا احمد شاه سیدضیانی بیرینجی وزیر اولماق اوچون بویوروق (فرمان) صادیر ائتمیش. بئله لیکله سیدضیاالدین نین قارا کابینه سی ایشه باشلامیش. آنجاق بو کابینه آرتیق داوام سورمه دن رضاشاه اونون پوستونو و رئیس الوزراء پوستلارینی اؤز اله کئچیره رک سیدضیانی اؤزوندن اوزاقلاتمیش. باخ: خاطرات تاج الملوک: http://www.peiknet.com/1384/hafteh/06mehr/hafteh_page/50taj3.htm

10     اساس كار فرهنگستان براي گزينش و ساختن واژه، واژه‌يابي بود، كه براي آن ضوابطي به شرح آتي به ترتيب در نظر گرفته شده بود: 1) واژه‌يابي از نوشته‌هاي فارسي و زبانهاي ديگري كه از فارسي واژه به عاريت گرفته‌اند؛ 2) از لهجه‌هاي فارسي محلي؛ 3) از زبانها و گويشهاي ديگر ايراني؛ 4) از مايه‌هاي فارسي؛ 5) از مايه‌هاي زبانهاي ايراني ديگر. باخ: تاريخچۀ فرهنگستان در ايران :  http://persianacademy.ir/tarikhche.htm

11      فارس دیل و ادب فرهنگیستانی نین بو یئنی آد آلماسی (ایران فرهنگیستانی یئرینه) بیر چوخلاری اوچون تهران حاکیمیتی نین سیاستینده ایران ممالیکی محروسه سینده باشقا میللیتلره احتراملا یاناشما باخیمیندان بیر دؤنوش ساییلا بیلردی. 15 ایل بو مسئله دن کئچمه سینه باخمایاراق هئچ بیر یوموشانما ایران ممالیکی محروسه سینده کی میللتلر اورزه گؤرونمور دئسک، یانیلمامیشیق. بورادا ایکی گؤروش اورتایا چیخیر:

11.1            فارس شوونیستلری نین گؤروشونه اساساً ایرانیت فارسلیق و شیعه لیگه اساسلانمالی. آذربایجانلیلار شیعه اولدوقلاری حالدا فارس اولمادیقلاری اوچون اؤز دیللرینده اوخویوب یازما و اؤز کیملیکلرینی یاشاتما حاققیندان محرومدورلار.

11.2            ایسلام جومهوریسی نین رسمی و حاکیمت دیلی فارسچا اولماسینا باخمایاراق فارس دیلینی ایجتماعیت قارشیسیندا ایرانیت اوچون قبول ائتمک بوگونکو تهران حاکیمیتی نین منافعینه اویقون حئساب ائدیلمیر. بئله لیکله فارسلاشدیرما سیاستی نین ایسلام عباسی آلتیندا حیاتا کئچمه سی فارس میللی منافعینه داها اویقون حئساب ائدیلیر.

12      نصرالله پورجوادی، ختنه آذربایجان:

 http://www.azargoshnasp.net/~iran/recent_history/atoor/khetneyehazarbaijanjavadi.htm ، یازی اوزره نقدی اوخوماق اوچون باخ: http://www.azadtribun.com/x194.htm

13      علی اکبر ولایتی: آمريكايي ها مي خواهند تماميت ارزي ايران را خدشه دار كنند: "...تمامیت ارضی کشورها فقط مربوط به تغییرات جغرافیائی نمی شود بلکه شامل اسامی نیز می شود.  استان خوزستان در جنوب غربی کشور، نامی فارسی به معنای محل زندگی قوم "خوز" است، اما در دهه های اخیر بعثی ها و ناسیونالیست های عرب از این استان به عنوان " عربستان" یاد می کنند". باخ: کیهان .09.05.1383. http://www.kayhannews.ir/830905/2.htm#other205

14      فرهنگستان زبان و ادب فارسی: http://persianacademy.ir/asasname.htm

15     پان ایرانیستلرین میللت دئیه ایران مقوله لری: http://www.azadtribun.com/x202.htm

16      یوسف عزیزی بنی طرف، عربستان و خوزستان: ماهنامه دیلماج، شماره 5 چاپ تبریز.

17      تهران حاکیمیتی نی فارس دیل و ادب فرهنگیستانی ایله باغلی گؤستردیگیمیز ایکی مسئله دن ایلری گلیر:

17.1            تهران حاکیمیتی بیر طرفلی اولاراق ایستر آنایاساسیندا، ایداره اورگانلاریندا فارس دیلینی حاکیمیت دیلی دئیه قبول ائتمه سی و باشقا دیل و مدنیتلره چیچکلنمه لری اوچون ایجازه وئرمه مه سی.

17.2             ایران ایسلام جومهور باشقانی فارس دیل و ادب فرهنگیستانی نین اوتوروملاریندا و یئریتدیکلری سیاستینده شخصاً ایشتراک ائتمه سیندن ایلری گلن بیر مسئله دیر، اوخویوروق: مادۀ 3 مكرر- اركان فرهنگستگان عبارت است از:1- رييس جمهور در مقام رياست عاليه فرهنگستان؛ 2- هيئت امناي فرهنگستانها؛ 3- شوراي فرهنگستان، 4- رييس فرهنگستان، 5- دبير: http://persianacademy.ir/asasname.htm

18     علی قره جه لو، 8  اکتبر روز جهانی کودک:

http://www.achiq.org/olaylar2/qereclu%208%20okt.htm

ایشیق سؤنمز 22.10.2005