بولشویزم ایله ائمپئریالیزم آراسیندا یاشاماغا جان آتان قوزئی آذربایجان جمهوریتی و بؤلگه ده کی تاریخی گلیشمه لر
آذربایجان تاریخی تورپاقلاری و میللتی قونشولوغونداکی بؤیوک قونشولاری نین توققوشماسی و روسیه چارلیغی نین باسقیسینا معروض قالماسی ایله بؤلونمه لره اوغرامیشدیر. بو مسئله خالق آیدینلاری و دوشونورلری آراسیندا بیر درد اولاراق خالق باشسیز قالماسین دئیه مختلیف گیریشیملرده بولونولموش. میرزا فتحعلی آخوندوف ایلک عثمانلی دؤلتینه رغبت گؤستره رک مسلمان دیللری اوچون اورتاق الیفبا تکلیف ائتدیگینه باخمایاراق تاریخ دوشونجه سی یوخسوللوغو باخیمیندان فارس دیل و مدنیتی نین یئنیلگه سینه اوغرامیش. اونون دالی سیرا محمد امین رسولزاده زامان کئچیدی ایله سیاست مئیدانینا آتیلمیش. محمد امین رسول زاده بوتون دونیا سیاستچیلری نین ترسینه اولاراق ایشلک و عملی سیاست اویقولاماغا چالیشاراق ایلک چارلیق علیهینه روسیه سوسیال دئموکراتلاری ایله ایش بیرلیگی ائتمیش، چارلیق باسقیسینا معروض قالارکن ایران ممالیکی محروسه سینه سونرا چارلیق تضییقی سونوجو اولاراق عثمانلی ائمپئراتورلوغونا قاچمالی اولموش. سونرا چارلیق حؤکومتی مخالیفلرینی باغیشلادیقدان سونرا باکییا دؤنه رک مساوات پارتیسینی قورموش. 1917- اینجی ایل اکتیابر دئویریمی سونوجوندا روسیه چارلیغی یئنیلگه یه اوغرارکن قیزیل اوردو آدی آلتیندا یئرلی بولشویک و ائرمنی داشناکلاری محللی حاکیمیتی اله کئچیرمیشلر. محللی بولشویکلر اؤزلرینه آیاق یئری آچماق اوچون باکی شهرینی ایشغال ائتدیکلریندن سونرا آذربایجانلی مساواتچیلاری سیاسی تضییقه معروض قویموشلار. آذربایجاندا خالق آراسیندا نفوذلارینی ایتیرمیش بولشویکلر ائرمنی داشناکسیون پارتیسی ایله ایش بیر بیرلیگینه باشلایاراق میللی آذربایجانلیلاری اونلارا تابع اولماغا زورلاماغا باشلامیشلار. چوخ زامان کئچمه دن باکیداکی ائرمنیلر ایله روسلار ایش بیرلیگی ائده رک آذربایجانلیلار ایله اورادا بورادا چاتیشما باش وئرمیش. ائرمنی داشناقلاری بولشویکلر ایله ایش بیرلیگی ائتدیکدن سونرا باکیدا دوروم داها دا آغیر اولماغا باشلامیش. ائرمنیلرین حیمایتی نی آلان بولشویکلر مساوات یانچی و طرفداری اولان مسلمانلارا قانلی ساواش آچمیشلار (1). اوچ گون ساواش سونوجوندا مساوات پارتیسی یئنیله رک چوخلو آذربایجانلی جانلارینی ایتیرمیش. بولشویکلرین ائرمنی باشچی سی شامییانین آنلاتدیغینا گؤره 3.000 کؤنوللو آذربایجانلی بو ساواشدا اؤلدورولموشلر(2). لئنئزوسکی-ه گؤره بو ساواشدا 10.000 آذربایجانلی اؤلموش(3). روسیه کمونیست تاریخچیلری نین قلمی ایله دئییلرسه، بو ساواشا قاتیلانلار مساواتچی، داشناک، SD (سوسیالیست دئوریمجی)، منشویک (قارشی دئوریمچی گوجلر) دئیه تانیملانمیشلار. بئله لیکله ده بعضیلری نین بو ساواشی باکی ایشچی کسیمی و آذربایجان بورژوازیسینا نیسبت وئرمکلری تاریخین چؤبلوگونه آتیلمیش اولار (4). بولشویکلر بؤلگه ده اؤزلرینه آیاق یئری آچماق اوچون ائرمنیلری دستکله یه رک اونلاری آذربایجانلیلار علیهینه سفربر ائتمکله بؤلگه ده باکی قیرقینی دئیه تاریخی جنایتین باش وئرمه سینه یول آچمیشلار. بو چاتیشما سونا اردیکدن سونرا بولشویکلر اکدیکلری محصولدان قازانج گؤتورمگه باشلامیش. بولشویکلرین الده ائتدیکلری قازانج: مسلمان دئیه آذربایجانلی نین فاجیعه لی بیچیمده قیریلماسی ایله بولشویکلر باشاریلی ساییلاراق ائرمنیلرین روسیه یانچیلارینی قیزیل اوردو سیرالارینا یئرلشدیرمکله داها دا ائرمنیلری بؤلگه ده آذربایجانلیلار علیه لرینه اللرینی آچیق قویموش و بونون آرخاسینجا بوتون مخالف قازئت و درگی لر آذربایجاندا باغلاتیلمیش(5). تاریخچیلرین گؤروشونه گؤره قافقاز قیزیل اوردوسونون سایی 20.000 نفر اولموش و اونون باشچیلیغینا داشناکسیون پارتیسیندن ائرمنی آوئتیسوو (Avetisov) اورتاقلیق ائتمیش. قیزیل اوردونون یوزده 60 یوخسا 70-ی ائرمنیلردن ایمیش (6). بو آرادا قیزیل اوردونون قافقازلاردا باشاریلاری بیر یانا دورسون عثمانلی اوردوسو دا آنادولودان خزر دنیزی نین قیراقلارینا ایلرلمگه باشلامیش. آذربایجانین باکی شهری و اطرافی قیزیل اوردو آدی آلتیندا بولشویک و ائرمنی داشناکلاری ایشغالینا کئچمه سینه باخمایاراق آذربایجان، گورجوستان و ائرمنیستانین میللی سیاستچیلری بیر آرایا گله رک عثمانلی ایشغالیندا اولان گورجوستانین باتوم شهرینده ترانس قافقاز جمهوریتی نی اعلان ائتمیشلر. یئنی اعلان ائدیلمیش ترانس قافقاز جمهوریتی عثمانلی اوردوسونون ایشغالی آلتیندا باتوم شهرینده بیر کونفرانس چاغریشی قبول ائتمیش (7). باتوم کونفرانسی مای آیی نین باشلاریندا آچیلمیش. کونفرانسا عثمانلی هیئتی، تیفلیس قوبئرناتیندان (والیلیگیندن) Akhalkalak و Akhaltsikh، ایروان قوبئرناتیندان (والیلیگیندن) Aleksandropol دا قاتیلمیشلار. بو کونفرانسدا عثمانلی هیئتی ایستدیگینی ترانس قافقاز حؤکومتینه سؤز ده تحمیل ائتدیکدن سونرا عثمانلی هئیتی نین باشچیسی وهیب بک بئله ایفاده ائتمیش: "گؤرونویور کی قدر تورکیه یی دوغویا سوروکله دی. بالکانلاری غایب ائتدیک. آفریقایی دا غایب ائدییوروز. اما دوغویا دوغرو گئنیشله مه لی ییز. بیزیم قانیمیز، بیزیم دینیمیز اورادا. و بونون قارشی قونولماز بیر چکیجیلیگی وار. قاردشلریمیز باکودا، داغیستاندا، تورکوستاندا و آذربایجاندا. بورالارا دوغرو یؤنلمه لی ییز" (8). بؤلشویک و ائرمنی داشناکلاری نین چکمه لری آلتیندا اینلگن باکی شهری و اطرافینداکی آذربایجان تورکلری عثمانلیلارین بو گیریشیملرینه قارشین دوشمنلیک سرگیله یه جک دئییل، بؤلشویک و ائرمنی داشناکلاری الیندن اونلاری خلاص ائده جک بیر قورتولوشچو گوج کیمی اونلاری گؤزله ییرمیشلر. ترانس قافقاز جمهوریتینده اورتاق اولموش ائرمنیلر ایسه بئله بیر گلیشمه دن قورخاراق عثمانلی اوردوسونا قارشی قویاجاق گوجده دئییلمیش. گورجولر ایسه حیمایت اولونماق اوچون بؤلگه ده کی آلمان ژئنرالی von Lassow -ا باش وورموشلار (9). گورجولرین بو گیریشیمی قافقازلارداکی پئترول قایناقلارینی اله کئچیرمک هوسینده اولان آلمان سیاستچیلری اوچون اولدوقجا ال وئریشلی اولموش (10). بئله لیکله آلمان ایمپراتورلوق تمثیلجیسی Kress von Kressenstein ایکی نفر آلمان نظامی گؤرئولیسینی و بیر قوروپ عسکر ایله تیفلیسه گئده رک گورجوستان مجلیس عضولری ایله یاخین ایلیشگیلر یاراتمیشلار (11). آلمان مقاملاری نین تإمینات وئرمه سی ایله گورجوستان 1918- اینجی ایل، مای آیی نین 26-سیندا اؤز باغیمسیزلیغینی دونیا دؤلتلرینه بیلدیرمگه چالیشمیش (12). بو باغیمسیزلیق بیلدیریشی ایله 3 آی عؤمور سورن ترانس قافقاز جمهوریتی نین عؤمورو ده سونا چاتاراق آذربایجان و ائرمنستان دا اؤز باغیمسیزلیقلارینی 1918 اینجی ایلین مای آیی نین 28-ینده دونیا اجتماعیتینه چاتدیرماغا چالیشمیشلار. باکی شهری بولشویک و ائرمنیلر ایشغالیندا اولدوغو اوچون قوزئی آذربایجان جمهوریتی آذربایجانین گنجه شهرینده اعلان اولونموش (13). گورجوستان حؤکومتی نین باشینا منشویک اولان آلمان یانلیسی A. Ҫhenkeli گتیریلمیش. باشچی سی خان خویسکی اولان گنجه شهرینده قورولموش آذربایجان حؤکومتی هئچ بیر عسگری و نیظامی گوجه یییه اولمادیغی اوچون یامان گونده عثمانلی نیظامیلرینه آسیلی دورومدا قالمیش. یونی آیی نین دؤردو 1918- اینجی ایل 3 قافقاز جمهوریتلری زامان قازانماق اوچون عثمانلی حؤکومتی ایله گورجوستانین باتوم شهرینده 3 آیری آنلاشما ایمضالاماقلا باتوم کونفرانسی سونا چاتمیش. بو آنلاشمالارا اساسن عثمانلی حؤکومتی قافقازلاردا روسیه یه اودوزدوغو تورپاقلاری 1914-اونجو ایل عثمانلی روسیه چارلیق سرحدلرینه دک دئییل، 1878- ینجی ایلده کی برلین آنلاشماسی سرحدلرینه دک گئری آلمیش (14). قوزئی آذربایجان و عثمانلی حؤکومتلری نین آنلاشماسی نین 4- اونجو مادده سینه اساسن عثمانلی حؤکومتی نین آذربایجان حؤکومتینه نیظامی کؤمک ائده جگی قوزئی آذربایجان جمهوریتی ایله عثمانلی تورکلری آراسیندا یاخشی ایلیشگیلردن خبر وئریرمیش (15). بو آنلاشمانین آرخاسینجا عثمانلی اوردوسو بؤلگه دن آذربایجانلی و باشقا مسلمان کؤنوللولر ایله بیرلیکده فاجیعه لی مارت (مارس) آییندان بری باکی و اطرافینداکی بؤلگه لری اللرینده توتان بولشویک و ائرمنی داشناق پارتیسینه قارشی خزر دنیزینه دوغرو حرکته کئچمیش (16). ایسلام اوردوسو آدلانان عثمانلی اوردوسو نوری پاشا باشچیلیغی ایله حرکته کئچمیش. نوری پاشا اوردوسونون بیرینجی گؤرئو و وظیفه سی قارس- جلفا- باکی یولونو اله کئچیرمک ایمیش (17). ایران ممالیکی محروسه سی نین قوزئیینده ایسه اینگلیس قووتلری او ایلین باشلانقیحیندان بری ترانس قافقازیاداکی بیرلشیک قافقاز جمهوریتی یانچیلاری ایله باغلانتی قوراراق گونئیدن خزر جبهه سینه یئتیشمک اوچون دورمادان جان آتیرمیشلار. بو عملیاتلاری اینگیلیس ژئنرالی Lionel C. Dunsterwille ایداره ائدیرمیش (18). Dunsterwille نین بیرینجی نیظامی هدفی ایسلام اوردوسو آدی آلتیندا اولان عثمانلی اوردوسونون قافقازلار و اورتا آسیا اوزره اولان پروژه لری نی انگللمک ایمیش (19). Dunsterwilleهدفینه چاتماق اوچون عسگرلری نی بغداددان انزلی لیمانینا و اورادان باکی و تیفلیسه یؤنلندیرمه لی ایمیش (20). 1918- اینجی یونی آییندان عثمانلی بیرلیکلری Dunsterwille نین خططینه یاخینلاشماغا باشلامیش. عثمانلی قوشونلاری نین یاخینلاشماسینی اؤزلرینه اورتاق تهدید کیمی قلمه آلان محللی بولشویک و اینگلیس گوجلری عثمانلیلار علیهینه بیرلشه رک اینگیلیس یئتکیلیسی Goldsmith قیزیل اوردو باشچیسی اولان ائرمنی شامیان ایله آنلاشاراق مارت (مارس) آیی نین سونوندا Dunsterwille 40 افسر، 50 عسگر و 4 اوتومبیل ایله بیرلیکده باکی اوزریندن تیفلیس شهرینه گئچمه سینه اولاناق (امکان) تاپمیش (21). بو گلیشملره لندن و موسکووا ایسه باشقا تور یاناشمیشلار. اینگیلتره ده Lloyd George روسلارا قارشین دئمیش: "باکی نین عثمانلی الینده اولماسی روس آیی سی نین الینده قالماسیندان داها دا یاخشیدیر. تورکلر بیزیم چیخارلاریمیز اوچون شرقده هئچ بیر خطر دئییل. باشقا یاندان روسلار بیر داها آیاغا قالخارسا، بیزیم اوچون خطرلی اولابیلر"(22). موسکووا دا اینگیلیسلر ایله قارشیلاشدیردیقدا تورکلره داها اولوملو یاناشیلمیش و دئییلمیش: "باکینی اینگلیس ایمپراتورلوغونا وئرمک یئرینه تورکلرین اونو اله کئچیرمکلرینه گؤز یومماق داها دا یاخشی اولابیلر". بئله لیکله باکیداکی بولشویکلر باکی شهرینی تورکلردن قوروماق اوچون اینگیلیسلری کؤمگه چاغیرمادان کئچیجی اولاراق اوزاقلاشماق زوروندا قالمیشلار (23). موسکووا و اینگیلتره نین تورکلره قارشین بیر بیرلرینه داها دا مخالیف گؤرونمه لرینه باخمایاراق اینگلیس و بولشویک قاریشیمی بیر تیم ویلادی قافقازداکی قاطار یولو ایله بیرلیکده گورجو عسگری دمیریولونو آلمان و تورکلرین ایلیشگی قورما یولو دئیه اورتاق نظارته آلماغا چالیشمیشلار (24). اینگیلیسلرین قافقازلارداکی گؤرئولیسی Mac Donell ده باکی نی تورکلره قارشی ساوینماق اوچون بولشویکلرین ائرمنی باشچیسی اولان شامیانین اینگیلیس قووتلریندن کؤمک ائتمک ایسته گینی قلمه آلمیش (25). Dunsterwille نین وئردیگی بیلگلره اساسن انزلی لیمانیندا باکیداکی بولشویکلر ایله بازارلیق ائدیله رک بنزین قارشیلیغیندا فورد اوتومبیلی ساتما قونوسوندا آنلاشیلمیش. بئله لیکله 1918-اینجی ایل آقوست آییندا 50.000 پوندلوق بنزین ایله 10 اوتومبیل دگیش توققوش ائدیلمیش (26). یئرلی بولشویکلر و اینگلیسلر آراسیندا بو دوستلوق یاناشمالار سوررکن عثمانلی اوردوسو باکییا دوغرو ایلریلمگه باشلامیش و باکی شهری یونی آیی نین اورتالاریندا قوشاتیلمیش. بولشویکلرین موسکووادان آلدیقلاری بویروقلارینی دینلمگن قیزیل اوردوداکی ائرمنی داشناکلاری Dunsterwille یه بیر هئیت گؤنده ره رک تورکلرین باکییا گیرمه سینه انگل اولماغا چاغیرمیشلار (27). بئله لیکله بولشویک قارشیتی اولان، آنجاق اینگیلیسلر ایله ایش بیرلیگی ائدن 1800 روس قازاغی بیچراخوو باشچیلیغی آلتیندا بیر نئچه اینگیلیس عسگری ایله 1918-ینجی ایلین آقوست آییندا ایکی بؤیوک قاطار سورسات، سیلاح و اوتومبیللری ایله باکی نین 35 میل گؤنئیینده کی آلیات لیمانینا تورکلر ایله چارپیشماغا باشلامیشلار (28). باکی سؤیئتینده کی داشناقلار 1918-ینجی ایلین آقوست آیی نین 16-سیندا بو دفعه SD- لر ایله بیرلیکده اینگیلیسلره رسمی کؤمک چاغیریشی هدفی ایله یئنی بیر اؤنرگه (پیشنهاد) حاضیرلامیشلار. بو تکلیف رد اولماسینا باخمایاراق ائرمنی شامییان محللی بولشویک مرکزلرینده بو تکلیف اوزره سس آلما قراری وئرمیش. موسکووا ایسه شامیانین بو داورانیشینا بئله جاواب وئرمیش: باکی یئنیله جکسه، باکی نین تورکلرین الینه دوشمه سی، اینگلیس ایمپریالیستلری نین الینه دوشمه سیندن داها دا یاخشیدیر. چونکو بو یئنیلمه بیزیم اوچون کئچیجی اولاجاقدیر"(29). روسیه تاریخچیلرین گؤروشوندن آنلاشیلدیغینا گؤره موسکوواداکی بولشویک حؤکومتی نین "بؤیوک لیدئری، ویلادیمیر ایلیچ لنین بیر سایدا یئتکیلیلر ایله بؤیوک سایدا قیزیل اوردو بیرلیکلرینی باکی نی اللرینده ساخلاماق اوچون گؤندرمگه دوشونورموش" (30). بونلارا باخمایاراق 170 نفرلیک آتلی آستاراخاندان و 780 پیاده اورتا آسیادان باکینی ایشغالدا ساخلاماق اوچون یئرلی بولشویکلره کؤمک گلمیش (31). گونباتان جبهه ده ایسه عثمانلی قوشونلارینا یئنی نفس گوجلرین چاتماسی ایله عثمانلی اوردوسو آقوست آیی نین 25-ینده باکی نین گونئیینده کی آلیات لیمانینا چاتمیش. همان گونده بولشویکلر باکی سؤیئتی توپلانتیسیندا اینگلیسلردن کؤمک آلماق یؤنونده بیر سس آلما حیاتا کئچیرمیش، بو سس وئرمه ده 236 مخالیف اولماقلا 259 موافیق سس وئره رک بو مسئله قبول ائدیلمیش (32). بولشویکلرین باشچیسی ائرمنی شامیان (33)مسکووا ایله اؤزونو عیارلادیغی اوچون بو دورومدا مسئولیتیندن اوزاقلاشاجاق ایفاده سی نی موسکووایا چاتدیردیقدان 6 گون سونرا بولشویکلر باکی نی ترک ائتمیشلر (34). بولشویکلرین گئری چکیلمه سی ایله اورتا خزر ایداره چیلیگینی روسلار و ائرمنیلردن اولوشان SD کونترولونداکی بیر ائتلاف گوج دئور آلمیش(35). اورتا خزره حاکیم اولان گوجلر باکی شهری و اطرافینی ایشغالدا ساخلاماق اوچون Dunsterwille نی کؤمگه چاغیرمیشلار(36) . بو گلیشمه Dunsterwille اوچون بیر فرصت اولاراق لندن حاکیمیتینی باکی شهرینه سوخولماق و عثمانلی گوجلری نین قارشی سینی آلاراق پئترول قایناغینی اللرینه کئچیره جکلرینه داییر قاندیرمیش و آغیر سیلاحلار و اوتومبیللر ایله گوجلندیریلمیش(37). لندن حاکیمیتی نینDunsterwille یه ایلک تکلیفی بو اولموش: "باکیداکی بولشویک قالیقلارینی داغیتماق و اونلاری اتکیسیز دوروما گتیرمک"(38). آقوست آیی نین 17-سینده 1918 اینجی ایل بوش بیر نفت گمی سی ایله باکی شهرینه گلن Rawlinson اینگیلیس دوشرگه سینه یئتیشر یئتیشمز ترانس قافقاز یؤنتیمی طرفیندن توپلومون راحاتلیغینی قوروما عنوانی نی آلمیش. Rawilson باکی نی الده ساخلاماق اوچون بؤیوک حاضیرلیقلار و کامپانیاسی باشلاتمیش (39). Dunsterwille باکی شهرینده کی داشناک، SD و منشویک گوجلره باشچیلیق ائده رک باکی شهری نی قوروماغا چالیشمیش (40). آلمان و روسیه بولشویک حؤکومتلری نین 27 آقوست 1918- ینجی ایل عثمانلی گوجلری نین باکییا گیریشینی انگللمک اوچون آنلاشمالاری و Brest-Litovsk آنلاشماسینا بیر اک آندلاشما آرتیرمالاقلا سونوجلانمیش. بو آندلاشمانین قافقازلارلا ایلیشکین بؤلومونده روسیه بولشویک حؤکومتی گورجوستانی تانیماغا قارشی چیخمایاجاغینی و باکیدا چیخاریلان نفتین دؤرده بیری یوخسا داها سونرا آیلیق بیر میقدارینی آلمان حؤکومتینه وئره جگی قبول اولونموش. بونون قارشیلیغیندا آلمانیا گورجوستان سرحدلریندن باشقا بیر دؤولتین عملیاتینا کؤمکچی اولمایاجاق و باکی بؤلگه سینه 3-اونجو بیر گوجون گیرمه سینه انگل اولاجاق ایمیش (41). بو گلیشمه سیراسیندا عثمانلی قوشونو باکی شهری نین 35 میل اوزاقلیغیندایمیش. عثمانلی اوردوسونون 5-اینجی، 15-اینجی و 36- اینجی قافقاز تومنلرینه سالدیری و حمله یه کئچمک اوچون بویوروق وئریلمیش. آلمانلار آغیر دورومو گؤز اؤنونه آلاراق Brest-Litovsk آندلاشماسی نین ایلگیلی مادده لرینین اویقولاماغا دا جان آتمایاراق عثمانلی بیرلیکلری نین باکییا گیریشینه قارشی چیخمایاراق اوسته لیک عثمانلی حؤکومتیندن پای اوماراق کیچیک بیر آلمان بیرلیگی نین ده بو عملیاتا قاتیلماسینی تکلیف ائتمیشلر (42). Dunsterwille آقوست آیی نین 28-ینده لندن حاکیمیتینه تئلقراف آچاراق باکیداکی آغیر دورومو آچیقلامیش. اینگیلتره ساواش باخانلیغی ایسه جاواب اولاراق بوتونلوکله باکی و اطرافیندان چکیلمگین اویقون اولدوغونو و باکی نفت آبادانلیغی نین خاراب ائدیلمه سینی بیر تئلقرافلا بیلدیرمیش (43). Dunsterwille باکیداکی اینگلیس یئتکیلیسی سیپتامبر آیی نین بیرینده باکیداکی ایشغالچی بولشویک حاکیم دایره لره سسله نه رک دئمیش: "یئر اوزونده هئچ بیر گوج باکی نی عثمانلیدان قورتارابیلمز. باکی شهرینی ساوینماغا چالیشاراق تورکلره قارشی دیرنمک داها آرتیق جان ایتیرمگه یول آچار"(44). سئپتامبر آیی نین 14-اونده باکی عثمانلی نین گیریشینه تانیق اولارکن Dunsterwille تئلقراف آبادانلیغینی ایشدن سالاراق گئجه آداملارینی گمی لره میندیره رک باکی نی ترک ائتمیش (45). همان گئجه تورکلر باکی ایشغالچیلاری نین سون دیرنیش خطلرینی پوزاراق سونراکی گون تورکیه لی و آذربایجانلیدان اولوشموش قاریشیق اوردو آذربایجان حؤکومتی آدینا باکی نین اله کئچیرمه سینی دونیا ایجتماعیتینه بیلدیرمیش (46). بئله لیکله آذربایجان میللی حؤکومتی گنجه شهریندن باکی شهرینه خان خویسکی باشچیلیغی ایله داشینمیش (47).
اوسته گؤروندوگو کیمی باکی و اونون اطرافی یئرلی بولشویکلر طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا روسیه بولشویکلری و اینگیلیس گوجلری عثمانلی حؤکومتی نین بو ایشغالا قارشی قویماسینا قارشین بیرله شیک دئییل، هر بیری تک باشینا قارشی قویماق ایسترکن چوخو ائرمنیلردن اولوشان قافقازداکی بولشویکلر ائرمنی توپلومونا آرخالاناراق مسلمان آذربایجانلیلاری سیخیشدیرماغا چالیشمیشلار. عثمانلی حؤکومتی باکینی قافقازداکی بلشویک و داشناکلارین الیندن آزاد ائتمه سینه و آذربایجان میللی حؤکومتی نین باکییا داشینماسینا کؤمکچی اولماسینا باخمایاراق آذربایجان حاکیمیتی باکییا داشیندیقدان ایکی آی سونرا بیرینجی دونیا ساواشی اینگیلتره گوجلری نین خئیرینه سونا چاتمیش. بئله لیکله عثمانلی گوجلری قافقازلاری ترک ائتمک زوروندا قالمیشلار(48). 1918- ایجی ایل یئنی قورولموش آذربایجان جمهوریتی بلشویک و کمونیستلیک آدینا روسیه ایستعماری نین منافعینه خیدمت ائدن گوجلر و اینگیلتره ایمپیریالیست گوجلری نین جایناغیندا یئرله شه رک 1920- اینجی ایل آپریل آیی نین 27-سینه دک اؤز میللی بایراغینی اسدیرمگه چالیشماسینا باخمایاراق 1920- اینجی ایلین آپریل آیی نین 27- سینده روسیه بولشویک قیزیل اوردوسونون ایشغالینا معروض قالاراق جمهوریت باشچیسی محمد امین رسولزاده بولشویکلرین گیزلی تشکیلاتی آدلانان ҪEKA طرفیندن توتولموش. یوزئف استالین محمد امین رسولزاده نی اسکی سیلاحداشی و دوستو دئیه موسکووایا ایسته میش. محمد امین رسولزاده موسکووادا بیر سوره قالدیقدان سونرا 1922- اینجی ایل فینلاندا قاچاراق اورادان ایستانبول شهرینه گئتمیش. محمد امین رسولزاده استانبول شهریندن ذات عالی دئیه یوزئف استالین آدرئسینه گؤزل بیر مکتوب یازاراق قافقازلارین نئجه قیزیل اوردو طرفیندن ایشغال ائدیلدیگی و آذربایجان نفتی نین تیفلیسده باکیدان داها دا اوجوز ساتیلدیغینی و روسیه بولشویک حاکیمیتی نین نیتلری نین عدالت ایله باغلاشمادیغینی اونا و چئوره سینه آنلاتماغا چالیشمیش. رسولزاده ایستانبولدا اولارکن سید حسن تقی زاده ایله کئچمیشدن اولدوغو ایلیشگیسی نی گؤز اؤنونه آلاراق اونا مکتوبلار یازاراق سورگون گونلرینی آشاغیداکی بیچیمده آنلاتماغا چالیشمیش:
"عزیز و محترم دوستوم، ... سیزدن موسکوادان پئتروقرادا گئتمک اوزره آیریلمیشدیم. اورادان فرار ائتمک لازیم گلدی. بئرلینده ایکن میرزا رضانین التیفاتلاری سایه لرینده دولتخانهء عالیلرینده چای ایچرک اسکی احباب دان بیر چوخونو زیارت ایلدیم. سیزی خاطیرلادیق. عجله ائتدیگیم اوچون میرزا رضاخانلا گؤروشه مدیم. یولدان اونا مکتوب یازدیم. سونرا اونا و سیزه مکتوب یازمام لازیم ایدی. بورادا ائویم یاندیغیندان نزدیمده کی آدرسلرینیزی ایتیردیم. بو دفعه ایرانشهر مجموعه سیندن اقتیباس ایله دیگیم آدرسدن ایستیفاده ائده رک بو مکتوبو یازدیم. بلکه ده ائشیتمیشسینیز بورادا روسیه ایله اولان دعوامیزی ایدامه ائتدیریریک. "یئنی قافقازیا مجموعه سی" نشر ائدیریک. ... دؤنوب دولانیب ایستانبولا گلیرم. هئچ اولمازسا بیر ایکی ایل آوروپادا اولماق ایستردیم. آمما نامساعید بیر زامانا تصادیف ائتدیم. بورادا یالنیزام، عائیلم باکو ده دیر. موسکوادا گؤردوگونوز عباسقلی بورادادیر. تهراندا ایدی. یاخیندا گلمیشلر. سنه سالاملاری واردیر... زامان و مکانلارین تأثیری نه قدر اولسا دا اسکی احبابلیغی سیله بیلمز. ظن ائدیرم آذربایجان ضرب مثلیدیر: "هر شئیین تازاسی، دوستون کؤهنه سی"! اسکی آشنالیق نامنه مصدع اوقات اولدوغومو البته جائیز گؤرور ده گوزاریش احوالینیزی متضمین جاوابی دریغ بویورمایاسینیز. موسکوا حقینداکی سون گؤروشلرینیزه چوخ ماراقلی یام(49). دوستوموز حسینقلی خان نوابدان خبرینیز وار می؟ بوتون دوستلارا عرض سالام. باقی خلوص و احتیرام: محمد امین ایستانبول 19 فئبروآر، 1924، چارشو قاپو، قندیللی سوقاق نمره 5"(50).
محمد امین رسولزاده اوچونجو مکتوبوندا گئنه ده سید حسن تقی زاده یه یازیر:
"بورادا ایجازه نیزله چوخ بؤیوک بیر نزاکت و صمیمیتله تماس ائله دیگینیز اؤنملی بیر مسئله کئچیم. تورکیه ده، ایستانبولدا چالیشمامیز نشر ایله مشغول اولمامیز احتمال کی تورکیه حئسابینا چالیشدیغیمیز حاقیندا بیر شبهه و گومان حاصیل ائتدیرر. بو گومانین بالخاصه سیزین کیمی صمیمی دوستلر و علی العموم ایرانلی دوستلاریمیزدا گؤرولدوگونه بیله سینیز نه قدر متأسیفم! اگر جیددی صورتده تورکیه، آذربایجان مناسیبتی تعقیب اولونارسا، "تورکچی" دئیه ایرانلیلارجا ایتتیهام اولونان "مساوات فیرقه سی"، تورکلرجه ده "اینگیلیسچی" حتی "ایرانچی" دئیه ایتتیهام ائدیلمیشدیر. بو ایتتیهام بیر طرفدن تشکیل ائتدیگیمیز جومهوریت مفکوره سی نین خالق دیلی (تورک دیلی) اوزرینه مستند دئموکراتیک و عصری بیر ایده آلا استناد ایله مه سیندن.... ایلری گلیر کی، نتیجه ده سوء تفاهملره اوغرایاراق "سیاووش" کیمی مظلوم اولوروق(51). ایرانین قونشوموز، دینداشیمیز اولدوغونو و ذوقلاریمیزین موشتریک اولدوغونو، قسماً ده حسرتلریمیزین قرابتینی تقدیر ائتمز دئییلیک. بونا گؤره ده بویوردوقلارینیز کیمی "ایران" مِن غیر حق اولسا بیله اندیشه و قورخوسونا موجیب اولاجاق هر نوع اظهاراتدان توققی ائتمه نین بیزیم اوچون ضروری و مفید اولدوغونا منی قانع ائتمکدن داها راحات بیر شئی تصوور اولونماسین. بو خصوصدا قافقازیا آذربایجانی نین (یا سیزین مناسیب گؤردوگونوز تعبیرله "اران"نین) نه کیمی بیر خط حرکت اتخاذ ائتمک ضرورتینده اولدوغونون داها یاخشی اولدوغو حاققینداکی تصووراتینیزی کمال خلوص و اطمینانلا گؤزلویورم. بو خصوصداکی شادلیغینیزدان قطیعاً ملول دئییل، بالعکس .... مشکور قالاجاغیمی ایندیدن تأیید ائدیرم. ... اسکی دوستونوز: محمد امین. ایستانبول 15 مایس (مای) 1924" (52).
محمد امین رسولزاده 1934-اینجی ایل روسیه بولشویک استعمارینا قارشین بروکسلده دوزنلنمیش کونفرانسا قاتیلاراق اورادا روسیه بلشویک ایستعمارچیلیق حاکیمیتینه قارشین بیرلیک سندینه ده قول چکمیش. 1941- اینجی ایل آلمان حؤکومتی روسیه تورپاقلارینا حمله ائتدیگی زامان آلمان خاریجی ایشلر باخانلیغی قافقازیادان سورگون اولونموش مخالفت گوجلرین باشچیلارینی و محمد امین رسولزاده نی آلمانیایا دعوت ائتمیش. محمد امین رسولزاده آلمانیادا قالدیغی دؤنمده "استقلال" و "قورتولوش" قزئتلرینی یایینلاماقلا مشغول اولموش. آلمان نازیستلیگی ایکینجی دونیا ساواشیندا یئنیلگه یه اوغرادیقدان سونرا 1945- اینجی ایل آپریل آییندا روسیه بولشویک حرکومتی آلمانیانین شرق بؤلگه سینی ایشغال ائتدیگی و محمد امین رسولزاده نی خطر تهدید ائتدیگی اوچون او آلمانیانین آمریکالیلار ایشغال ائتدیکلری غرب آلمانیا- بؤلگه سینه کئچمیش و 1947- اینجی ایل تورکیه یه گئده رک آنکارادا یئرلشمیش. محمد امین رسولزاده 1951- اینجی ایل سسینی آذربایجانلیلارا یئتیرمک و قیزیل اوردو طرفیندن آذربایجان جمهوریتی نین ایشغال ائدیلدیگینی یئنی نسلینه آنلاتماق اوچون آمریکانین سسی رادیوسوندان چیخیشلار ائتمیش.
قایناقلار:
1 Tschebotarioff, G. P. Russia My Native Land, New York 1964, s. 10.
2 Stepan Şaumyan, İzbrannıye proizvedeniya, cild 2, Moskova 1958, s. 99.
3 Lenezowski, The Middle East in World Affairs, s. 72.
4 Mitrokhin, Failure of Three Missions, Moskova 1987, s. 16. Alınmış: Mikoyan, Memoirs of Anastas Mikoyan, I, s. 107.
5 Lenezowski, The Middle East in World Affairs, s. 109.
6 Suney, R. G., The Commune 1917-18, Princeton University Press 1972, s. 231.
7 Yerasimos, Türk-Sovyet ilişgileri, İstanbul 1979, s. 22.
8 Hovannisian, Armenia on the Road to Independence 1918, Berkeley/ Los Angeles 1967, s. 195.
9 von Ludendorf, E., My War Memoirs 1914- 1918, cild 2, London, s. 620-1.
10 Adı keҫәn әsәr, s. 621.
11 Adı keҫәn әsәr, s. 659.
12 Foreign Relations, Russia, cild 2, 1918, s. 634-37.
13 Foreign Relations, Russia, cild 2, 1918, s. 632-33.
14 Hurewitz, J. C., Diplomacy in the Near and Middle East, A Decumentary Record 1535-1956, Princeton University 1956, s. 189-91.
15 Yerasimos, Türk-Dovyet İlişkileri, İstanbul 1979, s. 25.
16 Adı keҫәn әsәr, s. 27-28.
17 Ziemke, Die neue Türkei: Politische Entwicklung, Zurich, Leipzig, Vienna, 1928 s. 54-55.
18 Carrington, C. E., The Life of Rudyard Kipling, New York: Garden City 1955, s. 22.
19 Moberly, History of the Great War Based on Official Document, the Campaign in Mesopotamia, 1914- 1918, cild 4, London 1923, s. 104-105.
20 Dunsterwille, The Adventures of Dunsterforce, London 1932, s. 11-67.
21 PRO; WO 95/4960, London 1919. (s. 33)
22 Lloyd George, PRO; savaş kabinesi 435, Tut. 8, CAB 23/6.
23 Mikoyan, Memoirs of Anastas Mikoyan, I, Madison, 1988, s. 135-37.
24 Goldsmith PRO; WO 95/ 4960, london 1919.
25 Mac Donell, R., And Nothing Long, London, 1938, s. 210-12, 251.
26 Dunsterwille, The Adventures of Dunsterforce, London 1932, s. 170.
27 Adı keҫәn әsәr, s. 208.
28 Mikoyan, Memoirs of Anastas Mikoyan, I, Madison, 1988, s. 120-21.
29 Stalin, Dokumentı, Vneşney Politiki SSSR, I, Moskova, s. 401-402 21, Agust 1918.
30 Azizbekova, Monatsakanyan vә ... ; Sovetskaya Rossiya i Borka za Ustanovleniye i Uproҫeniye Vlasti Sovyetov v Zakavkazye, s. 97.
31 Suny, The Commune, Princeton University, 1972, s. 316.
32 Şaumiyanın (Bakı) Lenine Telgrafi 27 Aqust 1918, DVP, I, s. 411-12.
33 Şaumiyan vә 25 ayrı Bakı Komisyarı qısa bir sürә sonra Aşqabaddaki Bolşevik qarşıtı bir komitә tәrәfindәn tutulmuş vә tanınmaz bir bölgәdә öldürülmüşlәr (Mikoyan, Dorogoy Borbı, s. 226-42).
34 Mikoyan, A. İ., Dorogoy Borbı, I, Moskova, İzdatelstvo Politiҫeskoy Literaturı, 1971, s. 226-42.
35 Azizbekova, P.,- Mnatsakanyan, A., -Traskunov, M., Sovetskaya Rossiya i Borka za Ustanovleniye i Uproҫeniye Vlasti Sovyetov v Zakavkazye, Bakü: Azervaycanskoye Gosudarstvennoye İzdatelstvo, 1969, s. 99.
36 Dunsterwille, The Adventures of Dunsterforce, London 1932, s. 284.
37 Adı keҫәn әsәr, s. 198-99.
38 Adı keҫәn әsәr, s. 213.
39 Rawilson, Adventures in the Near East, 1918-1922, London: Jonathan Cape, 1934, s. 67-69.
40 Dunsterwille, The Adventures of Dunsterforce, London 1932, s. 309.
41 Dokumentı, Vneşney Politiki SSSR, I, , Moskova, s. 443-5, 17 Aqust 1918.
42 Yerasimos, Türk-Sovyet İlişgileri, İstanbul 1979, s. 30-31.
43 Moberly, History of the Great War, Based on Official Document, the Campaign in Mesopotamia, 1914- 1918, cild 4, London 1923, s. 230.
44 Dunsterwille, The Adventures of Dunsterforce, London 1932, s. 279.
45 MacDonell, And Noting Long, London, 1938, s. 265.
46 Dәniz quvvәtlәri әmәliyatlar dayirәsi tәrәfindәn, Lәndәn, PRO; WO 106/1206.
47 Azizbekova, P., - Mnatsakanyan, A., -Traskunov, M Sovetskaya Rossiya i Borka za Ustanovleniye i Uproҫeniye Vlasti Sovyetov v Zakavkazye, Bakü: Azervaycanskoye Gosudarstvennoye İzdatelstvo, 1969, s. 101-2.
48 British and Foreign State Papers, 1917-1918, CXI, London, 1921, s. 611-24.
49 او زامان تقی زاده شوروی حوکومتی ایله بیر تجاری مقاوله باغلاماق اوچون اورایا گئتمیش ایمیش(میر هدایت میرحصاری: وارلیق ژورنالی، پاییز 1372 (1993): محمد امین رسولزاده دن ایکینجی مکتوب اتک یازی، صحیفه 39).
50 میر هدایت میر حصاری: وارلیق ژورنالی، پاییز 1372 (1993): محمد امین رسولزاده دن ایکینجی مکتوب صحیفه37 39.
51 محمد امین رسولزاده آذربایجانی مظلومجاسینا و گوناهسیز قانینا بویانمیش سیاووشا بنزتمیش.
52 میر هدایت میر حصاری: وارلیق ژورنالی، پاییز 1372 (1993): محمد امین رسولزاده دن اوچ نچو مکتوب صحیفه 39 43.
ایشیق سؤنمز، 29.01.2009