جومله
بیر شئیین دورومونو آچیقلایا (ایضاح ائده) بیلن ان کیچیک بیریم (واحید) جومله دیر: اوختای چالیشقاندیر. او یاخشی پول قازانیر. مسلکی اونو سئویندیریر. گئرچکلیک و واقعیتده اشیالارین نئجه اولمالارینا ائحتیاج گؤرونمه دن اونلار جومله ده سیناق و امتحان اوچون بیر آرایا قویولارلار. بونا باخمایاراق دیلده منطیقدن حرکت ائدیلدیگی اوچون منطیقدن اوزاق بیر ایش ده گؤرولمز. آنجاق هر بیرعموم جومله دگیشمز بیر منطیق اولارسا، او اؤزو اوچون بیر منطیق قورولوشوندان باشقا هئچ نه اولا بیلمه یه رک بیزه اؤز منطیقی خیصلتلرینی گؤسترمه دن باشقا هئچ بیر ایش گؤره بیلمز دئیه دوشونمه لی ییک. بئله لیکله بیر سورقو اورتایا چیخار: - عمومی جومله لر اولدوغو دورومدا(حالدا) بیز اونلاردا نه یی سیناماق اوچون اونلاری بیربیرلری نین یانینا قویما ایسته ریک؟
بیر چوخلارینا گؤره جومله ایکی نوع اولا بیلر:
1- اؤیرنیم-جومله سی؛ علمی بیر اؤیرنیمین اؤنملی جومله سی.
2- جومله منطیق و دیل بیلیمینده بیر دانیشیق سندی نی ایفاده ائتمک اوچون بیریم (واحید) علامتی؛ اؤرنک اولاراق: بیر حؤکوم ایددعا ائتمیش (گئرچکلیک جومله سی)، سورقو اورتایا قویموش (سورو جومله سی) ویا حؤکوم وئریلمیش (بویوروق جومله سی(.
ایسته نیلن هر بیر متین اوزره تصمیم توتماق اوچون جومله- اؤیرنیمی (سینتاکس) مشخصه لر وئرمه لیدیر؛ اؤرنک اولاراق بیر جومله هارادان باشلار و هارادا سونا چاتار. یئری گلمیشکن بو مسئله لر اوزره بلیرگین (بللی اولموش، آچیق) بیر حؤکومون اولمادیغینی دا خاطیرلاتماق فایدالی اولاردی. جومله بلیرله مه سی (معینلشدیرمه سی) دیل بیلیمی نین مسئله لی موضوعلارینداندیر. 1894 ایللرینده جومله نین نه اولدوغونا داییر "جومله نه دیر Was ist ein Satz" آدلی کیتابین بیرینجی یاییمی ج. ریس (J. Ries ) طرفیندن یایینلاندی. اورادا جومله اوزره 140 بیربیرلریندن فرقلی بلیرلمه لر اورتایا قویولدو. 1935 ایلینده اء . زایدئل (E. Seidel) جومله اوزره باشقا بیر کیتاب اورتایا قویدو. اونون کیتابیندا داها 83 جومله اوزره بلیرلمه لره (معینلشدیرمه لره) یئر وئریلدی. قیسا سؤزله دئسک، بو مسئله موختلیف سایاق (نوع، روش) دانیشیلدی و گئنیشلندی. سون ایللرده دیلچیلیک دیل مسئله لری نین باشقا ساحه لرینه یؤنه لرک بو مسئله دن آرا (فاصله) توتدو. جومله نین ایچریگیندن (محتواسیندان) ظاهیری تصورلرین گئنیشلنمه سی و اوندان آیریلمیش بلیرلمه لر (معینلشدیرمه لر) موختلیف ساحه لره یول آچاراق بیربیرلرینه اویقون گؤرونمه دیکلری اوچون بلیرلمه (معینلشدیرمه) لرین مسئله اولدوغونا یول آچدی. اؤرنک اولاراق جومله نی آشاغیداکی بیچیملرده یوروملارساق:
آ- منطیق و بیلگی یه اساسلانمیش بیر بیریم (واحید)
ب- فلسفی و منطیقی بیریم (واحید)
ج- گئرامئر باخیمیندان اوست بیریم (واحید)
د- تقریباً موستقیل جومله-اؤیرنیمی(سینتاکس) بوتونلوگو
ف- فاعیل و اونون دورومو ایله ایلگیلی گئرامئر بیریمی.
گ- بیر دئییشین (ایفاده نین) قارشیلیغی.
ه- جومله علامتی ایله باغلی اولان بیر بیریم.
ی- بیر فعل ایله بلیرلنمیش (معینلشمیش) دیل ملزمه سینه اساسلانمیش بیریم.
بونلارا باخمایاراق جومله نی بلیرله مک (معینلشدیرمک) اوچون جومله-اؤیرنیمی(سینتاکس) نین موستقیللیگی گرکلیگی گؤرونور. جومله ایچریگی نین آنلام-اؤیرنیمی (سئمانتیک) نین موختلیف تصورلره یول آچماسینا باخمایاراق جومله-اؤیرنیمی(سینتاکس) موستقیللیگینده، قوشما (حرف ربط) - اؤرنک اولاراق امّا، بلکه، البته- و تعجب بیلدیرن موستقیل ایفاده لر جومله کیمی گؤرونه بیلر و مرکب جومله یه اکلنمیشلر ده بیریملر کیمی نظره آلینا بیلرلر. بئلنچی بلیرلمه دن آشاغیداکی سونوچلارا (نتیجه لره) وارماق (چاتماق، یئتیشمک) اولار:
- جومله اؤزلوگونده گئرامئرین اؤنملی بیریمی اولدوغانا باخمایاراق گئرامئرده جومله سرحدلرینی آشاجاق بعضی گؤرونتولر وار. اونلار جومله سرحددینی آشمیش اولارلار. دئمک، گئرامئر تک جومله لردن اولوشان بیریکیملردن داها آرتیق ترسیملر ائده بیلر دئیه دوشونمه لی ییک. جومله بیریملرینی اوسته له گن گئرامئر بیریملرینه بعضی باغلاجلار او جومله دن:... باخمایاراق .. ؛ ایستر...، ایسترسه..، اؤرنک اولاراق: ایپک قالیلاری باها اولدوقلارینا باخماراق چوخ گؤزل اولدوقلاری اوچون آلمامیز یاخشی اولاردی. اونون گؤزل گؤرونمه سینه باخایاراق داورانیشی خوشا گلمزدیر؛ ویا ایستر سن، ایسترسه ده من بو مسئله نی حل ائتمه لی ییک. بؤلمه سایلاری: بیرینجی- ایکینجی – اوچونجو و جومله لرین باشیندا تیکرار اولان سؤزجوکلری آرتیرماق اولار؛ اؤرنک اولاراق: سو تؤکولن یئرده شیریلدار، سو دوزلوکده لام آخار.... اوسته کی جومله بیریملرینی اوسته له گن بیریملره بنزر بیریملر دیل بیلیمی - متینلری نین یارانماسیندا اؤنملی رول اوینایارلار.
- جومله بلیرلمه سی اولدوقجا گئنیشدیر. کیلاسیک جومله قورولوشوندا Subjekt و Prädikatکیمی تانینمایان کلمه لراو جومله دن بلی، خئییر، گئرچکدن، ندن یانا گئنه بیر داها؟ بو بلیرلمه نین ایچریسینده یئر آلارلار.
- تک جومله عئین حالدا باشقا آچیقلاما (ایضاح ائتمه) ساحه لرینده ده بیر دانیشیق سندی کیمی قلمه آلینا بیلر. بئله لیکله گئرامئر باخیمیندان سورقو-جومله سی کیمی گؤرونن بیر جومله بیر قورخوتما (تهدید) شکلینی اؤزونه آلا بیلر.
Moskalskaya جومله لری آشاغیداکی صینیفلره آییرمیشدیر:
1- جومله نی ایچریک، عمل و دانیشقدا اوینادیغی رولو اساسیندا بلیرلمک؛ بئله لیکله ایکی یوروم اورتایا چیخیر
أ- منطیقی جومله تئوریسینده جومله بیر حؤکوم ماهیتی داشی ییر.
ب- روانی جومله تئوریسینده جومله موختلیف تصورلری بیربیرلرینه باغلامیش ویا دانیشانین روحوندا تصورلر حیاتا کئچمیش و ائشیده نین روحوندا تصور یاراتماق اوچون بیر وسیله دیر.
2- جومله نی یالنیز شکیل و سس مقوله سی اساسیندا بلیرلمک؛ بئله لیکله جومله نین ایچریگی اونو بلیرلمه گه دخالت ائدیلمز. اؤرنک اولاراق Glinz ین جومله بلیرلمه سی:
"سسلی نین اوتوروب بیر نفس آلما شکیلینده کی بیریم (واحید) جومله آدلانار. جومله طبیعی دانیشیقدا نفس آلمانین کیچیک بیر بیریمیدیر(واحیدیدیر)".
یئری گلمیشکن دئییلمه لیدیر. بو تور (نوع) جومله نی آچیقلاماغا (ایضاح ائتمه گه) چالیشماق آرتیق قبول اولونماز حئساب ائدیلیر.
جومله نی Objekt آچیسیندان بلیرلمک چتین اولدوغو اوچون ایچریک و شکیل باخیمیندان برابراولان مشخصه لر ایله بو مسئله یه جاواب تاپماغا گئدیلر و جومله بیر آنلاق (مفهوم) بیریمی (واحیدی) کیمی تظاهر ائدر. باشقا دئییشله دئسک: جومله ایستر ایچریک، ایسترسه ده قورولوش باخیمیندان متین ایله قارشیلاشدیریلدیقدا دانیشیغین نیسبتاً موستقیل بیر بیریمی (واحیدی)دیر.
Bussmann نین دوشونجه سینه اساساً جومله ( engl. Clause/ sentence ) دیله اؤزل (مخصوص) اولان کیچیک دانیشیق بیریمیندن (واحیدیندن) دوزلمیش قاعیده دیر. او (جومله) ایچریک، گئرامئر قورولوشو و سس هارمونیسی باخیمیندان نیسبتاً کامیل و موستقیلدیرلر. جومله- و آنلام-اؤیرنیمی (سینتاکس و سئمانتیک) لرینی بلیرلرکن قرارسیزلیق (معین بیر مشخصه و قرارین اولماماق) مسئله سی تاریخ سوره جینده چوخلو بلیرلمه چابالارینا یول آچمیشدیر. اونلارین ایچینده آشاغیداکیلار داها قاباردیلمیشدیر:
- آمئریکا دیل بیلیمی قورولوشوندان اتکیلنمیشلر (متأثر اولموشلار) (اؤزللیکله Bloomfield )جومله نی گؤرونوش باخیمیندان بؤیوک مستقیل جومله-اؤیرنیم گؤرونومو (شکیلی) کیمی بلیرله ییر. جومله اؤز گئرامئر دوزلیشیندن یولا چیخاراق بیر بؤیوک جومله-اؤیرنیمی گؤرونومونده (شکیلینده) یئر آلار. جومله جومله-اؤیرینیمی آچیقلاماسیندا گؤتورقوی ائتمه (آنالیز ائتمه) نین بیر سونوجودور (نتیجه سیدیر). او کیچیک بیریملردن مورفئملر، سؤزجوکلر و جومله عوضولری واسیطه سی ایله جومله دوزلیشینه یئتیشر.
- تؤره میش دؤنمه گئرامئر (generative Transformationsgrammatik ) مسئله سینده جومله جومله-اؤیرنیمی نی گؤتور قوی ائتمک اوچون اساس گؤتورولر. بئله لیکله قاعیده لر ایفاده اولونماق واسیطه سی ایله جومله گئنیش اؤلچوده بلیرله نر. اونلاری قوللانما (ایستیفاده ائتمه) جومله لرین تؤرنمه سینه یول آچار.
دانیشما سندینده کی (Parole ) گونجل ایفاده یه اساسلانمانین ترسینه اوسته کی ایکی بلیرلمه لرده جومله تئوریدن آسیلی دیل-بیریمی کیمی آنلاشیلار. یئری گلمیشکن دئمه لی ییک: آغیز دانیشیغیندا (شفاهی دانیشیقدا) جومله-سرحددینی بیر چوخ حاللاردا بلیرلمک اولدوقچا چتیندیر و آنلاشمازلیغا یول آچار. جومله لرگؤرونوم (شکیل) آچیسیندان آشاغیداکی سکیلره (پیلله و طبقه لره) بؤلونرلر:
آ- باخیم گؤرونوشونده بللی فعللرین موختلیف دوروملاری (حاللاری) بلیرله ییجیدیر (معین ائدیجیدیر). فعل باخیمیندان تورکجه ده جومله نین اوچ قورولوش سایاغی (نوعی) واردیر: فعل-اؤن-موقعیتده بویوروق جومله لرینده: گئدینیز ائوه! گلینیز بورا وساییره؛ فعل-سون- موقعیتده: بو ایل ایشلریمیزیاخشی اولاجاقدیر، گونش قارانلیغین باغرینی دلیر، ایشلرینیزی گؤرمه دن هارا گئتمک ایسترسینیز؟ و ساییره...، فعل- سونا یاخین- موقیتده : آخشام ایش سونا چاتدیقدان سونرا ائوه گله جکسینیز می؟ ایشلمکدن یورولدونوز مو؟ و ساییره.
ب- جومله تورو (نوعی) عمل و ایلیشگی (ارتباط) ایشلوی (عملکردی) باخیمیندان فعل موقیتینی نظره آلاراق قوللانما-تورو(نوع استفاده) ایفاده ائتمه آچیسیندان دؤرده آیریلار: ایستمه-، ایفاده-، سورقو- و ایستک-جومله سی.
ج- جومله-اؤیرنیمی قورولوشونون فرقلی مرکبلیگی اساسیندا جومله لر ساده- و گئنیشلنمیش-جومله لره آیریلارلار. ساده-جومله لر بللی فعلین یانی سیرا اؤز گوجلرینه اساساً لازیملی جومله عوضولرینه ده یییه (مالیک) اولارلار. گئنیشلنمیش-جومله لر گئروندیوم ((Gerundium و آتریبوتلارایله تکمیللشرلر.
Heidrun Pelz ین دوشونجه سینه جومله دئییمینی بلیرلمک مسئله لی قونولاردان (موضوعلاردان) بیریدیر. بیر چوخ سایدا جومله بلیرلمه لری وار. اونلار موختلیف یاساق (روش) ایله ایستر ایچریک (منطیقی، فلسفی، ایلیشگی-بیلیمی و روانی) ایسترسه ده یالنیز ریتمیک تمللری اوزره شکیللنر و بیربیرلرینه اویمازلار.
Aristoteles ین گؤروشونه گؤره Subjekt و Prädikat ی اولان هر بیر ایفاده جومله دیر. Subjekt :اوزرینده دانیشیلان دئییم Subjekt آدلانار. Prädikat : Subjekt اوزره ایفاده اولان سؤز Prädikat آدلانار. جومله نین بو ایکی تمل عوضلری روحی و ایلیشگی-بیلیمی آچیسیندان قونو (موضوع Thema) و ایفاده تملی (Rhema) کیمی تانیملانارلار.
ایشلو-جومله-بلیرلمه سینه (fuktionale Satzdefinition) اساساً جومله دیل-سیستیمی نین گؤرونن عوضلرینی گونجللشدیرر(اکتوآل ائدر) و کیچیک بیریملرین (مورفئملرین) بیریکیمی جومله نی اولوشدورار.
منطیق-ایچریگی-جومله-بلیرلمه سینه (logisch-inhaltliche Satzdefinition) اساساً جومله بیر دوشونجه نی ایفاده ائدر و هر هانکی بیرایسته نیلن اؤرنک و مثال ایله اونو رد ائتمگه اولاناق (ایمکان) وئرر. روحا اساسلانمیش جومله-بلیرلمه طرفدارلاری نین گؤروشونه گؤره جومله آهنگ-بیریمی نین بلیرلی سس آخینی ایله ایلیشگیده اولدوغونو اورتایا قویار.
قایناقلار:
-1 Griesbach, H.: Regeln aus der deutschen Grammatik. Ismaning/München, 1991, S. 32.
-2 Wittgenstein, Ludwig: „Tagebücher 1914-1916“. In: Schriften. Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1960, B. 1, S. 101.
-3 Hügli, Anton/Lübcke, Poul (Hg.): Philosophielexikon. Personen und Begriffe der abendländischen Philosophie von der Antike bis zur Gegenwart. Reinbek: Rowohlt, 1991, S. 509.
-4 E. Seidel, Geschichte und Kritik der wichtigsten Satzdefinitionen, Jena, 1935
Hentschel, E. und Weydt, H.: Handbuch der deutschen Grammatik. Berlin: W. de Gruyter, ²1994, S. 303-305.
-6 Sommerfeldt, K.-E. / Starke, G.: Einführung in die Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. Leipzig: VEB, 1988, S. 183-184.
-7Bußmann, Hadumod: Lexikon der Sprachwissenschaft. 2. völlig neu bearbeitete Auflage, Stuttgart: Kröner, ²1990
-8Pelz, Heidrun (1987): Linguistik: eine Einführung. Hamburg: Hoffmann und Campe,1999, S. 147-148]
ایشیق سؤنمز 8.12.2005دیل و ادبیات