روسیه بولشویکلری ایله ائمپئریالیست گوجلری جایناغیندا تورکیه نین یئر آلماسی و قافقازلارداکی جمهوریتلرین گلجکلری

کئچمیش یازیلارین بیرینده قوزئی آذربایجان جمهوریتی روسیه بولشویکلری ایله ائمپئریالیست گوجلری جایناغیندا اؤلوم یوخسا قالیم ساواشی وئردیگی اوزره بیلگی و معلومات وئرمیش ایدیک[1]. او زامانکی قوزئی آذربایجان جمهوریتی، دئموکراتیک بیر حکومت اولدوغونا باخمایاراق عثمانلی حیمایتی نین آلتیندا قورولموش بیر حاکیمیت اولموش. بو یازیدا عثمانلی قوشونلاری نین قافقازلاردان گئری چکیلمه سی و قافقازداکی جمهوریتلرین او جمله دن آذربایجان جمهوریتی نین چؤکوشونون ندنلری اوزره بیلیگی وئرمگه چالیشاجاییق. قونو و موضوعا گیرمه دن اؤنجه بیرینجی دونیا ساواشینا یول آچان مسئله اوزره آیدینلیق گتیرمک داها یاخشی اولار دئیه دوشونورم.  1914 اینجی ایلین یونی آیی نین ییرمی سکیزینده اؤتریش- مجار ولیعهدی Franz Ferdinand و اونون خانیمی بوشناقلارین باش شهری اولان سارایئوو شهریندن گؤروش کئچیررکن بیر اون دوقوز یاشلی اؤیرنجی طرفیندن گولللنمیشلر. بو سالدیریم و هوجوم ایله روسیه چارلیغی طرفیندن حیمایت اولونان سئرب میللتچیلری اؤتریش- مجار حکومتیندن آیری و مستقیل سئرب میللی دؤلتی نین یارانماسینی وورقولاماق ایستیرمیشلر. اؤتریش اوردوسو بو اولایا سئربلردن اؤج و انتقام آلماق ایله جاواب وئرمک ایسته میش. آلمان دؤلتی ایسه یولی (Juli) آیی نین بئشینده دوناو شاهلیغی (اؤتریش- مجار دؤلتی) ایله بیرلیک سرگیله یه رک مسئله نی داها دا دیرماندیرماغا چالیشمیش. اؤتریش- مجار دؤلتی سئربستانلا بو مسئله نی محلی بیچیمده اله آلماق ایسترکن آلمانیا حکومتی روسیه علیهینه ساواش آچماغی داها اؤز مقصدینه اویقون حئساب ائتمیش. آلمانیا دؤلتی نین باخیشیندا روسیه حکومتی اورودوسونون سایینا گؤره آلمان دؤلتینه بیر تهلوکه اولاجاق ایمیش[2]. آلمان حکومتی نین اؤتریش دؤلتی نی جسارتلندیرمه سی ایله اؤتریش- مجار شاهلیغی سئربلر علیهینه ساواشاجاغینی بیلدیرمیش. بیر نئچه گون ایچریسینده آلمان ایکی جبهه ده ساواشمالی اولموش (گونچیخان طرفده روسیه و سئربلر، گونباتان طرفده فرانسه و انگلستان). بیرینجی دونیا ساواشیندا اورتاگوجلر (آلمانیا، اؤتریش- مجارستان) بیر یاندان و انگلستان، فرانسه و روسیه ائله جه ده سئربلر آیری بیر یاندان بو ساواشی آلاولاندیرماغا چالیشمیشلار. آلمان دؤلتی انگلستان و فرانسه دؤلتلرینه قارشی قویماق ایسترکن بئلژیک و لوگزامبورگ دا بو ساواشا بیر قوربانلیق کیمی قاتیلماق زوروندا قالمیشلار. سونرا عثمانلی و بلغاریستان دؤلتلری بو ساواشا قاتیلماقلا اورتا گوجلر داها دا گوجلنمیش. بونون آرخاسینجا ژاپون، ایتالیا، پرتغال، رومانی، یونان و آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری دا ساواشا قاتیلمیشلار. ساواش آلانی گئنیشلندیکدن و بؤیودوکدن سونرا ییرمی بئش مملکت و اونلارین مستعمره لری انسان سایی باخیمیندان 1.350000000 نفر بو ساواشا سوروکلنمیشلر.

روسیه ده 1917 اینجی ایلین اوکتوبر آییندا حاکیمیت چئوریلیشی اولدوقدان سونرا روسیه نین بولشویک حاکیمیتی ایلک اولاراق بیرینجی دونیا ساواشینا قاتیلمانی سوردورمه سینه باخمایاراق دونیا گؤروشونو چارلیق حاکیمیتی یئرینه اوتورتماق اوچون ساواشدان اوزاقلاشماغی اؤز مقصدینه داها دا اویقون گؤردوگو اوچون اورتاگوجلره قارشی ساواشی آتیشکس ایله دوردورماغا چالیشمیش. 1918 اینجی ایلین مارت آیی نین اوچونده تک باشینا اورتاگوجلر (آلمان، اؤتریش- مجار، عثمانلی، بلغاریستان دؤلتلری) ایله Brest-Litowsk-دا چوخلو دانیشیقلار کئچیردیکدن سونرا ساواشدان جانینی قورتارا بیلمیش. اورتاگوجلر باشدا آلمانلار اولاراق بولشویکلره تحمیل ائتدیکلری باریش آنلاشماسینا اساساً روسیه بولشویکلری روسیه چارلیغی آوروپادا اشغال ائتدیکلری توپراقلارین بیر بؤلوموندن گئری چکیلمه لی اولموشلار. یئری گلمیشکن روسیه بولشویکلرینه تحمیل اولموش باریش آنلاشماسینا آشاغیدا گؤز گزدیرمک اولار:

اوسته کی اورتاگوجلر و روسیه بولشویک دؤلتلری آراسیندا بئش دیلده (آلمان، روس، عثمانلی تورکچه سی و بلغار دیللرینده) یازیلمیش تحمیلی باریش آنلاشماسینا اساساً روسیه بولشویک حکومتی فینلاند، لهستان، اوکراینا و بالتیک مملکتلریندن گئری چکیلمه لی اولموش[3].  دئمک بیر چوخلاری ایددعا ائتدیگینه اساساً فینلاندیالیلار ایستیقلالیت ایسته دیکلری اوچون بلشویکلر باشدا ویلادیمیر ایلیچ لنین اولماقلا فینلاندایا ملتی نین استقلالیتینی تانیمیش مسئله سی واقعیتلره اویقون گؤرونمه دیگی نین یانی سیرا روسیه بلشویکلرینه آلت اولموش اؤزلرینی کمونیست آدلاندیرانلارین دا تاریخی باخیمدان بیلگیسیز و اویونچاق اولدوقلارینی اورتایا قویموش گؤرونر. روسیه بولشویکلری یالنیز حاکیمیتده قالماقلاری اوچون بیرینجی دونیا ساواشیندا اورتاگوجلرین تحمیلی آنلاشمالارینی اؤزلرینه تمکین ائده رک روسیه وطنداشلارینی، ایستر منشویک و سوسیال دئموکراتلارینی، ایسترسه ده اونلارا مخالیف اولان شاهچیلاری اؤز قارشیلاریندا گؤره رک اونلاری سوسدورماق اوچون ایچ ساواشا یول آچمیشلار. بو ایچ ساواش 1918- 1920 اینجی ایللرینده روسیه بولشویکلیگینده حؤکوم سورموش. بو مخالفتلر قیزیل اوردونون یاراتدیغی قان دنیزی واسیطه سی ایله باسدیریلمیشلار[4].

عثمانلی حکومتینه گلدیکده بیرینجی دونیا ساواشی باشلادیقدان سونرا اورتاگوجلره قوشولان عثمانلی ائمپئراتورلوغو گئنه داغیلیما اوغراماغا باشلامیش. 1916 اینجی ایل حجاز، 1917 اینجی ایل عصیر (بوگونکو عربستان سعودی)، 1917 – 1918 اینجی ایللرینده سوریه، فلسطین، و عراق انگلیس گوجلری طرفیندن اشغال ائدیله رک بو تورپاقلارین عثمانلی حاکیمیتیندن آیریلماسینا یول آچمیشلار.

عثمانلی صدر اعظمی، طلعت پاشا آلمانیا زیارتیندن 1918 اینجی ایلین سئپتامبر آییندا دؤنرکن ژئنرال Franchet d’Eserey باشچیلیق ائتدیگی بولغار اوردوسو  چوخ میللتلی بیر Armée de l’Orient  (شرق اوردوسو) قارشیسیندا Dubropolje ساواشیندا دیزه چؤکمه سینه تانیق اولموش. بو سیرادا بولغار حکومت باشچیسی ائتلاف گوجلر ایله تک باشینا باریشاجاغینی طلعت پاشایا بیلدیرمیش. 1918 اینیجی ایلین سئپتامبر آییندا بلغارستان دؤلتی ساواشدان چکیلرکن عثمانلی حکومتی نین آوروپاداکی ساواش متفقلری ایله باغلانتیسی قوپموش[5]. یئنیلگه نین (شکستین) یاخینلاشدیغینی باشا دوشن باب عالی (عثمانلی درباری) ساواش دؤنمی نین سیاستیندن مسئول توتولمایاجاق یئنی بیر حکومتی ائتلاف گوجلر (انگلستان، فرانسه، ژاپون و ایتالیا) ایله گؤروشمک اوچون داها اویقون یول اولاجاغینا دوشونموش. بئله لیکله یئنی حکومت کابینه سی قورولموش. یئنی کابینه نین ایلک ایشی دنیز ساوینما باشقانی (بحریه ناظری) حسین رئوفو[6] یونانیستانین Limnos آداسینداکی Moudros( یونانجا Μούδρος ) تورکچه Mondros لیمانیندا ائتلاف گوجلری طرفیندن یئتکیلی ساییلان انگلیسلرین آق دنیزده کی باش سوروملوسو Sir Somerset Arthur Gough-Calthorpe ایله آتیشکس اوزره گؤروشمگه گؤرئولندیرمک اولموش. ائتلاف گوجلری عثمانلیلاردان ساواشین سونا اَرمسینه یاخین بوتون گونچیخان بؤلگه لردن او جمله دن ترانس قافقاز و ایران ممالیکی محروسه سی نین قوزئییندن (گونئی آذربایجانین غرب ولایتی)[7]، تورکیه نین آردهان، ارضروم، وان و قارس ولایتلریندن گئری چکیلمه سینی ایستیرمیش[8]. عثمانلی حکومتی ایله دؤرت گون گؤروشوب قونوشما سونوجوندا ائتلاف گوجلری نین  یئتکیلیسی Calthorpe گونچیخان آنادولو تورپاقلاری اوزره عثمانلی یئتکیلیسی حسین رئوف اوربای قارشیسیندا گئری اوتورموش. بئله لیکله عثمانلی گوجلری باشقا بؤلگه لردن دورمادان چیخمالی اولموش. بونون آردینجا انگلیسلرین عراقداکی اوردوسو William Montgomery Thomson  باشچیلیغی ایله باکی و چئوره سینده کی پئترول یاتاقلارینی اشغال ائتمیش. روسیه بولشویک ایستعماری نین کمونیستلیک آدی آلتیندا قافقازیانین قوزئی بؤلگه لرینده گوجلنمه سی و قافقازلارین گونئیینده بولشویک تبلیغاتی آرتارکن اینگلیس گوجلری بولشویکلر ایله سیلاحلی چاتیشماغا گیرمک ایستمه یه رک تورکیه تورپاقلارینداکی اؤز دوروم و موقیتلری نی قوروماغا اوستونلوک وئرمگه باشلایاراق قافقازلاری دا گؤز آردی ائتمک ایستمه میش. انگستانین بو سیاستی نی و مسئله نین هانکی آشامادا آخین ائتدیگینی اؤیرنمک اوچون 1918 اینجی ایل اوکتوبر آیی نین اوتوزوندا طرفلر آراسی راضیلیغا گلینمیش آنلاشمایا گؤز گزدیرمگه چالیشاق:

"1- قارادنیزه کئچیشی ساغلاماق اوچون بوغازلار آچیلاجاق و کئچیش گووَنلیگی اوچون چاناق قلعه و ایستانبول بوغازلارینداکی استحکاملار متفق گوجلری طرفیندن اشغال ائدیله جکدیر. 2- عثمانلی سولارینداکی بوتون مایین تارلارلاری داراناجاق و بونلارین قالدیریلماسینا (عثمانلیلار طرفیندن)کؤمک ائدیله جکدیر. 3- ائتلاف دؤولتلری اویروغوندا (تابعیتینده) اولان ساواش توتساقلاری ایله ائرمنی توتساقلاری استانبولدا توپلاناجاق و ائتلاف دؤولتلرینه تسلیم ائدیله جکدیر. 4- سرحدلرین قورونماسی و آسایشین ساغلانماسی اوچون گرکلی ساییدا عسگری قووتین آرتیغی خیدمتدن آزاد ائدیله جک و بونلارین ساواش ملزمه لری ائتلاف دؤولتلرینه تسلیم ائدیله جکدیر. 5- گوونلیک گؤرئولی سی (وظیفه لی سی) کیچیک گمیلردن باشقا بوتون عثمانلی دنیز قووتلری تسلیم ائدیله جک و عثمانلی لیمانلاریندان ائشیگه چیخمایاجاقدیر. 6- عثمانلی دؤولتی نین بوتون لیمان و گمیچیلیکلری ائتلاف دؤولتلری نین گمیلری اوچون آچیق قالاجاقدیر. 7- متفقلر، گوونلیکلرینی تهلوکه ده گؤردوکلری هرهانکی بیر استراتئژیک بؤلگه نی عسگر چیخارماق صورتی ایله اشغال ائده بیله جکدیر. 8- توروس تونللری  ائتلاف دؤولتلری طرفیندن اشغال ائدیله جکدیر. 9- قافقازلار و ایران ممالیکی محروسه سی نین قوزئی گونباتانینداکی (گونئی آذربایجانین گونباتانینداکی) عثمانلی قووتلری ساواشدان اؤنجه کی یئرلرینه چکیله جکلر (اوخو: گلجکده بو بؤلگه ده بیر ائرمنیستان دؤولتی قورولاجاق). 10- حکومت خبرلشمه لریندن باشقا هر تورلو خبرلشمه ائتلاف دؤولتلری طرفیندن کونترول اولوناجاقدیر. 11- اوردو و آلیش- وئریش آراچلاری (وسیله نقلیه لری) و یئدکلری داغیدیلماجاقدیر. 12- آرتیق اولان کؤمور و آخاریاناجاق (نفت و ساییره) و دنیز آراچلاری ائتلاف دؤولتلری طرفیندن ساتین (پول قارشیلیغیندا) آلیناجاقدیر. 13- بوتون دمیر یوللاری ائتلاف دؤولتلری نین کونترولو آلتیندا اولاجاقدیر. عثمانلیلار باتوم شهری نین اشغالینا قارشی چیخمایاجاقدیرلار. 14- سوریه، حجاز، یمن، طرابلس و بینقازداکی عثمانلی اوردولاری یاخینلیقلارینداکی ائتلاف قووتلرینه تسلیم ائدیله جکدیر. 15- مصراتا، طرابلس و بینقازداکی لیمانلار ائتلاف دؤلتلرینه تسلیم ائدیله جکدیر. 16- ائتلاف دؤولتلری طرفیندن توتساق ائدیلمیش اولان عثمانلی عسگرلری تئزلیکده گئری وئریلمیه جک و اولدوقلاری یئرده ساخلاناجاقلار. 17-  یئدیریب ایچیرمک ایشلری ائتلاف دؤلتلری نین کونترولو آلتیندا اولاجاقدیر. 18- عثمانلی دؤلتی مرکزی حکومتلر ایله بوتون ایلیشگیلرینی کسه جکدیر. 19- آلمان و اؤتریش اویروقلو (تابعیتی اولان) بوتون مدنی و نیظامیلر بیر آی ایچریسینده عثمانلی تورپاقلارینی ترک ائده جکدیرلر. 20- ولایتِ سّته-ده هرهانکی بیر قاریشیقلیق باش وئررسه، ائتلاف دؤولتلری بو بؤلگه ده اؤنملی یئرلری اشغال ائده جکدیرلر. 21- طرفلر آراسینداکی آتیش کس اوکتوبر آیی نین اون سکیزیندن باشلایاجاقدیر"[9].

اوسته کی طرفلر آراسی قرار آلینمیش راضیلیقدان گؤروندوگو کیمی ائتلاف گوجلری باشلاریندا انگلستان اولاراق قافقازلاردان عثمانلی دؤلتی نین الینی کسمگه چالیشاراق بو آنلاشمانین یئددینجی بندینی هر تورلو یوروم و یوزوما آچیق بوراخاراق عثمانلی ائمپئراتورلوغونو داغیتماغی حیاتا کئچیرمگی پلانلارکن روسیه بولشویکلری علیهینه گلجکده داها دا توتوملو ووروشاجاق یوللارینی اؤزلرینه هامارلاماغا چالیشمیشلار.

ائتلاف گوجلری عثمانلیلارا تحمیل ائتدیکلری بو آغیر قوشول و شرطلر ایله ده یئتینمه یه رک (قناعت ائتمیه یه رک) 1918 اینجی ایلین دئسامبر آییندا عثمانلی حکومتی نین باش شهری اولان استانبولدا انگلیس رهبرلیگی ایله بیر ائتلاف یؤنتیمی (ایداره سی) قورموشلار. بو یؤنتیم عثمانلی قوشونلاری نین سیلاحسیزلاشماسینا نظارت ائتمگه باشلارکن پولیس و ژاندارملاری دا کونترول ائدیرمیش. استانبول شهری ایسه ائتلاف گوجلری آراسیندا نفوذ بؤلگه لرینه آیریلیرمیش:

- خاریجی اؤلکه لرین ائلچیلیکلری یئر آلان، مودئرن دکانلار یئرلشن، خلیجین قوزئی قیراقلارینداکی قالاتا و پئرو محللری انگلیسلرین کونترولوندا،

- تاریخی مسجدلر، تورک حکومت تیکینتیلری (بنالاری) و اسکی و سنتی بازار یئرلشدیگی یئرلر فرانسه لیلرین الینده،

- استانبولون بوغازلار و آسیا طرفینده کی یئرلشیم بؤلگه لری و اوسکودار ایسه ایتالیا گوجلری نین کونترولو آلتیندا ایمیش[10].

انگلیس قووتلری استانبولون یانی سیرا استانبول یاخینلیغینداکی بوغازلاردا بیر چوخ کندی، قارادنیزین قیراغینداکی (ساحیلینده کی) سامسون، تورکیه نین گونئی گونچیخانینداکی آنتب شهری، آیری ایستراتئژیک یئرلری و آلمانلار تیکدیگی دمیر یوللارینی باشدان باشا اشغال ائتمیشلر[11].

بئله بیر سیاسی گلیشمه دن روسیه بولشویکلری ایلک اولاراق قافقازلار و باکی نفتی اوزره دوشوندوکلری اوچون راحاتلیق حیسسی کئچیرمگه باشلامیشلار. ویلادیمیر ایلیچ لنین 1919 اونجو ایلین آپریل آییندا موسکوادا ایش ائولری (کارخانجات) کمیته سی و سیندیکالاری کنفرانسیندا "ائتیلاف دؤلتلری، روسیه نین ایچ ایشلرینه آچیق اوردو مداخیله سیندن یاییندیقلارینی" ایفاده ائتمیش[12]. بو یاناشمالارا باخمایاراق زامان گئدیشی ایله روسیه بولشویکلری زامانی دگرلندیرمگه چالیشاراق تورکیه میللتچیلرینی ائتلاف گوجلری نین قارشیسیندا دستکلمگی روسیه بولشویکلری نین گلجکلری اوچون اویقون حئساب ائتمیشلر. بونلارا باخمایاراق زامان گئدیشینده بولشویکلر تورکیه تورپاقلاری اوزریندن گوجلو بیر آنتی بولشویک سالدیریمی (هجومو) اوزرینده ده دوشونجه و فیکیر یورماغا چالیشیرمیشلار[13].  بو آرادا ائتلاف دؤلتلری  Mondros آنلاشماسی نین یئدینجی بندیندن ایستفاده ائده رک عثمانلی تورپاقلارینی بؤلونمگه معروض قویماغا چالیشمیشلار. بئله لیکله یونانیستان دؤلتی فرصتدن استفاده ائده رک ازمیر شهری و آیدین ولایتی نی ایشغال ائتمگه دوشونمگه باشلامیش. ازمیری ایشغال ائتمک دوشونجه سی 1919 اونجو ایلین فئبروآر آیی نین اورتالاریندا یونانیستان باشقانی Venizelos اؤنریسی (پیشنهادی) ایله انگلستان باشقانی Lloyd George طرفیندن اورتایا آتیلمیش. آمریکا بیرلشمیش دؤولتلر باشقانی Wilson ایلک اولاراق بو تکلیفه قارشی چیخدیغینا باخمایاراق مارت آیی نین ییرمی بئشینده یوموشاناراق بو تکلیفی منیمسه میش. مای آیی نین یئدیسینده اینگیلتره، آمریکا بیرلشمیش دؤلتلری و فرانسه دؤلتی یونانیستان دنیز قووتلری طرفیندن ازمیر و اطرافی نین اشغال ائدیلمه سینه سس وئرمیشلر. بو قرار مای آیی نین اون بئشینده یونانیستان دنیز قووتلری طرفیندن اویقولانمیش و حیاتا کئچمیش[14].

یونانیستانین ازمیری اشغال ائتمه سی بولشویکلر ایچره Mondros آنلاشماسی اوزره داها دا راحاتسیزلیغا یول آچمیش. بولشویک رهبرلیگی، باشدا لنین اولاراق یونانستانین بو داورانیشلارینی  انگلستان طرفیندن یؤنلدیلمیش بیر عملیات کیمی اولدوغونا اینانیر و آنادولودا یونان یاییلماسینی روسیه بولشویکلری اوچون تهدید دئیه قلمه آلیرمیش. موسکووانین گؤزونده یونانلیلارین قوزئی و گونچیخان آنادولو تورپاقلارینی اشغال ائده جکلری بؤیوک ائرمنی- بیزانس دؤلتی یاراتماغا قالخاجاقلار تهلوکه سی سؤز قونوسو ایمیش. بئلنچی بیر گلیشمه روسیه بولشویک دؤلتی سرحدلرینده بیر قالخان ایشلوی (عملکرد) داشییابیله جک ایمیش[15]. روسیه بولشویکلری بو گلیشمه لردن حرکت ائده رک ائتلاف گوجلره قارشی تورکیه میللتچیلری ایله یاخین ایلیشگیلر قورماغا چالیشمیش. 1919 اونجو ایلین ایلک یاریسیندا Çiçerin-ه گونئی روسیا و قافقازلاردان استانبول و آنادولوداکی دورومو چوخ آیرینتلی بیر شکیلده آنلادان بیر سورو خبر و تئلقرافلار گؤندریلمیش[16]. بو خبرلرده ائتلاف پولیسی یالنیز استانبولدا 300 تورک کمونیستینی توتساق ائتمیش دئیه خبر وئریلمیش. روسیه بولشویکلری ایله تورکیه لی و تورکیه چی تورکلر آراسیندا ایلک گؤروشمه لر قافقازلاردا انگلیس کونترولو و اوکراینانین قیریم آداسیندا فرانسه کونترولو آلتیندا 1918 اینجی ایللر حیاتا کئچمیش. بولشویک تبلیغاتچی سی بیر بؤلوک (قوروپ) تورک 1919 اونجو ایلین ژانویه آیی نین ییرمی ایکیسینده مصطفی صبحی باشچیلیغیندا قیریم آداسینا چاتمیش. صبحی سوسیالیست تبلیغاتلارینی مسکووادا "یئنی دونیا" آدلی تورکچه قازئت یولو ایله یایینلاماغا چالیشارمیش. مصطفی صبحی و یولداشلاری قیریم آداسیندا مسلمان کمونیستلری نین بیر دفترینی قوراراق اورادان قارادنیز واسیطه سی ایله آنادولویا یؤنه لیک اتکینلیکلرینی حیاتا کئچیرمگه چالیشاراق آدام و تبلیغات ملزمه سی گؤندرمگه چالیشارمیشلار. دئنیکین 1919 اونجو ایلین آپریل آیی نین ییرمی اوچونده قیریم آداسینی اشغال ائدرکن[17] مصطفی صبحی بؤلوگو (دسته و قوروپو) Odessa لیمانینا حرکت ائتمک مجبوریتینده قالمیش. همان گون بولشویکلرین İzvestiya قازئتی آنادولودا ائتلاف گوجلرینه قارشی محللی دیرنیش حرکتلری اوزره معلومات یایاراق اونو آسیاداکی سؤیئت (شوروی) دئوریمی نین باشلانقیجی کیمی تانیتماغا چالیشمیش[18].

روسیه کمونیست پارتیسی نین قافقازلارداکی بؤلگه کومیته سی ایسه 1919 اونجو ایلین مای آییندا قافقاز جمهوریتلری اوزره اوزون دارتیشمالاردان سونرا قافقاز جمهوریتلرینده کی میللی حکومتلری آرادان قالدیراراق یئرلرینه روس یانلیسی سؤیت حاکیمیتلری قورماغین گرکلیگی اولدوغو قونوسوندا آنلاشمیش. اونلارین دئییشی ایله هدف "بورژوا جمهوریتلری نین مدنی، دینی و ائتنیک اؤزللیکلرینی قورویاراق اونلاری مستقیل سؤیئت جمهوریتلرینه دونوشدورمک"[19].  Odessa-یا گئدن تورک کمونیستلری ایکی بؤلوک اولاراق، بیر بؤلوگو استانبول و او بیری بؤلوگو ایسه قارادنیز قیراغینداکی بیر لیمانا گئتمیشلر[20]. مصطفی صبحی نین وئردیگی بو تاریخ مصطفی کمالین مای آیی نین اون دوقوزوندا سامسونا گئتدیگی تاریخ ایله اوست اوسته دوشموش. مصطفی کمال مای آیی نین ییرمی بئشینده حوضه کندینه گئده رک تورک قایناقلارینا گؤره اورادا بیر بؤلوک (دسته، قوروپ) بولشویک هیئتی ایله گؤروشلر کئچیرمیش[21]. بیر چوخ تاریخچیلرین سونقولامارینا (ملاحظه لرینه) گؤره بلشویکلر، تورکیه کمونیستلری (مصطفی صبحی بؤلوگو) واسیطه سی ایله مصطفی کمال ایله ایلیشگی قورماغا و تورکیه نین بولشویک حاکیمیتی و کمونیستلیک سیستیمینه رغبتینی قازانماغا چالیشمیشلار. مصطفی کمال یونی آیی نین اون ایکیسینده آماسیایا گئده رک اورادان ارضروم دوشرگه سینده (قرارگاهیندا) اولان مسلکداشی کاظیم قارابکیره سیاسی دورومو و بولشویکلر ایله قورولموش باغلانتی نی آنلادان بیر بئلقراف گؤندرمیش[22]. مصطفی کمال تئلقرافدا بولشویکلر ایله انگلیسلر آراسیندا اولان ضیددیتلی مقاملاردان تورکیه چیخارلاری اوچون فایدالانماغین یارارلی اولاجاغینی وورقولاماغا چالیشمیش. مصطفی کمال اؤز تئلقرافیندا اوگونکو آشامادا روسیه بلشویک و تورک ایش بیرلیگینی وورقولایاراق بو مسئله نی انگلیسلری قورخوتماق اوچون یارارلی اولار دئیه بیر داها وورقولامیش. قارابکیر ده ارضرومداکی دوشرگه سیندن مصطفی کمالین گرروشلرینی وورقولایاراق او تئلقرافی جاوابلاماغا چالیشمیش. قارابکیرین دوشونجه سینه گؤره الده اولان بوتون اولاناقلاردان فایدالاناراق بلشویکلر ایله ایلیشگیلری سوردورمه نی گرکلی ساییر و بونونلا بیرلیکده آچیق بیر بلشویک یانلیسی کیمی چیخیش ائتمک یاخشی اولماز دئیه مصطفی کمالی اویارماغا چالیشیرمیش. قارابکیره گؤره ان یاخشی سی روسیه بولشویکلری ایله ایلیشگینی شخصی بیر ساحه ده ساخلاماق و تورکلرین بولشویکلر کؤمگینه محکوم قالدیقلارینی توپلوما یانسیتماماق[23]. مصطفی کمال آماسیادا ایکی آیری اولوسچو باشچیلار ایله ده کئچیردیگی دانیشیقدا بولشویکلر ایله ایلیشگی قورماغی سؤز قونوسو ائتمیش. بئله لیکله 1919 اونجو ایلین یونی آیی نین ییرمی بیرینده کئچیریلن توپلانتیدا مصطفی کمال، کئچمیش دنیز قووتلری باشقانی و Mondros آنلاشماسیندا عثمانلی هیئتینه باشچیلیق ائدن حسین رائوف اوربای، آنقاراداکی ییرمینجی تومنلیکلرین (اوردو بیرلیکلری) باشسوروملوسو (فرمانده) علی فواد جبه سوی و مصطفی کمالین یاخین مسلکداشی اولان رفعت بئله ایله بیر آرایا گله رک بولشویکلر ایله ایلیشگی قورماقلاری اوزره بیر پروتوکول ایمضالامالی اولموشلار. بو پروتوکولدان یولا چیخاراق ائتلاف گوجلره قارشی قویماق اوچون خالقا مراجعت ائدیلمیش[24]. آماسیا گئنیشنلمه سی (تعمیمی) کیمی تانینان بو پروتوکول سونرا کاظیم قارابکیره بیلدیریله رک اونون طرفیندن ده قبول ائدیلدیکدن سونرا تورکیه نین ائتنیک توخوشونو نظره آلاراق "اولوس" کلمه سیندن دئییل، دین قاورامی کیمی قبول اولونموش "ملت" کلمه سی باشلیغی آلتیندا تورکیه ده کی ائتنیکلری ائتلاف گوجلری علیهینه سفربر ائدیلمگه باشلانمیش. مصطفی کمالین اؤندرلیک مقوله سینه گلدیکده ارضروم و سیواس قورولتایلاری مصطفی کمالی میللی ساواشدا اؤندر ائتمک اوچون بؤیوک حاضیرلیق تملی یاراتمیشلار. مصطفی کمال قیسا سوره (زامان) ایچریسینده عسگری و محللی باشقانلارلا دا ایلیشگیلر قورموش.

آنادولوداکی گلیشمه لر بیر یانا دورسون، بلشویکلره قارشی بیر قافقاز انگلی دوشونجه و فیکیری استانبولداکی تورک اولوسچولاری آراسیندا دا اؤزونه یئر آچماغا باشلامیش ایمیش. مصطفی کمالین یاخین دوستو و عثمانلی مجلیسینده اؤنده گلن بیر میللتچی اولان رئوف بگ 1920 اینجی ایلین فئروآر آیی نین اون بیرینده ساواش باشقانی فیضی پاشا ایله گؤروشه رک انگلیسلره "تورکیه نین مستقیللیگینی دستکلرسه لر، قافقازلاردا بولشویکلری دوردوما قونوسوندا اؤنملی بیر رول اوینایاجاقلارینی" بیلدیرمیش[25]. انگلیس سورونلوسو Rawlinson ارضرومدا بلیرگین اولوسچولار و یئرلی گؤرئولیلر (وظیفه لیلر) ایله ده غیر رسمس گؤروشمه لر کئچیرمیش و 1919 اونجو ایلین آقوست آییندا اولوسچو قورولتایلاری زامانی ارضروما گلن مصطفی کمال ایله ده قیسا گؤروشمه کئچیرمیش[26]. مصطفی کمال ایله گؤروشن انگلیس یئتکیلیسی Rawlinson ارضرومدا اوردو یئتکیلی سی اولان کاظیم قارابکیر ایله گؤروشه رک قیزیل اوردویا قارشی سفربرلیک ائتمه سینی ایستر. کاظیم قارابکیرین آنلاتدیقلارینا گؤره Ralinson  اونا دئمیش: "یوخسا انگلیس اوردوسو گونباتاندان یاخینلاشار و سیز آرادا ازیلرسینیز". Rawlinson سونراکی گؤروشمه لرینده تورکلر بولشویکلری قافقازلاردا دوردورارسا، انگلیسلر ایستانبول و ازمیری اونلارا وئرمگه حاضیردیر دئیه قارابکیری ایناندیرماغا چالیشمیش[27].

روسیه بلشویک پارتی سی نین قافقازداکی عضوو  Viktor Naneyşvili-نین 1919 اونجو ایلین اوکتوبر آیی نین ییرمی سینده Kirov-آ گؤندردیگی تئلقرافا گؤره بلشویکلر و تورک اولوسچولاری آراسیندا انگلستان ائمپئراتورلوغونا قارشی اورتاق جبهه قورماق اوزره آنلاشیلمیش[28]. تورک اولوسچولاری طرفیندن قافقازا گؤندریلمیش فواد ثابت 1919 اونجو ایلین اوکتوبر آیی نین اون دوقوزوندا بو آنلاشما اوزره قارابکیره خبر وئرمیش[29]. قارابکیر بولشویک و ائتلاف گوجلری نین تورک اولوسچولارینا یاخینلاشمالارینی توتوشدوراراق 1920 اینجی ایلین فئبروآر آیی نین اون دؤردونده مصطفی کمالا گؤندردیگی تئلقرافیندا گلدیگی قناعتی نی بئله دیله گتیرمگه چالیشمیش: "ائتلافچیلارین بؤلگده هئچ بیر عسکری گوجلری یوخ ایکن، بیر قافقاز سدی اولوشدورماقدان نئجه بحث ائده بیلرلر؟"[30].

قارابکیرین آنلاتدیغینا گؤره، انگلیسلرین دئدیکلری، داورانیشلاری نی دوغروتمادیغی اوچون بولشویکلره احتیاطلی داورانیشی گرک الدن بوراخماماق. قارابکیر آذربایجان و داغستانداکی باغلانتیلارینا گؤندردیگی تعلیماتدا انگلیسلرین یالان سیاستلرینه اویماسینلار دئیه اونلاری اویارماغا چاغیرمیش[31]. آنادولوداکی تورکیه اولوسچولاری دیرنیش حرکتینه کؤمک ساغلاماق و اونو شکیللندیرمک قونولارینی دارتیشارکن Mondros آتیشکسی نین آردینجا تورکیه نی باشقا اتحادچیلارلا بیرلیکده ترک ائتمیش انورپاشا باشقا بیر کانالدان تورکیه میللی ساواشینا قاتقیدا بولونماغا چالیشمیش. او 1918 اینجی ایلین سونونا دوغرو آلمانیانین برلین شهرینده سورگونده اولارکن[32]، برلینده توتساقلیق گونلرینی یاشایان روسیه سؤیئت نی تمثیلجیلیک ائدن Karl Radek ایله بیر نئچه یول گؤروشمه لر کئچیرمیش[33]. انور پاشانین تورکیه، روسیه سؤیئتلیگی و آلمانیا آراسیندا ائتلاف گوجلره قارشین اتفاق یارادیلماسی موضوعسونداکی دارتیشمالارا بیر نئچه آلمان نیظامی مقاملاری دا قاتیلمیشلار. انور پاشا 1920 اینجی ایلین اورتالاریندا موسکووایا گئده رک روسیه سؤیئتی، آلمان و تورک اتفاقی نین یاراتماق اوچون چابا گؤسترمیش[34]. آلمان عسگرلیک اوزمانی اولان Fritz Tschunke نین 1920 اینجی ایلین آقوست آیی نین اون دؤردونده موسکووایا روسیه مقاملارینا یازدیغی مکتوبا گؤره تورکیه یه حکومتینه کؤمک ائتمک قونوسوندا آلمان و روسیه آراسیندا راضیلیق الدده ائدیلمیش و آلمان سیاسی و نظامی یئتکیلیلری بؤلگه دکی ائتلاف قارشیتی مجادله یه مادی کؤمک ائده جکلرینی قبول ائتدیکلرینی بیلدیرمیشلر. مکتوبدا آلمانلارین کؤمگی قارادنیزده، سامسون- باتوم یوخسا پئتروقرادا دوغرو گؤندریلمگه حاضیردیر، دئییله رک موسکووادان جاواب ایسته نیلمیش[35].

دئمک، بولشویکلر مصطفی صبحیلر (تورکیه کمونیستلری) واسیطه سی ایله تورکیه اولوسچولارینی ائتلاف گوجلر (انگلستان، فرانسه، ایتالیا، ژاپون) قارشیسیندا آراییب تاپار و کؤمک اولماغا حضر اولارکن انور پاشا دا دولاییلی اولاراق تورکیه قورتولوش ساواشینا کؤمک اولسون دئیه آلمان، روسیه و تورکیه اتفاقینی تورکیه تورپاقلارینی دشمن الیندن قورتارماق اوچون یاراتماغا چالیشمیش گؤرونر. هر وئریشین قارشیسی آلیش اولدوغو اوچون روسیه بؤلشویکلری آلمان دؤلتی ایله اؤز کؤمکلرینی تورکیه اولوسچو حرکتینه یئتیرر و ائتلاف گوجلرینی تورکیه اولوسچولاری ایله باش باشا بیر بیرلری نین جانینا سالارکن چارلیق روسیه سی ایچریسینده کی تورپاقلاردا مخالیفلری قلع و غم ائتمگه و ایچ ساواشا سون قویماغا چالیشمیش. بئله لیکله دئنیکین نین (انگلیس طرفیندن حیمایت اولونموش) گوجلری موسکووانین نین 100 میل اوزاقلیغیندا آغیر باسقییا معروض قالار و گئری اوتورارکن  1920 اینجی ایلین ژانویه آییندا قولچاق (فرانسه طرفیندن حیمایت اولونان) دا اله کئچیریلمیش و سیبری نین Irutsk-دا بولشویکلر طرفیندن محکمه اولونمادان اؤلدورولموش و جسدی قیشدا آنگار چایی اوزره هؤرولموش بوزدلیگیندن سویا آتیلمیش[36].

اوسته ایشاره اولوندوغو کیمی بولغاریستان قوشونلاری ائتلاف گوجلری قارشیسیندا یئنیلگه یه اوغرادیقدان سونرا بلغاریستان حکومتی تک باشینا ائتلاف گوجلر ایله باریشا گئتمیش. بئله لیک ایله ده  آلمان و اؤتریشدن عثمانلی قوشونلارینا گله جک کؤمگین یوللاری باغلاندیغی اوچون روسیه دؤلتی واسیطه سی ایله گلجک کؤمگی گوونجه آلتینا آلماق اوچون تورکیه سوبایلاری (افسرلری) و اولوسچولاری قافقازلاردا بلشویکلر ایله آچیقجا ایش بیرلیگی ائتمگه باشلامیشلار[37]. تورکیه اولوسچولاری و روسیه بلشویکلری بیربیرلرینی ایستمدیکلرینه باخمایاراق مجبوراً ایش بیرلیگه باشلادیقدان سونرا ائتلاف باشچیلاری و اونلارین خاریجی ایشلر باشقانلاری آمریکا، ژاپون بؤیوک ائلچیلیکلری ایله بیرلیکده 1920 اینجی ایلین ژانویه آیی نین اونوندا بو مسئله نی اله آلماغا باشلامیش و توپلانتی نین سونوندا خاریجی ایشلر باشقانلاری گورجوستان و قوزئی آذربایجان حکومتلری نین موقتی (de facto) تانینماسی اوزره قرار قبول ائتمیشلر[38]. مصطفی کمال 1920 اینجی ایلین فئبروآر آیی نین آلتی سیندا کاظیم قارابکیره بیر تئلقراف گؤندره رک غرب دؤلتلری بو یاناشما ایله هانکی سیاست یئریتدیکلری اوزره گؤروشلرینی آشاغیداکی ایچریکله ایفاده ائتمگه چالیشمیش:

" باتیلی گوجلر تورکلرین (تورکیه نین) بولشویکلردن ایلیشگی سینی کسمک اوچون ائرمنیستان، گورجوستان و آذربایجانا تاخینمیشلار. اوچ ترانسقافقازیا دؤلتلری نین بوگونکو آشامادا باتی یانلی سی (تورکیه علیه داری) اولاراق تورکیه و بلشویکلر آراسیندا بیر سد اولوشدورمالاری، باغیمسیز تورک دؤلتی قورما یؤنونده کی بوتون اومودلارین سونو آنلامینا گلمه لیدیر. بوندان یانا تورکلر قافقازلاردا بولشویک کونترولونو راحاتلاشدیراجاق هر شئیی یاپمالاری گرکلی ساییلار"[39].

اوسته دئییلدیگی کیمی ائتلاف گوجلری و عثمانلی حکومتی آراسیندا اولان Mondros آتیشکسی نین دوقوزونجو مادده سینه اساساً عثمانلی بیرلیکلری  آذربایجان جمهوریتیندن آیریلمالی اولموش. انگلیسیلر قافقازلاردا آغیرلیق قازانارکن خلیل پاشا و نوری پاشالار انگلیسیلرین تورونا دوشه رک توتساق ائدیلمیشلر. 1920 اینجی ایل اؤزلرینه قافقازلاردا گلجک گؤرمگن انگلیسیلر گوجلرینی قافقازدان چکرکن خلیل پاشا و نوری پاشانی آزادلیغا بوراخمیشلار. قورتولوش ساواشی دئیه تورکیه اولوسچولاری نین باشلاتدیغی ساواشدان روسیه بولشویکلری ده قافقازلاردا اولدوقجا روسیه ایستعماری نین بیر داها قافقازلارا گئری دؤنمه سی و اورادا کؤک سالماسی اوچون فایدالانماغا چالیشمیشلار. Admiral de Robeck انگلیس دنیز قووتلری باشچیلیغی نین دفترینه یوللادبغی خبرده یازیر: "ایندیکی قوشول و شراییطده بولشویکلر .... گوجلرینی مصطفی کمال ایله بیرلشدیره رک ... بوتون خزر دنیزی نین کونترولونو اله کئچیریب گورجوستان و ایران ممالیکی محروسه سی نین قوزئی نی ایشغال ائده رک باکی و انزلی نی اله کئچیرمه لری نین اؤنونده هئچ بیر انگل یوخ ساییلار"[40].  بو آرادا آنادولونون ماراشدا تورکیه اولوسچولاری و فرانسه گوجلری آراسیندا بؤیوک سواش سوررکن فرانسه قوشونلاری نین بؤلگه نی ترک ائتمکلری استانبولداکی ائتلاف گوجلرینی داها دا راحاتسیز ائدیرمیش. بئله لیکله استانبولو الده توتماق اوچون انگلیستان خاریجی ایشلر باشقانلیغی 1920 اینجی ایلین مارت آیی نین اون اوچونده ژئرال دئنیکین ایله بیرلیکده بولشویکلره علیهینه چارپیشماقدا اولان انگلیس گوجلری نین استانبولا داشینماسینی ایستمک زوروندا قالمیش. سونوچ اولاراق ائتلاف گوجلری نین اوست شوراسی استانبولون تمام اشغالینا و بوغازلار اوزره نظارتی اله کئچیرمگه قرار وئرمیش. Sir Henry Wilson باشچیلیغی آلتیندا اولان ائتلاف گوجلر 1920 اینجی ایلین مارت آیی نین اون آلتی سیندا استانبولون محللرینه گیره رک تورکیه اولوسچولارینی توتاراق Malta آداسینا سورگون ائتمیشلر[41].

استانبول انگلیس گوجلری طرفیندن اشغال اولدوقدان سونرا لنین قافقاز جبهه سی عسکری دئوریمجی شوراسی نین عضولری Smilga و Orjonikidze-یه بیر تئلقراف واسیطه سی ایله باکی نین اشغالی اوچون گرکلی ایشلرین گؤرولمه سی و گورجوستان اوزره ده ایش قویولماسینا بویوروق وئرمیش[42]. لنین نین مارت آیینداکی وئردیگی بویوروغا اساساً Orjonikidze Grigoriy ایلک اولاراق Mikhail Tukhachevsky (بوتون قافقاز جبهه سی نین باشچیسی) و S. M. Kirov (اون بیرینجی اوردونون سیاسی سوروملوسو و مسئولو) ایله گؤروشموش.

آنادولوداکی تورکیه اولوسچولاری استانبولون اشغالینا قارشیلیق اولاراق حاکیمیتلری آلتیندا اولان بوتون انگلیس سوبایلارینی (افسرلرینی) او جمله دن General Lord Rawlinson-و ارضرومداکی دوشرگه سینده توتماقلا جاواب وئرمیشلر. انگلیسلرین استانبولدا تورکیه وطنداشلارینا بو آمانسیز داورانیشلاری تورکیه اولوسچو حرکتینه داها دا سورعت وئره رک 1920 اینجی ایلین آپریل آیی نین ییرمی اوچونده آنکارادا کئچیجی بیر حکومت قورولماق اوچون بؤیوک میللت مجلیسی توپلانماسینا قرار وئریلمیش[43]. اولوسچو حرکتین باشچیسی مصطفی کمال آدینا بوتون والیلیکلره، ائلچه (شهرستان) لره و اوردو بیرلیکلری نین یئتکیلرینه بیر آچیقلاما گؤنده ریله رک آشاغیداکی ایفاده لره یئر وئریلمیش:

"شو حالده، دولت مرکزی نین قورونماسینی، ملتین باغیمسیزلیغینی و دولتین قورتاریلماسینی ساغلایاجاق تدبیرلری دوشونمک و اویقولاماق اوزره، ملت طرفیندن اولاغان اوستو یئتکیلر داشییان بیر مجلیسین آنقارادا توپلانمایا چاغریلماسی و داغیلمیش اولان ملت وکیللریندن آنقارایا گله بیلجکلرین ده بو مجلیسه قاتیلمالاری ضروری گؤرولموشدور"[44].

مصطفی کمال عثمانلی حاکیمیتی باش شهری نین اشغالینی ائشیدر ائشیتمز کاظیم قارابکیره  قافقازلاردا بولشویکلر ایله بیرلشیک بیر جبهه یاراتماق اوچون گرکلی ایشلرین یئرینه یئتیریلمه سینی ایستمیش[45]. کاظیم قارابکیر مصطفی کمالدان یئنی گلیشمه لری اؤیرندیکدن سونرا باشدان بری سوردوگو محافظه کارلیغینی بیر یانا بوراخاراق باکیدا اولان خلیل پاشایا  استانبولداکی سون گلیشمه لری آنلاتمیش و اوندان الینده اولان بوتون گوجلری قافقازلارداکی بولشویک یاییلماسینی دستکلمک اوچون سفر ائتمه سینی ایستمیش[46]. اؤته یاندان مصطفی کمال روسیه بولشویک حاکیمیتینه 1920 اینجی ایلین آپریل آیی نین ییرمیسینده رسمی مکتوب یازاراق روسیه بولشویکلری ایله رسمی امکداشلیق ائده جگینی بیلدیرمگه چالیشمیش، اوخویوروق:

"تورک حکومتی ... گورجیستان و آذربایجانی ... سؤیئت روسیاسی ایله بیرلیگه زورلاما سوروملوغونو قبول ائدر، .... و یاییلماجی ائرمنیستانا قارشی یاپیلاجاق عسکری اوپئراسیونلاری اوستلنمگه حاضر"[47]. بو گلیشمه لرین یانی سیرا 1920 اینجی ایلین آپریل آییندا روسیه کمونیست پارتیسی نین مرکز کمیته سی قافقازداکی شعبه سینه بؤیوک یئتکی و مسئولیتلر وئره رک قافقاز جمهوریتلرینی اشغال ائتمکده قرارلی اولدوغونو بیر داها آچیقجا اورتایا قویموش. بئله لیکله روسیه کمونیست پارتیسی نین قافقاز قولو اون بیرینجی اوردویا باغلاناراق باشچیلیغینا Orjonikidze، باشچی کؤمکچیسی Kirov، دفتر عضولری ایسه آذربایجانلی Nəriman Nərimanov و گورجو Budu Mdivani گؤرئو و وظیفه آلمیشلار[48]. اؤته یاندان تورکیه اولوسچولاری آذربایجان حاکیمیت یئتکیلیلرینی و اتکیلی (تأثیرلی) مسلمان لیدرلری، بولشویکلرین آذربایجان جمهوریتی نین مستقیللیگینه توخونماق نیتینده اولمادیقلارینی، اونلارین تمل آماجی نین قارداش تورکیه تورپاقلاری نین مستقیللیگی اوچون ساواشان آنادولوداکی میللی حرکته عسکری کؤمگین چاتدیراجاغینا اطمینان ائدیله جک بیر کئچیت یولو ساغلاماق اولدوغونا ایناندیرماغا چالیشمیشلار. کاظیم قارابکیرین فواد ثابتدن آلدیغی ایکی خبره گؤره بلشویکلر آذربایجان و داغستانی اشغال ائتمه یه جکلرینه داییر سؤز وئرمیش ایمیشلر[49]. تورکیه اولوسچولاری و کمونیستلری بولشویکلره آذربایجاندا داها گئنیش بیر خالق دستگی قازانماق اوچون 1920 اینجی ایلین آپریل آییندا باکیدا بیر داها میتینگ دوزنلمیشلر[50]. 1920 اینجی ایلین آپریل آیی نین ییرمی یئدیسینده آذربایجان کمونیست پارتیسی نین مرکز کمیته سی، روسیا کمونیست پارتیسی نین بؤلگه کمیته سی، باکی شعبه سی و باکی مرکزی ایشچی کونفرانسی (روسیه کمونیست پارتیسی نین بویوروغو دوغرولتوسوندا) آذربایجان حکومتینه اون ایکی ساعات ایچینده تسلیم اولما چاغریسی وئرمیشلر. هامان گوندن بیر گون اؤنجه اون بیرینجی اوردو سرحدی کئچدی خبری باکییا چاتمیش ایمیش[51]. بئله لیکله آذربایجان میللی حاکیمیتی  دئوریله رک نریمان نریمانوو ظاهرده باشدا اولماقلا حسینوو، موسا بگ اوو، بنیادوو، عالیموو و قارایئو یئر آلدیغی بیر عسکری کمیته آذربایجان میللی حاکیمیتی نی بولشویکلرین انحصارینا ایلتمک اوچون دئور آلمیش[52]. آذربایجان میللی حاکیمیتی نین بولشویکلر انحصارینا کئچمه سی بولشویکلر طرفیندن اویدورولموش "میللیتلر کمیسئرلیگی" نین رسمی "Narkomnats" قازئته سی نین مسئولو، سلطان قالیئو[53] طرفیندن روسیه سؤیئتلیگنه (اوخو: بولشویکلر توتساغینا کئچمیش خالقلارا) قوتلانمیش. بو قوتلاما "Zhizn National' nostey" آدلی روس دیللی اورقاندا گلجگه دوغرو بیر آرزو کیمی یایینلانمیش، اوخویوروق: "آذربایجاندان ایران ممالیکی محروسه سینده کی انگلیسلرین جانینی یاخابیلر، عربستانا اوزانابیلر و تورکیه-دکی دئوریمجی حرکته اؤنجولوک ائده بیلردیک"[54]. آذربایجان اله کئچیریلدیکدن سونرا روسیه باشچیسی ویلادیمیر ایلیچ لنین شوشه و چینی ایشچیلری قورولتاییندا دئمیش: "صنعتیمیزین یاناجاق یوخلوغوندان یانا دوردوغونو بیلیریک. ... آرتیق صنعتیمیزه حیات وئره جک بیر اقتصادی تمله ایندی یییه لنمیشیک"[55]. آذربایجاندا سؤیئتچیلیک (اوخو روسیه سؤیئتی) حاکیمیتی قورولدوقدان سونرا موسکووا و آنکارا ایلیشگیلری داها دا گئنیشلنمگه باشلامیش. ابراهیم اَبیلوو سؤیئت آذربایجانی نین تمثیلجیسی دئیه قارص، ارضروم و سامسوندا ائلچیلیکلر (کنسولگری) آچیلمیش. 1920 اینجی ایلین یولی آییندا بیر تورکیه هییئتی سامی بکیر باشچیلیغی ایله موسکووادا اولارکن روسیه بولشویکلری تورکیه یه کؤمک ائده جکلرینه داییر تورکیه روسیه آراسیندا قارا یولون اولماسینی طلب ائتمیشلر.  او زامان باکی دمیر یولوندان ارضروما دوغرا گل گئت اولاناغی - ارمنستان مستقل اولدوغوندان یانا- اولمادیغی اوچون موسکووا حکومتی نین سیاسی دفتری تورکیه اولوسچولارینا 1920 اینجی ایلین یولی آییندا قیزیل و سیلاح وئرمک قراری آلمیش. تورکیه اولوسچولاری و روسیه بولشویکلری ایلیشگیلری بیر یانا دورسون 1920 اینجی ایلین آقوست آیی نین اونوندا ائتلافچیلارلا عثمانلی آراسیندا فرانسه نین پاریس شهرینده Sevr آنلاشماسی ایمضالانمیش[56]. بو آنلاشماغا اساساً بوگونکو تورکیه تورپاقلاری نین دا داغیلماسینی اؤنگؤرورموش:

اوسته کی خریطه یه اساساً تورکیه رسمی اولاراق ائتلاف گوجلری نین اشغال بؤلگه سینه دؤنه رک ایران ممالیکی محروسه سی نین قوزئی گونباتان بؤلگه سینی ایچرمیش (باخ: Mondros آنلاشماسی یوخسا Mondros Mütarekesi سی نین دوقوزونجو بندی) آنادولودا بیر ارمنی دؤلتی یاراناجاقمیش[57].  بو گلیشمه لره باخمایاراق آنلاشمانی ایمضلایان عثمانلی حکومتی نین آنادولودا هئچ بیر اوتوریته سی قالمامیش ایمیش. بو دورومدا یئنی تورکیه اولوسچو حکومتی روسیه بولشویک حکومتی ایله ایلیشکیلرینی گئنیشلتمکده داها دا قرارلی اولموش. 1920 اینجی ایلین سئپتامبر آییندا روسیه بولشویک و تورکیه اولوسچولاری آراسینداکی اؤن آنلاشمانین قوشوللاری آنکارایا چاتماسیندان سونرا ائرمنیلر و تورکیه حکومتی آراسیندا بیر ساواش پاتلاق وئرمیش[58]. ائرمنی سوسیال دئموکرات پارتیسی "Hinçak" روسیه کمونیست رهبری اولان ویلادیمیر ایلیچ لنینه بیر مکتوب یازاراق مصطفی کمال و کاظیم قارابکیری اونلارا ظلم ائتدیردیکده گناهلاندیرمیش و ائرمنی تورپاق بوتونلوگونو ساوینماق اوچون روسیه بولشویکلریندن کؤمک ایسته میش[59].  ساواشین قایداسینا گؤره شیکایتی دینلمدن قارص بؤلگه سینی تورکیه قووتلری سرعت ایله 1920 اینجی ایلین اوکتوبر آییندا اله کئچیرمیش – تورکیه حکومتی، ایران ممالیکی محروسه سینده کی تورک سلاله لری و روسیه دؤلتلری اوغروندا ساواشدیقلاری بؤلگه نی –. تورکیه اولوسچولاری نین بو سرعت ایله ایلریلمگینی بو یول Eliava،  Nəriman Nərimanov و Pavloviç –لر لنینه مکتوب یازاراق اونا اؤز اعتراضلارینی بیلدیرمیشلر[60]. بئله لیکله روسیه بلشویک حکومتی نین قافقاز کمیته سی بو دورومو یاخشی بیر فرصت دئیه دیرلندیرمگه باشلامیش. بونون یانی سیرا 1920 اینجی ایلین نوامبر آیی نین ییرمی یئدیسیده استالین باکیدا اولان Orjonikidze-ه تئلقراف ائده رک دورمادان ارمنستانا قوشون یئریتمگی تکلیف ائتمیش[61]. 1920 اینجی ایلین اوکتوبر آیی نین اون بیرینده تمام روسیه سؤیئت تمثیلجی سی کیمی ائرمنیستانین باش شهری کیمی تانینان ایروانا چاتان Boris Vasilievviç Legran نوامبر آیی نین ییرمی دوقوزوندا ائرمنی حکومتینه یئتکیلرینی "دئوریمجی کمیته"یه وئرمه لی دئیه  بیر اوتیماتوم وئرمیش. آذربایجاندا اولان قیزیل اوردونون اون بیرینجی بیرلیکلری آذربایجان سرحدینی کئچه رک ایروانا دوغرو ایلریلمگه باشلامیش. ایکی جبهه (روسیه بولشویکلری و تورکیه اولوشچولاری) آراسیندا قالان ائرمنی داشناق حکومتی ایکی پیسین یاخشیسی دئیه بولشویکلر ایله راضیلاشماق قرارینا گلمیش و Legran ایله ائرمنیستانین بیر "مستقیل سوسیالیست جمهوریت" اولدوغونو بیلدیرن بیر آنلاشمایا قول چکمیش[62]. تورکیه اولوسچو حکومتی نین قارس ولایتینی ائرمنیلردن گئری آلماسی موسکوا  و آنکارا آراسیندا گرگینلیگه یول آچارکن بو مسئله تورکیه سول تشکیلاتلاری ایله تورکیه میللی آخیملاری آراسیندا دا منفی یانسیماغا باشلامیش. بو مسئله ایستر او زامانکی ادبیات و ایسترسه ده تورکیه بؤیوک ملت مجلیسی توتاناقلاریندان دا گؤرونمکده[63]. زامان گئدیشی ایله روسیه بولشویک و تورکیه حاکیمیتی آراسیندا کئچمیشده اولان دوستلوق ایلیشگیلری سویوماغا باشلامیش. بئله لیکله تورکیه گورجیستان حکومتینه قارشین کئچمیشده کی طرفسیز حتی گورجیستانین روسیه بولشویک حکومتی نین ترکیبینه قاتیلماسینا زورلایاجاغی نظریندن توتومونو دگیشمگه باشلامیش. بئله لیکله تیفلیسده کی تورکیه تمثیلجیسی اولان کاظیم بگ گورجیستانی بیر مستقیل مملکت گؤرمک سیقنالی وئریلمگه باشلامیش. بو مسئله گورجیستانداکی روسیه بولشویک مسیونو طرفیندن 1920 اینجی ایلین نوامبر آییندا موسکووایا بیلدیریلمیش[64].

بو زاماندان باشلایاراق روسیه سؤیئتلیگی بیر داها غرب دونیاسی ایله باشلاریندا انگلیسلر اولماقلا بیرلیکده اقتصیادی امکداشلیق قورماغا و اؤز اقتصادینی گوجلندیرمگه یؤنلمیش. بونلارا باخمایاراق روسیه بولشویکلری آذربایجان و ائرمنیستانی اشغال ائتدیکدن سونرا سیرا گوجیستانا گلمیش ایمیش. محلی بولشویکلر 1920 اینجی ایلین اورتالاریندان باشلایاراق قافقازداکی "دئوریمجی کمیته" نین وئردیگی تعلیماتلارا اساساً گورجیستاندا سیاسی آرا قاریشیقلیق سالماغا چالیشیرمیش[65]. ائرمنیستان اشغال اولوندوقدان ایکی هفته سونرا قافقازداکی "دئوریمجی کمیته" گورجیستانداکی دورومو گؤروشمک اوچون بیر توپلانتی کئچیرمیش. بو توپلانتیدا گورجیستانین دا اشغال اولونماسی اوزره آنلاشیلمیش. بو قرارین آرخاسینجا Orjonikidze گورجیستانی قیزیل اوردو واسیطه سی ایله اله کئچیرک دئیه روسیه کمونیست پارتیسی نین نظرینی اؤیرنمک اوچون لنینه بیر تئلقراف گؤندرمیش. بیرینجی دؤنه (دفعه) قافقاز "دئوریمجی کمیته"سی نین بیر قرارینی قبول ائتمکده قوشقولانان لنین بو مسئله اوزره بولشویک یئر آلتی تشکیلاتینا سیاسی کؤمک ائتمگی اویقون حئساب ائتمیش[66]. موسکووانین اؤنجه کی کؤنولسوزلوگونه باخمایاراق Orjonikidze 1920 اینجی ایلین یولی آییندا "دئوریمجی کمیته"نین اصرارلا گورجیستانی اله کئچیرمک ایسته دیگینی یئنیله میش. بو گؤروش Çiçerin طرفیندن ده دستکله میش[67].  روسیه سؤیئتلیگی خاریجی ایشلری نین خالق کامیساری Leonid Krasin اقتیصادی ایلیشگیلر یاراتماق اوچون انگلیستانا گئده رک اورادا انگلستانین خاریجی ایشلر باشقانی Lloid George  ایله گؤروشموش. Krasin’in  انگلستانین خاریجی ایشلر باشقانی Lloid George-دان روسیه سؤیئتی نین قافقازلاری ماراق داییره سینه کئچیردینی قبول ائتدیکلرینی اؤیرنمیش. بو دوروم و وضعیت  Lloid George ایله Leonid Krasin آراسیندا 1920 اینجی ایلین دئسامبر آییندا انگلیستان حکومتی ایله تجاری گؤروشمه لر قونوسوندا بیر گؤروشمده اورتایا چیخمیش[68]. بو گلیشمه روسیه بولشویکلری نین بؤلگه یه یؤنلیک پلانلارینی حیاتا کئچیرمک اوچون بیر شیرنیکدیرمک و تشویک کیمی یوروملانمیش. بو آلقیش و ایزلنیملر ویلادیمیر ایلیچ لنینی، گورجیستانداکی منشویک حکومتینه سون قویماغی بیر داها گؤزدن کئچیرمگه یؤنتمیش و لنین دورمادان گورجیستان اوزره قرارینی وئرمیش. بئله لیکله 1921 اینجی ایلین ژانویه آییندا گورجیستان کمونیست پارتیسینه بیر آیاغا قالخما (قیام) هؤرگوتلمک (تشکیلاتلاندیرماق) تکلیفی گؤندریلمیش. یئرلی کمونیست تیملری قیزیل اوردونون ایلریله ییشی نین اؤنجوسو اولاراق 1921 اینجی ایلین فئبروآر آیی نین اون بیرینی اون ایکیسینه باغلایان گئجه بورچالیدا منشویک گورجو حکومتینه قارشی بیر آیاغا قالخماغا باشلامیشلار. ایکی گون سونرا روسیه کمونیست پارتیسی نین مرکز کمیته سی اون بیرینجی اوردو دئوریمجی عسکری کمیته سینه و Orjonikidze-یه عصیانچیلارین کؤمگینه گئتمه ایجازه سی وئرمیش[69]. قیزیل اوردونون اون بیرینیجی بیرلیکلری فئبروآر آیی نین اون آلتیسیندا گورجیستان سرحدینی کئچه رک مارت آیی نین ییرمی بئشینده تیفلیسه گیرمیش[70]. بو دوروما ساکیت قالماق ایستمگن تورک قوشونلاری- انگلیس بیرلیکلری مارت آیی نین بئشینده باتوم لیمانی نی ترک ائتدیکدن سونرا- 1921 اینجی ایلین مارت آیی نین سکیزینده گورجیستانین باتوم لیمانی نی اله کئچیرمیش[71]. بو گلیشمه لر تورکیه و روسیه سؤیئتی آراسیندا قارشی دورماغا یول آچمیش. بو آردا موسکووا و آنکارا بیر بیرلرینه اویاری و اخطار وئرمگه چالیشدیقلارینا باخمایاراق 1921 اینجی ایلین مارت آیی نین اون سکیزینده گورجیستان منشویک حکومتی ایکی آتیشما جبهه سی آراسیندا قالماق ایستمه دیگی اوچون 1921 اینجی ایلین مارت آیی نین اون دؤردونده گورجیستان کمونیست پارتسی طرفیندن قورولموش اولان گوجیستان دئوریمجی کمیته سی ایله بیر آتیشی کس ایمضالانمیش[72]. سونراکی گون D. P. Zolpha باشلچیلیغی آلتیندا قیزیل اوردو بیرلیکلری باتوما دوغرو ایلریلمکله تورک بیرلیکلری اؤنجه کی موضعلرینه گئری اوتورمالی اولموش[73].

قیسا سؤز ایله دئییلرسه بیرینجی دونیا ساواشیندا اورتا گوجلرین یئنیلمه سی عثمانلی ائمپئراتورلوغونون چؤکمه سینه، تورکیه ده میللی دؤلتین و عرب ویلاتلرینده بیر چوخ عرب دؤلتلری نین یارانماسینا یول آچارکن قافقازداکی عثمانلی حاکیمیتی نین نفوذ داییره سی آلتیندا قورولموش آذربایجان، ارمنستان و گورجیستان حاکیمیتلری نین چؤکمه لری ایله روسیه بولشویک ایستعماری نین الینه کئچمه لرینه یول آچماقلا سونوچلانمیش.

 تاريخ