فارس جبهه میللیچیلری نین تاپیندیقلاری محمد مصدق السلطنه اینگیلیس و آمریکا منافعینه خیدمت ائتمیش فراماسون مو، یوخسا بیر چوخلاری نین خیال ائتدیکلری میللی شخصیت؟

محمد مصدق السطنه نین شخصیت باخیمیندان کیم اولدوغو و نه ائتدیگینه داییر فراماسون مسلکی نین نه اولدوغونو و ایران ممالیکی محروسه سینده نه زاماندان ایشه باشلادیغینی و نه اوچون اینگیلتره منافعینه ایران ممالیکی محروسه سیندن اولان بیر چوخ فراماسونلارین خیدمت ائتمک مجبوریتینده قالدیقلارینی آچیقلاماق لازیم گؤرونور.

فراماسون

فراماسون اینگلیسچه freemason و آلمانجا Freimaurer "آزاد بنّا، داش یونان ایشچی باشی". freemason دئییمی 18. یوز ایل کیلیسالارا داش یونان ایشچیلره باشچیلیق ائدن و ایش بیلن شخصه وئریلمیش آد ایمیش – ایشچی باشی. بو سؤزون فارسچا فراماسون یازیلماسی اینگیلیسچه اولان واریانتیندا -free سؤزجوگونو آلمانجادا frei- (fray) واریانتی ایله بیر آرایا گتیره رک فارسچا "فرا-" + -ماسون= فراماسون" دئیه اویدورما بیر سؤزجوک اورتایا قویموشلار. اینگیلسچه ""freemasonry و آلمانجا "Freimaurerei" Deismus (لاتینجه dues "الله" سؤزجویونه باغلی) دئیه بیر دونیا گؤروشونو ایچرمکده دیر. بو گؤروشه اساساً دونیانی یارادان وار، آنجاق بو یارادان دونیاداکی باش وئرمیش و وئره جک اولایلارا هئچ بیر اتگی و تأثیری یوخدور. بو گؤروشه اینانان اینسانلارین اولوشدوردوقلاری محفیللر اینگیلیسجه freemasonry و آلمانجا Freimaurerei آدلاندیرمیشلار. بو گؤروش صاحابلاری اینسانلارین ذاتی اخلاق دگرلرینه اساسلاناراق بیر اینسانچیل حرکتی اولوشدورمالیدیرلار. دئمک، اینسانلیغین ذاتی اخلاق دگرلرینه اؤنم وئره جکلر دئیه بو محفیللره باغلی اولان انسانلار اؤزلرینی "فراماسون (آزاد بنّا (منظور توپلوم اوچوندور)" آدلاندیرمیشلار. 

فراماسونری

یون آیی نین ییرمی دؤردو 1717 ایلینده لندن شهرینده فراماسون محفیللری بیرله شیرکن فرانسه، آلمان مملکتلرینده ده فراماسون محفیللری وار ایمیش. 1717 میلاد ایلینده مودئرن فراماسونلوق لندن شهرینده رسمی بیچیمده اورتایا چیخمیش. او تاریخدن باشلایاراق فراماسونلار یون آیی نین ییرمی دؤردونو "یوحنّا گونو" دئیه بایرام کیمی آغیرلایارلار (عزیزلرلر).

فراماسون محفیلی نین هدفلری:

1.                 آزادلیق: آزادلیق مسئله سی گئرچکلشمه لیدیر (حیاتا کئچمه لیدیر).

2.                 ائشیتلیک (برابرلیک): اینسانلار آراسی صینیف آیریمی یاپیلمادان قانون قارشیسیندا ائشیتلیگه (برابرلیگه) واریلمالیدیر (یئتیشیلمه لیدیر).

3.                 قارداشلیق: امنیت، گوونج، مالی کؤمک، سورون یوکلنمک (مسئولیت داشیماق) و بیر بیرلری ایله اورتاق دیل تاپماق یولو ایله قارداشلیغا واریلمالیدیر (یئتیشیلمه لیدیر).

4.                 آنلاییش: فعال بیچیمده باشقالارینی ائشیتمگه چالیشماق و دوشونجه آیریلیقلارینا آنلاییش گؤسترمک ایله آنلاییشا واریلمالیدیر (یئتیشیلمه لیدیر).

5.                 اینسانلیق: اوسته سؤز قونوسو اولان بوتون آنا تمللر اینسانلیق قونوسونو (موضوعسونو) ایچریرلر.

فراماسون محفیلی نین هدفی بو پرینسیپلری گونلوک یاشاییشلاریندا یاشاماق و دونیادا یاخشیلیغی گوجلندیرمکدیر (گونون موضوعسو) اولمالیدیر.

فراماسون محفیللری نین سیمگه سی و  علامتی

فراماسون محفیللری نین سیمگه سی پرکار و گؤنیه دن عیبارتدیر. پرکار محفل و فراماسون توپلومونو، گؤنیه ایسه بنّالیغی (فراماسونلارین اؤز توپلوملاریندا اوینایاجاق روللارینی) تمثیل ائدر.

  آشاما (مرحله)

فراماسونلوق 3 آشامایا (مرحله یه) بؤلونه رک گؤی-یوحنا (ماوی-یوحنا) فراماسونلوغو آدلانار. بو 3 آشاما آشاغیداکیلاردیر:

1-          اؤیرنجی

2-          یولداش

3-          اوستاد

فراماسونلوقدا سیلسیله یوکسکلیگی دئییل، شخصیتین گلیشمه سی اوچون گئدیلن یولون اؤلچوتو (اندازه سی) بلیرله نر.

اؤیرنجیلیکده اؤزونو تانیما سورجی بوتونلشر. شخص اؤز یئترسیزلیگی ایله تانیش اولار. بئله لیکله بو یئترسیزلیکلر تانیناراق آرادان قالدیریلار. اؤیرنجی سیمگه سی چیگ داش (خام و یونولمامیش داش) اولاراق قبول اولونموشدور. بللی بیر سورجدن سونرا شخص یولداشلیق (همراه) آشاماسینا (مرحله سینه) یوکسله رک آلتی گئن اولوشدوران داش (سنگ مکعب) سیمگه سینی الده ائتمیش اولار. زامان گئدیشی ایله یولداش اؤزونه حاکیم اولمانی منیمسه یه رک یونولموش اینسالیق معبدینه قویولاجاق داش بیچیمینی آلدیقدان سونرا اوستادلیق آشاماسینا یوکسلمیش اولار. اوستادلیغین سیمگه سی تابلو (Reißbrett) دئیه تانینمیشدیر. اوستاد گرک اینسان یاشاییشی نین کئچری (فانی و موقتی) اولدوغونو بیله رک هر هانکی بیر معبدی بوتونلشدیره جک اؤز سیمگه سینی اؤرنک (نمونه) ائتمه گه چالیشسین.

فراماسون محفلینده گئییم سیمگه لری

1.     فیته (لنگ)

2.     بویون آسقی سی (آویز گردن)

3.     الجک (دستکش)

قارشیداکی شکیل، آوروپادا 18. یوز ایل فراماسونلوق محفلی نین عضو قبول ائتمه تؤرنلریندن (مراسیملریندن) بیر  اؤرنکدیر.

بو گئییملره بنزر گئییملری ایران ممالیکی محروسه سینده کی فراماسونلوق محفللرینه باغلی اولان شخصیتلر ده فراماسون محفلینده گئییرمیشلر.  اسماعیل رائین "فراماسونری و فراموشخانه در ایران" آدلی یازدیغی دؤرت جیلدلیک کتابدا دا شخص اولاران بئله تصویرلره او جمله دن سیدجمال الدین  اسدآبادی افغانی نین تصویرینه یئر وئرمیش.

سیاست

حزب سیاستی یئریتمک، مذهب یوخسا میللیتلر اوزره قارشی دورما یاراتماق و اختلاف سالماق فراماسونلوق اؤیرنیمینه گؤره یاساق ساییلار. بو قاداغا فراماسونلوغون اسکی قانونلاریندا دا یازیلی اولاراق ایفاده اولونموشدور. فراماسونلوغون اسکی قانونلاری لندن شهری نین بؤیوک محفلی طرفیندن James Anderson واسیطه سی ایله حاضیرلانمیش و 1723 ایلینده یایینلانمیش و بوگونه دک بوتون فراماسون محفللری نین اساس قانونو ساییلار. عضولره خیطاب اولاراق اساسنامه لرده اوخویوروق:

"...یارالاما عملی و آزاد دانیشمانین قارشیسی آلینما احتیمالی اولارسا، سیز گرک هئچ نه ائدیب، دئمه یه سینیز. دئمک، بو عمل بیزیم بیرلیگیمیز اوچون ضررلی اولاراق بیزی هدفیمیزدن اوزاق سالابیلر. بو ندنلره (سببلره) گؤره محفلده مذهب، میللت و سیاست اوزره قارشی دورما یاراتماغا ایجازه وئریلمیر"[i].

 ایران ممالیکی محروسه سینده کی فراماسون محفللری

ایران ممالیکی محروسه سینده فراماسونلوغون تملینی قویماغا چالیشان میرزا  ملکم خان، ایصفهاندا دوغولموش و داش یونان  (سنگتراش) ائرمنی یعقوبون اوغلو اولموش. ملکم فرانسه مملکتینده درسینی اوخودوقدان سونرا ایران ممالیکی محروسه سینه گئری دؤنه رک قانون آدلی درگینی یایینلاماغا باشلامیش. ملکم "مجمع آدمیت" آدلی فراماسون محفلی نین قوروجولاریندان بیری اولموش. چوخ زامان کئچمه دن بو محفلین فعالیتی دوردورولموش. "مجمع آدمیت" محفلی نین آردینجا "جامع آدمیت"  آدلی فراماسون محفلی عباسقلی خان (میرزه ملکم خانین مریدی) طرفیندن قورولاراق محفلین ایچریسینده فراماسونلوغا ضید اولان داورانیشلار سونوجوندا بو محفل ده 1325 ه.ق تاریخینده فعالیتینی دوردورموش. بو محفله فتح الله خان اکبر، عبدالحسین خان سردار محیی، ابولفضل میرزا عضدالسطان و محمد مصدق السطنه و ساییره عضو اولموشلار.

اوسته گؤروندوگو کیمی ایران ممالیکی محروسه سینده کی فراماسون محفللری فراماسونلوق قانونلارینی چئینه یه رک فراماسونلوقدان اؤزلری اوچون بیر مصونیت وسیله سی کیمی فایدالانماغا چالیشمیشلار. بو دا اؤزلویونده اولمامیش. اونلار خاریجده کی فراماسون محفللرینی اؤزلری اوچون بیر وسیله کیمی قوللانماغا دوشوندوکلری اوچون اؤزلری ده ایستر ایستمز خاریجی مملکتلره وسیله اولاراق اونلارین عامیلینه چئوریلمیشلر دئیه دوشونمه لی ییک. بو مسئله یالنیز فراماسونلوق اوچون دئییل، ایسلامدان عبا اوغورلایان ماللالارین دا سایی آز دئییل. بوگون فارس ایستعمارچیلیق حاکیمیتی باشیندا اولان ماللار دا ایسلامدان بیر عبا اوغورلامیش فارس ایستعمار عامیللری ساییلارلار.

اوسته کی محفللری ایزله گن ایران ممالیکی محروسه سینده کی محفللر ایسه خاریجی گوجلره آسیلی اولدوقلاری اوچون گیزلی و یئرلی آلتی محفیللر ماهیتی نی الده ائتمیشلر. آشاغیدا محمد مصدق السلطنه ده نئجه بو فراماسونلوق مصونیتیندن یانلیش فایدالاندیغینی آچیق شکیلده گؤسترمگه چالیشاجاییق. ایندیسه زامان کئچمه دن محمد مصدقی ایزلمگه داوام ائدک.

محمد مصدق نئجه فراماسون محفلی ایله تانیش اولموش مسئله سی

محمد مصدقین خانیمی، ملکم خان لوژونا (محفلینه) باغلی اولان میرزین العابدین آغانین قیزیدیر. سیدحسین امامی، تهران امام جمعه سی، مصدقین خانیمی نین قارداش اوغلوسو دا فراماسون محفلی نین رئیسلریندن بیری ساییلارمیش. محمد مصدقین باجی سی اری، عضدالسلطان دا فراماسون تشکیلاتینا باغلی اولموش و محمد مصدقی "آدمیت" لوژو ایله تانیش ائتمیش. مصدق بو واسیطه ایله شاهزاده فرمانفرما، اینگیلیسلرین ال آلتیلاریلا ایلیشگی قورماغا چالیشمیش. حسین فاطمی نی نظردن قیراغا قویارساق، پهلوی شاهلاری زامانی وزارت پوستلاریندا اوتوران ذاتلارین اکثریتی فراماسون اولموشلار.

محمد مصدق تیر آیی نین اونو 1286 تاریخینده 25 یاشیندا مشروطیت فرمانی صادیر اولدوقدان بیر ایل سونرا اینگیلتره محفلی نین قولو اولان "آدمیت" فراماسونلوق محفلینه عضو اولاراق قارشیدا گؤردویونوز آندنامه یه (قسمنامه) قول چکمیش. بو مسئله یه آیدینلیق گتیرمک و بیر چوخ آیریلاری نین دا کئچمیشده اینگیلیس سؤمورگه چیلیگی قارشیسیندا سوسدوقلارینا داییر داها آرتیق بیلگی الده ائتمک اوچون اسماعیل رائین یازدیغی 3 جیلیدلیک کیتابلاری گؤزدن کئچیرمک لازیم گؤرونور. اسمائیل راعین بو ذاتلارین مأموریتلری سونا چاتدیقدان و دونیالارینی دگیشدیکلریندن سونرا اونلار اوزره بیلگی و معلوماتلار وئرمیش[ii]. حیاتدا اولان اینگیلیس فراماسونریسینه باغلی اولان ذاتلار اوزره ایسه اونلارین مصونیتلری قورونماسی اوچون بیلگی و معلومات وئریلمه میش. بو مسئله یه اسماعیل رائین کیتابلاری نین بیرینجی جیلیدینده یئترلی ایضاحات وئرمگه چالیشمیشدیر[iii]. اوسته گؤردوگونوز آندنامه محمد مصدق السلطنه ین "آدمیت" آدلی فراماسون محفلینه عضو اولدوغونو سرگیله مکده دیر[iv] .

بو محفلین قوروجوسو میرزا عباسقلی خان آدمیت، میرزا ملکم خانین یانچیسی (طرفداری)  اولموشدور. محمد مصدق کیچیک ایستیبداد (استبداد صغیر) زامانی "اینسانیت" محفلینه عضو اولارکن محمدعلی شاها باغلی دؤولت شوراسینا دا عضو اولموش و اؤز جان و مالینی قوروسون دئیه اینگیلیستانین ائلچیلیگی نین منشی سی ایله ده ایلیشگیلرینی سوردورمه گه چالیشمیش. محمدعلی شاه مجلیسی توپا باغلیقدان سونرا محمد مصدق اونون مشاویرلریندن اولموش. بئله لیکله محمدعلی شاهین اجازه سی ایله1287 شمسی ایلینده آوروپایا تحصیل آلماغا گئتمیش. محمد مصدق ایران ممالیکی محروسه سینه گئری دؤندوکدن سونرا احمد قوام السلطنه مالیه وزیری اولارکن اونا معاوینلیک ائتمیش، سونرا فارس ولایتینه والی اولارکن ایران ممالیکی محروسه سی نین گونئیینده کی اینگیلیس دؤلت مأمورلاری ایله دوستلوق ائتمه گه باشلامیش. بئله لیکله مشیرالدوله اونو وظیفه سیندن اوزاقلاتماق ایسترکن اینگیلیس کونسولو و منطقه ده کی اینگیلیس پولیسی نین باشچیسی اینگیلتره نین تهرانداکی بؤیوک ائلچیلیگیندن محمد مصدقین فارس ولایتینده والی قالماسی اوچون واسیطه چی اولماسینی ایسته میش. میستئر نورمان، اینگیلیس بؤیوک ائلچیسی نوامبر آیی نین دؤردونده، 1920 تاریخینده ایران ممالیکی محروسه سی نین حاکیمیت باشچیلیغینا یازدیغی مکتوبدان اوخویوروق:

"... فدايت‏شوم ‏پس از استعلام از صحت مزاج و تقديم ارادت زحمت‏مى‏دهد كه از قرار تلگرافى كه كنسول انگليس مقيم ‏شيراز مخابره كرده‏اند آقاى مصدق‏السلطنه از سقوط كابينه قبلى و تشكيل كابينه جديد قدرى مضطربند كه‏مبادا اين كابينه در مواقع لازم همراهى و مساعدت‏مقتضى از ايشان ننمايند و گويا خيال استعفا دارند. ازقرار راپورتهايى كه از كنسول انگليس در شيراز مى‏رسدحكومت معظم له در شيراز خيلى رضايت‏بخش بوده ‏اگر حضرت اشرف صلاح بدانند بد نيست كه دوستانه‏تلگرافى به معزى اليه مخابره فرموده خواهش كنيد كه ‏به حكومت‏خود باقى بوده و از اين خيال منصرف شوند. ايام شوكت مستدام باد، مستر نورمان"[v].

اوسته گؤروندوگو کیمی محمد مصدق منافعی ایجاب ائتدیگی دورومدا اینگیلیسلر ایله مخالف دئییل، اونلارین منطقه ده کی سؤمورگه چی حضورو ایله ده هئچ بیر مخالفت ائتمه دیگی نین یانی سیرا اونلاری یاخشی و متمدن اینسان دئیه قلمه آلمیش. محمد مصدق اون دؤردونجو مجلیسده تهراندا میللت وکیلی اولارکن اینگیلیسلر اوزره بو ایفاده لری سرگیله میش:

"... من مامورين بسيار شريف و وطن‏دوست از انگلستان ديده‏ام. من مذاكراتى در شيراز و در تهران با اينها دارم. ديگر از اشخاصى كه من هرگز فراموش‏نمى‏كنم و هيچوقت مراحم و محبتهاى او را از نظر دور نمى‏كنم سرپرستى لورن وزير مختار انگليس است كه‏حقيقتا مرد بزرگ و وطن‏پرستى است كه هر وقت من را مى‏ديد و من راجع به مملكتم با او صحبت مى‏كردم و ازمصالح ايران به او نظرياتى مى‏گفتم مى‏گفت من به شما تحسين مى‏كنم كه شما وطن خود را دوست دارى"[vi].

اوسته کی آدرئسده کی سسلنن مقاملار اؤزونو تبلیغ ائتمه نین یانی سیرا محمد مصدغین مصونیت آلتیندا اولدوغونو دا حاکیمیت داییره لرینه بیر داها ائشیتدیرمک مقصدی گودورموش دئیه دوشونمه لی ییک. محمد مصدق رضاخانین حاکیمیت چئوریلیشی ایله مخالفت و اؤز ایشیندن اوزاقلاشماق و ساکیت قالماق دئییل، بیر فعال عنصر کیمی فارسلیق حاکیمیت سیستیمینه یئنیدن گیره رک رضاشاه زامانی قوام سلطنه حاکیمیت باشچیسی اولارکن خورداد آیی نین ییرمی دؤردو 1302 ایلینده خاریجی ایشلر ناظیرلیگی پوستونو اؤز عهده سینه آلمیش[vii] . بونلارین یانی سیرا ایران ممالیکی محروسه سی نین ائتنیک بؤلگه لرینده کی چتینلیکلری آرادان قالدیرماق اوچون رضاخان، سردار سپه نین حیمایتی ایله محمد مصدق آذربایجان والیسی اولاراق 28 بهمن 1300 تاریخینده لاهوتی قیامینی ده قان دنیزینده بوغماغا چالیشمیش[viii]. رضاخان حاکیمیت باشقانی (نخست وزیر) اولماق ایسترکن محمد مصدق مجلیسین بئشینجی دؤنمینده میللت وکیلی اولاراق رضاخانین باشقانلیغی نی اونایلایاراق (تأیید ائده رک) اونلا امکداشلیق ائتمیش[ix]  و 8 مشاوردن بیری اولاراق رضاخانا فارسلیق حاکیمیتینی تثبیت ائتمک و بوتون قوشون بیرلیکلری نین باشقانلیغینی الده ائتمک اوچون بهمن آیی نین ییرمی آلتیسیندا، ‏1303 تاریخینده اونا مشاورلیک ائتمیش[x] . یئری گلمیشکن دئییلمه لیدیر: محمد مصدق ایجتماعیتی آلداتماق اوچون اؤزونو اینگیلیس حاکیمیتینه مخالیف گؤسترمگه چالیشسا دا، اینگیلیس و رضاخان علیهینه هئچ بیر آددیم آتمامیش. بئله لیکله زامان گئدیشی ایله رضاخان دیکتاتورلوغو قوام السلطنه، وثوق الدوله، سردار اسعد، شیخ خزعل و حتی محمد مصدقی سیاست صحنه سیدن اوزاقلاتسا دا، محمد مصدقین توخونمازلیغی اونو فراماسون اولدوغو اوچون قوروموش. بئله لیکله محمد مصدق دؤنه دؤنه خاریجی اؤلکه لره مسافرت ائتمیش، رضاخان آذر آیی نین اون اوچونده، 1319 ایل  متین دفتری نی دؤولت رئیسلیگیندن اوزاقلاتماق ایسترکن ده اینگیلیستان دؤولتی نین عامیلی اولان سوئیسلی ائرنئست پرون نون کؤمگی ایله مصدق متین دفتری نین پوستونو قورویا بیلمیش خبری ده تاریخده ثبت اولموش گؤرونور[xi] .

محمد مصدق اینگیلتره نین دارسی شیرکتی ایله تهران حاکیمیتی آراسیندا "قرارداد نفت جنوب" آدلی آنلاشمانی نظره آلمایاراق اینگیلتره یه خوش خیدمتلیک ائدیم دئیه اینگیلیسلره رقیب چیخمیش سؤیئتلر بیرلیگینه قوزئی نفتی (نفت شمال) نین امتیازینی قاپدیرماماق اوچون  حاکیمیت مجلیسسیز خاریجی دؤولتلره هئچ بیر امتیاز وئرمه حاققی اولماسین طرحی نی میللی شورا مجلیسینه (شورا مجلیسی نین اون دؤردونجو دؤنمینده) تکلیفی ائتمیش. بیلیندیگی کیمی مصدقچیلر بو مسئله نی اؤزلری اوچون بؤیوک بیر افتخار حئساب ائدرلر. بئله لیکله، بو ذاتلار 1933-اونجو ایل اینگیلتره دؤولتی ایله تهران آراسیندا باغلانمیش نفت آنلاشمالارینی گؤرمزدن حرکت ائدرلر. او آنلاشمالارا اساساً اینگیلتره ایران نفتی اوزره بؤیوک امتیازا مالیک اولموش. یالنیز نفت قایناقلاریندان فایدالانماق دئییل، نفت شیرکتی واسیطه سی ایله اینگیلتره ایران ممالیکی محروسه سینده دؤولت ایچره دؤولت یاراتماغی حیاتا کئچیرمه گه چالیشمیش. ایران ممالیکی محروسه سی نین متفق دؤلتلر واسیطه سی ایله ایشغال ائدیلدیگینی، آمریکا نفت شیرکتلری[xii]  و سؤیئتلر بیرلیگی نی نفت اوزره رقیب دئیه اینگیلتره ایستعمارچیلیغینا پارالئل و موازی اورتایا چیخدیقلارینی نظره آلارساق، سؤیئتلر بیرلیگی و آمریکا شیرکتلرینه نفت امتیازی تانیماق اینگیلتره نین نفت اینحیصارچیلیغینی خطره سالاجاق بیر مسئله کیمی ایران ممالیکی محروسه سینده سورقو و سوآل آلتینا آلینمیش بیر مسئله ساییلارمیش. محمد مصدق و مجلیسین چوخو اینگیلتره مئییللی اولدوقلاری اوچون مصدق تکلیف ائتدیگی طرح (نفت امتییازینی مجلیس واسیطه سی ایله باشقا بیر دؤولته وئرمه مسئله سی دئیه) اینگیلتره ایستعماری نین کؤنلونجه اولموشدور دئیه دوشونمه لی ییک. آنجاق بو تکلیفین عکسینه اولاراق غلامحسین رحیمیان، قوچان میللت وکیلی اینگیلتره یه وئریلمیش نفت ایمتیازی نین لغو ائدیلمه سینی مجلیسه تکلیف ائتدیکده محمد مصدق بو تکلیفی ایمضا ائتمکدن بویون قاچیراراق بو قراردادی "میللتلر آراسی آنلاشما (قرارداد بین المللی)" آدلاندیراراق لغو اولونماسینی ایمکانسیز قلمه آلماغا چالیشاراق غلامحسین رحیمیانین "لغو قرارداد نفت جنوب" آدلی تکلیفینی اثردن سالماغا چالیشمیش[xiii].

فداییان ایسلام آدلی قوروپ طرفیندن عبدالحسین هژیرین تئرور اولماسی نتیجه سینده کاشانی، خلیل طهماسب، بقائی توتولوب دوستاغا آتیلارکن محمد مصدق احمد آباد کندینه ظاهیرده سورگون ائدیلمه سینه باخمایاراق چوخ زامان چکمه دن تهرانا گئری دؤنه رک مجلیسه یول تاپدیقدان سونرا آیت الله کاشانی طرفیندن یازیلمیش مکتوبو (نفت هئچ بیر خاریجی مملکت دئییل، ایرانا عایید اولماسینا داییر) مجلیسده قرائت ائتمیش. اوسته گؤروندوگو کیمی بو مصونیتی محمد مصدقه یارادان اونون فراماسون اولدوغو اولموشدور.  بئله لیکله چوخ زامان کئچمه دن محمد مصدق فارس ولایتینده اینگیلتره کؤمگی ایله والی قالدیغی کیمی مجلیسده کی عامیللر واسیطه سی ایله ده نفت کمیسیونو رئیسلیگی نین عضولوگونه سئچیلمه سی ده اورتایا چیخار. یئری گلمیشکن دئییلمه لیدیر: تیر آیی نین اوتوزوندا، 1330 تاریخی نین سونراکی گونلرینه دک کاشانی و محمد مصدق آراسیندا هئچ بیر اینجیکلیک و ناراحاتلیق اولمامیش. محمد مصدق گیزلیجه محمدرضا شاهی مسافرته گؤندرمک ایسترکن کاشانی بو مسئله یه ناراحات اولاراق اونون علیهینه اعتیراض میتینگلری دوزنلتمیش.

اوسته سؤز قونوسو اولان ایران نفت کمیسیونو آمریکا نفت شیرکتلری ایله یئر آلتی آنلاشمالار حیاتا کئچیرر و بیرلشمیش شتاتلاری نین بؤلگه ده آرتدیغی نفوذ داییره سینی نظره آلاراق ظاهیرده نفتین میللی اولما طرحینی مجلیسه تقدیم ائتمه سی و بو طرحین "شورا مجلیسی" و "سنا مجلیسی" طرفیندن قبول اولونماسی نفتین محمد مصدق طرفیندن میللی اولماسی دئییل، بو یاناشما فارس حاکیمیتی نین نفت سیاستینده دؤنوش نقطه سی ساییلارمیش. دئمک، فارس جبهه میللیچیلری نین مصدق آدینا نفتین میللی اولماسی اوزره هالای هیرنا، قاوالا قاچدی و توز کولک یولا سالمالاری و بو مسئله قارشیسیندا ایجتماعیتین سوسماسی بیر یاندان فارس جبهه میللیچیلری نین شیاد اولمالارینی، آیری بیر یاندان ایران ممالیکی محروسه سینده کی توپلوملارین سیاست دونیاسیندان و کئچمیش تاریخی اولایلاردان خبرسیز قالمالاری نین آچیق گؤسترگه سی ساییلمالیدیر.

نفتین سؤزده میللی اولما و یا "الغای قرارداد نفت جنوب" مسئله سی بیرینجی دفعه محمد ساعد ماراغالی حکومتی و سونرا غلامحسین رحیمیان (قوچان میللت وکیلی) طرفیندن اورتایا آتیلماسی نین آلتینی چیزماق اینگیلتره نین بؤلگه ده کی موقعیتی نین ضعیفله دیگینی و بئله لیکله نفتین میللی اولماق دوشونجه سی محمد مصدقه دئییل، سیاست ایجابیندا اوسته کی ذاتلارا عایید اولدوغونو گؤسترمیش اولار دئیه دوشونه لی ییک. دئمک، نفت امتیازینی اینگلیسلردن آلماق و آمریکالیلارا وئرمک فیکری بیرینجی دفعه محمد ساعد ماراغالی حکومتی طرفیندن اورتایا قویولموش. بو مسئله ده محمد سعید ماراغالی اؤز باشینا دئییل، آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین بؤلگه ده نفوذونون آرتماسینی باشا دوشن اینگیلتره مقاملاری دا بو قناعته گله رک بو مسئله نی محمد ساعد مراغالی حکومتینه ائشیتدیرمیشلر دئیه قبول ائتمه لی ییک (اونسوز دا آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین شیرکتلری ایران نفتینی اله کئچیرمک اوچون تشبث ائتمیش و آمریکالیلار مصدقی آشاغیدا گؤره جگیمیز دک حاکیمیته گتیرمگه قرارلی ایمیشلر). محمد ساعد ماراغالی بو مسئله نی "تحریم مذاکرات نفت" باشلیغی ایله اورتایا آتمیش. غلامحسین رحیمیان، قوچان میللت وکیلی خاریجی شیرکتلره وئریلمیش نفت امتییازی نی "الغای قرارداد نفت جنوب" باشلیغی آلتیندا تهران نین میللی مجلیسینه تسلیم ائده رک بو طرحین قبول اولماسینی ایسته میش. طرح بئله ایفاده اولونورموش:

" ماده واحده مجلس شورای ملی ایران اعتبار نفت جنوب را که در دوره استبداد به شرکت دارسی واگذار شده و در موقع دیکتاتوری آن را نیز تمدید و تجدید نمودند به موجب این قانون الغاء می‌نماید". محمد مصدق ایسه میللت وکیلی اولاراق بو تکلیفی زامانیندا قبول ائتمکدن و قول چکمه سیندن بویون قاچیرمیش[xiv]. محمد مصدق اینگیلتره یانلی عملینی او زامانکی مطبوعاتدا بئله توجیه ائتمگه چالیشمیش:

"در جواب آن‌هایی که اعتراض می‌کنند چرا طرح قانونی الغایی قرارداد جنوب را امضاء نکرده‌ام عرض می‌نمایم که تصویبات مجلس بر دو قسم است ایقاع و عقد و قسمت مهم تصویبات مجلس ایقاعات است نظر بر این‌که هر قراردادی 2 طرف دارد و به ایجاب و قبول طرفین منعقد می‌شود لذا تا طرفین رضایت به الغاء ندهند قرارداد ملغی نمی‌شود و نویسنده محترمی که در یکی از روزنامه‌ها اظهار عقیده می‌کند همان‌طور که مجلس قانون فروش املاک موقوفه را ملغی کرد همان‌طور هم می‌تواند قرارداد شرکت نفت انگلیس و ایران را الغاء کند، قیاس مع‌الفارق است مجلس نمی‌تواند قانونی را که ارزش و اعتبار عهود بین‌المللی دارد بدون مطالعه و فکر و به‌دست آوردن راه قانونی الغاء نماید"[xv].

تاریخی قایناقلاری دریندن ایزله دیکده و بؤلگه ده کی اولایلار اوزره دوراقلادیقدا سؤزده "نفتین میللی اولما (ملی شدن نفت)" موضوعسو آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین یاخین و اورتا دوغودا حوضوری نین آرتماسی و اینگیلتره نین بو بؤلگه ده نفوذی نین آزالماسی و اؤز ایچینه دوغرو گئریلیم سیاستی ایزلمه سی و روسیه سؤیئتلیگی قارشیسیندا آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین داها قاباریق و هئژمون سیاست یئریتمه سی ایله ایضاح ائدیلمه لیدیر. اینگیلتره طمع دیشینی ایران ممالیکی محروسه سیندن چکدیکدن سونرا محمد مصدق حکومت باشینا گتیریله رک جبهه میللی عضولری ایله مشورت ائتمه دن وزیرلری نین بیر چوخونو کئچمیشده کی حاکیمیت آداملاریندان سئچه رک حکومت پروقرامیندا آشاغیداکی بندلره ده یئر وئرمیش: 

"1- اجراى قانون ملى شدن صنعت نفت در سراسركشور (كه قبلا تصويب شده بود). 2- اصلاح قانون انتخابات مجلس شوراى ملى وشهرداريها"[xvi].

محمد مصدق حاکیمیتده اؤز موقعیتینی برکیتمک اوچون زامانیندا رضا خانا ائتدیگی کؤمک یئرینه رضا شاهین اوغلو محمدرضادان کؤمک اوماراق ساواش وزیرلیگی پوستونو محمدرضادان ایستمگه قالخارکن محمدرضانین بو مسئله ایله راضیلاشماماسی محمد مصدقی بوجاغا سیخیشدیراراق اونو ایستعفا ائتمک معذوریتینه زورلامیش. محمد رضا شاه اؤز خاطیراتیندا بو مسئله اوزره یازیر:

"در ۲۲ مرداد سال ۱۳۳۲، احکام انفصال مصدّق از مقام نخست وزيری و انتصاب سرلشگر زاهدی بجای وی را امضاء کردم و مأموريت خيلی دقيق ابلاغ احکام را به سرهنگ نعمت الله نصيری - فرمانده گارد شاهنشاهی- محوّل نمودم. شرح اتّفاقاتی که برای سرهنگ نصيری در انجام اين مأموريت، پيش آمده بود، حکايتِ «سه تفنگدارِ» آلکساندر دوما را بياد من می آوَرَد، با اين تفاوت که داستانِ دوما، افسانه ای بيش نيست ولی ماجرای سرهنگ نصيری يکی از وقايع حقيقی تاريخ معاصر است. پس از آنکه سرهنگ نصيری از رامسر به کاخ سعدآباد رسيد، ابتداء عازم ابلاغ فرمان من به سرلشگر زاهدی گرديد. بايد اين نکته را يادآور شوم که زاهدی از طرفداران نزديک مصدّق و زمانی وزير داخلهء دولت او بود و در اوايل دوران زمامداری رزم آراء، سِمتِ رياست کل شهربانی را داشته و در انتخاب مجدّد مصدّق به نمايندگی مجلس، کوشش هاکرده بود. زاهدی در آن موقع در نزديکی های تهران [مخفی] بود ولی جز چند تن از دوستان نزديکش، کسی از محل اقامت وی - که هر روزه آن را عوض می کرد - اطلاع نداشت، زيرا او بی پروا از عملیّات بی رویّـــهء مصدّق انتقاد کرده بود و يکبار دستگير شده و پس از آزادی، چون تأمين جانی نداشت، در مجلس متحصّن گرديده بود. پس از ترک تحصّن، ناگزير بود در خفا بسر بَرَد. سرهنگ نصيری با کمکِ واسطه های مختلف به سرلشگر زاهدی دسترسی يافته و فرمان مرا به وی ابلاغ نمود .... زاهدی به سرهنگ نصيری دستور داده بود که حتّی الامکان، فرمان را بدون واسطه به شخصِ مصدّق ابلاغ کند و رسيد دريافت دارد تا نتواند بعداً وصول آنرا منکر شود. ضمناً خودِ من نيز قبلاً به نصيری تأکيد کرده بودم مراقب باشد که هيچگونه آسيبی به مصدّق وارد نيايد"[xvii]. مسئله توپلوما آیدین اولمادیغی و محمد مصدیق خالق گؤزونده بیر بت کیمی دگر تاپدیغی اوچون آمریکا بیرلشمیش دؤلتلری نین ائلچیسی، هئندیرسون محمد رضا شاهین مصدق علیهینه شیددت اویقولامایاجاغی دوغرولتوسوندا یازیر: " ... زندانی کردن مصدّق يا حتّی مرگ او به دست بلوائيان تهران، از مصدّق يک شهيد خواهد ساخت و سرچشمهء دردسرهای جدّی در آينده خواهد شد"[xviii] .

اوسته کی دوشونجه و فیکیره اساساً اینگیلتره و آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین ائلچیلری محمد مصدقین توخولمازلیغینی بیر داها وورقولامیشلار. محمد مصدق ایسه بو توخونولمازلیقدان فایدالانماغا دوشونه رک حسین مکّی و کریم سنجابی ایله دانیشیغیندا صدارت پوستونو تحویل وئرمک ایسته مه دیگینه داییر حسین مکّی یه آشاغیداکیلاری ایفاده ائتمیش، حسین مکی:

" وقتی [از نزد شاه] برگشتم نزدِ مصدّق، به او گفتم: آقای دکتر مصدّق! اين شخص [شاه] تا حالا مثلِ موم در دست شما بوده و هر چه گفتيد انجام داده ... حالا چرا بودجــهء دربار را زديد؟ ... کاری نکنيد که برود و با خارجی ها سازش کند و با يک کودتا شمار ا سرنگون کند ... [مصدّق] گفت: «آن کسی که بتواند کودتا کند، من با لگد او را بيرون می کنم"[xix].

کریم سنجابی، محمد مصدقین کابینه سینده کی معاریفلیک وزیری و دوشونجه یاردیمچیسی اولاراق محمد مصدقه آشاغیداکیلاری دئمیش:
"... اگر شما مجلس را ببنديد، در غياب آن، ممکن است با دو وضع مواجه شويد: يکی اين که فرمان عزل شما از طرف شاه صادر بشود، ديگر اين که با يک کودتا مواجه شويد، آن وقت چه می کنيد؟ - مصدّق گفت: "شاه، فرمان عزل مرا نمی تواند بدهد و بر فرض هم بدهد ما به او گوش نمی کنيم ...". سنجابی در پاسخ به اين سئوال که آيا مطابق قانون اساسی، در غياب مجلسين، شاه حقّ ِ صدورِ فرمان عزل نخست وزير را دارد؟ پاسخ می دهد: شاه حق صدور عزل نخست وزير را دارد!"[xx].

اوسته گؤروندوگو کیمی محمد مصدق خاریجی گوجلره حددن آرتیق گووندیگی و اؤز زامانیندا مجلیس تصویبیندن کئچدیگی قانونلاری چئینه دیگی اوچون حاکیمیت باشقانلیغیندان اوزاقلاشماق زوروندا قالاراق مجلیس قوام سلطنه یه گوونج سسی (رأی اعتماد) وئرمه لی اولموش. بئله لیکله قوام صدارت پستی نی (نخست وزیرلیگی) اله آلمیش. بونلارا باخمایاراق محمد مصدق آیت الله کاشانی نین قولتوغونا سیغیناراق بیر چوخ شهرلرده خالق مصدقی دستکله مک اوچون گؤستریلر یولا سالینمیش. بئله لیکله تیر آیی نین اوتوزوندا باش وئرمیش اولایلار سونوجوندا شاه قوام سلطنه نی ایشدن اوزاقلاداراق محمد مصدقی بیر داها حاکیمیت باشینا گتیرمک زوروندا قالمیش. محمد مصدق حکومت باشچیسی اولدوقدان بیر موددت سونرا شاها گیزلی (محرمانه!!) سفر دوزنله دیگی اوچون بو عمل آیت الله کاشانی نین اعتیراضی ایله اوزله شه رک بیر چوخ شهرلرده مصدق حکومتی علیهینه اعتیراض نماییشلری دوزنلنمیش[xxi]. بئله لیکله مصدق ایله آیت الله کاشانی نین ده قارداشلیغی چایین اوتاییندا قالارکن شاه مسافیرت ائتمگه گؤز یوممالی اولموش. تيمسار مزّينی محمد مصدّقین سئچیلمیشی و پوستا قویولموشو چوخ زامان کئچمه دن آبان آیی نین اون بئشینده، 1330 (1951) تاریخینده شعبان جعفری آدلینی ایشه آلدیرمیش. او سنده اوخویوروق:

" اداره، دائره، شعبه، رونوشت، گزارش مورخ ۲۰/۸/۳۰، وزارت کشور،

شهربانی کل کشور

محترماً به عرض عالی می رساند، تيمسار سرتيپ نخعی، رياست ادارهء انتظامی و سرکلانتری اظهار می نمايد که تيمسار معظم رياست شهربانی کل کشور، مقرّر فرمودند از تاريخ ۱۵ آبان ماه ۱۳۳۰ شعبان جعفری با ماهی سه هزار ريال حقوق از اعتبار محرمانه استخدام گردد. برای استحضار خاطر مبارک، گزارش عرض تا هر نوع امر و مقرر فرمائيد اطاعت گردد.

رئيس ادارهء حسابداری محرمانه: خدائی"[xxii].  

دئمک، یازیلی قایناقلارا اساساً شعبان جعفری 1330 (1951) تاریخینده محمد مصدق دؤولتی نین خیدمتینه آلینمیش زامانینا گؤره مصدقین مخالیفلرینی ازمکده، اؤرنک اولاراق آذر آیی نین اون دؤردو 1330 (1951) تاریخینده  "فرمان"، "داد"، "آتش"، "سیاسی" و "طلوع" آدلی درگی و قزته لری هوجوما معروض قویماقدا الیندن گلدیگینی اسیرگه مه میش. بو اولایلاردان سونرا 21 درگی و قازئته مدیرلری شغلی امنیتلری یوخدور دئیه "شورا و سینا مجلیسلرینه" گئده رک اعتیراض اوتورومونا باشلامیشلار[xxiii] . جمال امامی میللت وکیلی آذر آیی نین اون دوقوزوندا، 1330 تاریخینده شعبان جعفری اوزره شورا مجلیسینده آشاغیداکیلاری ایفاده ائدیرمیش:

"اين، تيمسار سرتيپ شعبان بی مخ است که خانهء مردم را غارت می کرده است و در مقابل اين خدمات با ماهی ۳۰۰۰ ريال در شهربانی استخدام شده است ... روزنامه های طلوع، داد، سياسی، فرمان، جانسپاران و آتش که توده ای نيستند و با حزب توده مبارزه می کردند، آنها هم غارت شده اند ... پس بگوئيد هر کس با دولت ما مخالف است يا موافق نيست يا تنقيد می کند با او مبارزه می کنيم و او را غارت می کنيم ...."[xxiv].

محمد مصدق آلدیغی مأموریتی اساسیندا آددیم آددیم ایلریله مه گه چالیشمیش. محمد مصدق ایش اوستونه گلدیکدن سونرا آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین کؤمگی تهران حاکیمیتینه 500 مین دولاردان 22 میلیون دولارا قالخمیش. بونلارا باخمایاراق مجلیس طرفیندن مصدق، کاشانی و  محمد رضا شاه آرالارینداکی قارشی دورمانی یولونا قویماق اوچون بیر هئیت مأمور اولموش. بو هئیتین آلدیغی قرارا اساساً شاهین سیاست زمینه سینده دخالت حقی اولمامالی ایمیش[xxv]. اوسته کی آرا قاریشیقلیقلا قوشا (موازی) تهرانداکی آمریکا ائلچیسی آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین خاریجی ایشلر نازیرلیگینه آبان آیی نین اون بئشینده، 1330 (6. 11. 1951) تاریخینده آشاغیداکی ایچریکلی متکوبو یازمیش:

"1- فرض ما بر اين است که هدف مشترک، فوری و تعيين کنندهء آمريکا و انگليس در ايران، جلوگيری از افتادن اين کشور در چنگال کمونيسم است. ... پيگيری اين هدف بايد پايهء همهء کوشش های دولتين آمريکا و انگليس در ايران بشمار آيد. اگر تصوّر شود که به خطر افتادن منافع تجاری ما - مانند به خطر افتادن منافع حاصل از نفت ايران يا اجرای شيوهء ۵۰-۵۰ درتقسيم سود حاصله از فروش نفت - ممکن است تحقّق يافتن اين هدف اساسی آمريکا و انگليس را در درازمدّت به مخاطره اندازد، اينگونه منافع تجاری احتمالاً در درجهء دوّم اهمیّت قرار دارند. بايد به خاطر آورد که عامل نوينی در صحنهء خاورميانه وارد شده است. تبليغات شوروی و سازمان های کمونيستی تلاش می کنند تا رهبری نهضت های ملّی را به چنگ آورند. 2- اگر هدف اساسی آمريکا و انگليس می بايد تحقّق يابد، لازم است تا در ايران حکومتی درستکار و کارآمد - با برنامهء اصلاحات مثبت - بر سرِ ِ کار آيد تا از جذبهء حزب توده بکاهد"[xxvi] .

بونا باخمایاراق مصدق و مخالیفلری آراسیندا اولان اختلافلار نتیجه سینده مجلیسده کی مصدق یانچی میللت وکیللری پوستلارینی یئره قویاراق مجلیسی باغلاماغا زورلامیشلار. بئله لیکله چوخ زامان کئچمه دن مصدق مجلیسی رسمی شکیلده باغلاماق قراری آلمیش[xxvii]. مصدق فراماسون اولاراق پلانی نی حیاتا کئچیرمک اوچون تهرانداکی آمریکا ائلچیسی ایله گؤروشلرینی سوردورمه لی اولموش. ژاویه آیی نین اون اوچونده، 1952 تاریخینده مصدق آمریکالی هندرسونلا گؤروشونده بودجه اسکیکلیگینی گئدرمک اوچون هر آی 10 میلیون دولار  وعده وئریلمیشدن داها آرتیق تئز بیر زامان ایچریسینده کؤمک اومدوغونو اورتایا سورموش. بو آرادا بیر آی ایچینده آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری اونا لازیملی کؤمگی ائتمزسه، حزب توده تشکیلاتی قدرتی الینه آلار دئیه آمریکانی قورخوتماغا باشلامیش. اوسته لیک آمریکا کؤمک ائتمزسه، بئش گوندن سونرا سؤیئتلر بیرلیگینه مراجیعت ائتمه گینی ده آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین سفیری گؤزونه چکمکدن بیله چکینمه میش. محمد مصدقین بئلنچی یاناشماسی اونون اوزرینده آمریکا مقاملاری نین داها آرتیق دوشونمکلرینه یول آچمیش. سیاسی حاکیمیت بحرانینی خاریجی قووه لر الیله چؤزمگه چالیشان مصدقین بو یاناشمالاری اساسیندا هندرسون آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین خاریجی ایشلر نازیرلیگینه بئله تئلگراف ائتدی:
"۱- ما نسبت به مسئله و اوضاع کنونی ايران – که سريعاً در حال فروپاشی است- به ويژه دربارهء سخنان مصدّق که بدون دريافت کمک مالی خارجی در سی روز آينده، ايران با انقلاب مواجه خواهد شد، توجه و تأمّل بسيار کرده ايم. ما معتقديم که مصدّق اينک دست به بزرگترين قمار خويش زده است که يا برندهء همه چيز يا بازندهء همه چيز می گردد. مصدّق می گويد اين اميد را دارد که اگر بتواند از آمريکا کمک مالی دريافت کند، تبديل به يک قهرمان ملّی – حتّی بزرگ تر - شود و يک بار ديگر بر انگليس پيروز گردد ... اگر هيچ کمک خارجی دريافت نشود، وی ممکن است در لحظات آخر توسط يک مجلس، مرعوب و يا بر اثر نوعی کودتا ساقط گردد، و يا ممکن است ايران به سوی هرج و مرج و بی نظمی بَرَود و امکان دارد که اين بی نظمی به پيدايش رژيم های مختلفی که به احتمال قوی تحت کنترل اتحاد شوروی باشند، بيانجامد. مصدّق مشغول پروراندن اين فکر در سر است تا در صورت عدم کمک مالی آمريکا يا عدم توافق با انگليس، روس ها را برای کمک به ايران ترغيب نمايد ... مصدّق تشخيص می دهد که روس ها – بدون هزينه و صرف هيچ منابعی - فرصت و شانس خوبی برای تسلّط بر ايران را دارند، با اين حال، اگر مصدّق اميدِ دريافت فوری کمک های مالی آمريکا را از دست بدهد، صرف نظر از عواقب نهائی آن، احتمالاً در انجام معامله با روس ها – که بتوانند دولت وی را برای مدتی سرِ ِ پا نگهدارند - ترديدی نخواهد کرد. ... ۳- ما باور داريم که مصدّق با روحيهء کنونی اش، هرج و مرج و انقلاب را به راحتی – بر آنچه که وی به مفهوم «تسليم به انگليس» تلقّی می کند، ترجيح می دهد. خواسته های او در طول زمان به سرعت ازحدّ خود فراتر رفته است و به نظر نمی رسد که او عقب نشينی نمايد، بلکه درست برعکس – ما عقيده داريم که وی بيشتر از پيش به اقدامات ضدانگليسی و ضد بيگانه به منظور برانگيختن احساسات و منحرف ساختن توجّهء مردم از نقاط ضعف دولت خود، روی می آوَرَد. ... ۱۰- ما ترديد داريم که وزارت امور خارجه [آمريکا] در فاصلهء ۵ روزِ اعلام شده توسط مصدّق بتواند پاسخی کامل و اساسی تهيه کند ... اگر مصدّق هيچ پاسخی در فاصلهء ۵ روز ِ دريافت ندارد، ما نمی توانيم اين احتمال را که وی دست به يک اقدام نسنجيدهء غيرقابل برگشت بزند، نديده بگيريم ... "[xxviii] .

اوسته گؤروندوگو کیمی محمد مصدقین اینگیلیس گوجلرینه اؤزونو موخالیف گؤرستمه سی بیله یارانمیش حاکیمیت بحرانی و مالی بحران اساسیندا اورتایا چیخمیش بیر مسئله اولموش ساییلمالیدیر. او آمریکالیلارا حددن آرتیق آرخالاندیغی اوچون ایستر آیت الله کاشانی، ایسترسه ده توده پارتیسی ایله اورتاق دیل تاپماق ایسته مه یه رک سیاسی ریسک ائتمک چاباسینا قاپیلمیش مقامدا یئر آلمیش دئیه دوشونمه لی ییک. بئله لیکله آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری اینگیلتره ایله سیاسی گؤروشمه لرینی سوردوره رک محمد مصدقی گؤتور قوی ائتمگه و لازیم گلرسه، سیناریو ایله مصدقی وظیفه سیندن اوزاقلاتمانی دوشونمگه باشلامیشلار. بئله لیکله اسفند آیی نین باشلانقیجیندا 1331 (1952) تاریخینده آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری و اینگیلتره حاکیمیتی نی محمد مصدقلا آنلاشماغا ترغیب ائده رک محمد مصدقه مملکت ایچریسینده سیاسی گوجلر ایله بالانس یاراتسین دئیه اونا بیر داها شانس تانیماسینا باخمایاراق محمد مصدق آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین ائلچیسی ایله گؤروشونده ائتدیگی ریسکلی چیخیش اساسیندا اؤزونو بیر تورلو توپارلاما قابیلیتینده اولمامیش. آمریکانین تهرانداکی ائلچیسی هندرسون مارت آیی نین اونو 1953 تاریخینده محمد مصدق اوزره آمریکایا اؤز گؤروشلرینی بئله یازیردی:

"زمانی همه اميدوار بودند که مصدّق می تواند مشکل نفت را حل و فصل کند و مصدّق نيز مخالفان خود را با اين حربه می کوبيد که: آنان در راه او سنگ اندازی و مانع تراشی می کنند، ولی اينک (با آخرين پيشنهادات آمريکا و انگليس) برای خودِ مصدّق روشن شده که راهِ فرار ندارد. پيشنهادهای اخير انگليس دربارهء غرامت - چه در صورتِ ردّ و چه در صورتِ قبول - به سقوط مصدّق منجر خواهد شد. پرحرارت ترين اعضاء جبههء ملّی که جزو نزديکان دکتر مصدّق اند، با اين پيشنهادها مخالفت می کنند و مصدّق ناچار است که با آنان همدل و همراه باشد. در چنين شرايطی، مطمئن ترين راه اين است که او ابتداء به دربار بپردازد و کانون تمرکز مخالفان خويش را برچيند و آنگاه شکست مذاکرات نفت را اعلام کند"[xxix] .

اوسته ایشاره اولدوغو کیمی آرا قاریشیقلیغین داوام ائتمه سی، ایران (فارس) توده پارتیاسی واسیطه سی ایله روسیه سؤیئتلیگی نین ایران ممالیکی محروسه سینده نفوذی نین آرتماسی، آمریکا بیرلشمیش دؤلتلری و اینگیلتره گوجلری نی داها دا احتیاطلی داورانمالارینا مجبور ائتمیش. بئله لیکله محمد مصدق کئچمیشده توده پارتیسی نی الده ساخلاماغا چالیشدیغی اوچون بیر بحرانلا اوزلشه رک حاکیمیت بحرانیندان چیخابیلمدیگی اوچون مجلیسده کی یانداشلاری نین ایستعفا وئرمه سی ایله مجلیسی باغلامالی اولموش. سونوج اعتیباری ایله خالق دیلی ایله دئمک جاییز ایسه، آمریکابیرلشمیش شتاتلاری باشقا نوحه خوان تداروک گؤرمک قرارینا گلمیشلر. بئله لیکله آمریکا و اینگیلتره نین  گؤستریشی ایله بیر سناریو حیاتا کئچه رک محمد رضا شاه مجلیسین اولمادیغیندان فایدالاناراق  بیر بویوروقلا محمد مصدقی حاکیمیتدن اوزاقلاتمیش و زاهدی نی ده حکومت باشقانی ائده رک سرهنگ نصیری واسیطه سی ایله محمد مصدغین حاکیمیتدن اوزاقلاشماسینی اونا بیلدیرمیش[xxx]. ظاهیرده مصدق بو داشین هاردان دگدیگینی باشا دوشمگه رک نصرینی توتدوروب و دوستاق ائتدیرمیش. بئله لیکله شاه مملکتی ترک ائدیر دئیه اوینانمیش سیناریو واسیطه سی ایله مصدق حاکیمیتدن اوزاقلادیلاراق کئچمیشده مصدغین حاکیمیت کابینه سینده یئر آلان سرهنگ زاهدی حاکیمیتی اله آلمیش. بو گلیشمه لرین آردیندان محمد مصدق بیر بیلدیریش واسیطه سی ایله حاکیمیت چئوریلیشی اولدوغونو ایجتماعیته بیلدیرمه نین یانی سیرا ایستعفا وئرمک ایستمه گن مجلیس عضولرینی ده توتدورموش[xxxi]. آیت الله کاشانی ایسه بیر مکتوب واسیطه سی ایله بو اوینانمیش سیناریونو، ایکینجی بیر حاکیمیت چئوریلیشی دئیه محمد مصدقه بیلدیرمه گه چالیشمیش. یئری گلمیشکن آیت الله کاشانی نین محمد مصدقه یازدیغی مکتوبونو نظردن کئچیرک، اوخویوروق:

" حضرت نخست‌وزير معظم جناب آقای دکتر محمد مصدق دام‌ اقباله

عرض می‌شود گرچه امکانی برای عرايضم نمانده ولی صلاح دين و ملت برای اين خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است و عليرغم غرض‌ورزی‌ها و بوق و کرنای تبليغات شما خودتا بهتر از هر کس می‌دانيد که هم و غمم در نگهداری دولت جنابعالی است که خودتان به بقای آن مايل نيستيد از تجربيات روی کار آمدن قوام و لجبازی‌های اخير بر من مسلم است که می‌خواهيد مانند سی‌ام تير کذايی يکبار ديگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه برويد. حرف اينجانب را در خصوص اصرارم در عدم اجرای رفرندام نشنيديد و مرا لکه حيض کرديد. خانه‌ام را سنگ‌باران و ياران و فرزندانم را زندانی فرموديد و مجلس را که ترس داشتيد شما را ببرد بستيد و حالا نه مجلسی هست و نه تکيه‌گاهی برای اين ملت گذاشته‌ايد. "زاهدی" را که من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل کنترل نگاه داشته بودم با لطايف‌الحيل خارج کرديد و حالا همانطور که واضح بوده درصدد باصطلاح کودتا است. اگر نقشه شما نيست که مانند سی‌ام تير عقب‌نشينی کنيد و به ظاهر قهرمان زمان بمانيد و اگر حدس و نظر من صحيح نيست که همان‌طوری که در آخرين ملاقاتم در دزاشيب به شما گفتم و به "هندرسن" هم گوشزد کردم که آمريکا ما را با در گرفتن –نفت- از انگليسی‌ها کمک کرد و حالا به دست جنابعالی بصورت ملی و دنيا پسندی می‌خواهد اين ثروت ما را به چنگ آورد و اگر واقعاً با ديپلماسی نمی‌خواهيد کنار برويد اين نامه من سندی در تاريخ ايران خواهد بود که من شما را با وجود همه‌ی بدی‌های خصوصی‌تان نسبت به خودم از وقوع حتمی يک کودتا وسيل زاهدی که مطابق با نقشه خود شما است آگاه کردم که فردا جای هيچگونه عذر موجهی نباشد اگر براستی در اين نکته اشتباه کنم با اظهار تمايل شما سيد مصطفی و ناصرخان قشقايی را برای مذاکره خدمت می‌فرستم خدا به همه‌ی ما رحم فرمايد: ايا بکام باد، سيد ابوالقاسم کاشانی". اوسته کی مکتوب مرداد آیی نین ایرمی یئدیسی 1332 تاریخینده محمد مصدقه تسلیم اولموش[xxxii] .

محمد مصدق ایسه کاشانی حضرتلرینه بئله جاواب وئرمیش: "مستحضر به پشتیبانی ملت هستم"[xxxiii].

بوگون الده اولان قایناقلاری و کئچمیشده کی آمریکا خاریجی ایشلر ناظیری اولان ماکدلاین آلبرایت خانیمین طرفیندن محمد مصدق علیهینه ائله بیل (اصلینده محمد مصدق آمریکا قولو اولماسینا باخمایاراق آمریکالیلاردا اعتیمادسیزلیق یاراتدیغی اوچون) حاکیمیت چئوریشیلی اولدوغو ایزلنیمینی دا نظره آلارساق، بو مسئله یالنیز محمد مصدق علیهینه حاکیمیت چئوریلیشلی دئییل، ایستعمارچیلیق آچیسیندان سؤیئتلر بیرلیگی نین الینی ایران ممالیکی محروسه سیندن کسمک، ائله جه ده فارس حاکیمیتی قوشونلاریندا اؤزونه یئر آچمیش توده افسرلری و  فارس توده پارتیسی عضولری علیهینه اوینانمیش بیر سیناریو اولدوغونو دا قبول ائتمه لی ییک. بو نقشه و عملیاتین آدی سیا تشکیلاتینداکی سنده لره اساساً TPAJAX آدلانمیش. TP فارس توده پارتیسی نین قیساتمیشی ساییلار.  مارک گازیورسکی نین فیکیرلرینه اساساً سیا تشکیلاتی نین قصد و نیتی فارس توده پارتیسینی ایران ممالیکی محروسه سیندن سیلمک ماهیتی داشیمیش[xxxiv]. سؤزده حاکیمیت چئوریلیشی باش وئردیکدن، مصدق و دوستلاری اؤزلرینی تهرانداکی نیظامی حکومت ایداره سینه (فرماندار نظامی) تسلیم ائتدیکدن سونرا ارتشبد زاهدی محمد مصدق و اونون دوستلاری ایله اولدوقجا دوستلوق اساسیندا رفتار ائتمیش. غلامحسین صدیقی (مصدق دؤولتی نین مملکت وزیری و اونون سون زامانلارا دک دوستو) بو یاناشمالار اوزره یازیر:

"در فرمانداری نظامی، سرلشگر زاهدی «پيش آمد و به آقای دکتر مصدّق سلام کرد و دست داد و گفت: « من خيلی متأسفم که شما را در اينجا می بينم، حالا بفرمائيد در اطاقی که حاضر شده است، استراحت بفرمائيد» ... سپس رو به ما کرد و گفت: « آقايان هم فعلاً بفرمائيد يک چائی ميل کنيد تا بعداً» ... و با ما دست داد و ما به راه افتاديم ... از پلکان پائين آمديم، سرلشگر نادر باتمانقليچ [که در ۲۵ مرداد توسط مصدّق دستگير و زندانی شده بود] بازوی آقای دکتر مصدّق را گرفته بود، هنگامی که خواستيم سوار ماشين شويم، شخصی، با صدای بلند، بر ضد ما شروع به سخنگوئی و شعاردهی کرد. سرلشگر باتمانقليچ با اخم و تَشَر (خطاب به شعار دهنده) گفت: خفه شو! پدر سوخته! ... سرلشگر باتمانقليچ که آقای دکتر مصدّق را به اطاق رسانيد، برگشت و به ما گفت: « وسايل راحت آقايان فراهم خواهد شد. هر کدام از آقايان هر چه می خواهيد بفرمائيد بياورند» و بعد رو به من کرد و گفت: با آقای دکتر صديقی هم که قوم و خويش هستيم!» ... سرتيپ فولادوند به من (صديقی) گفت: شما چه می خواهيد؟ گفتم: وسايل مختصر شست و شو که بايد از خانه بياورند و يکی دو کتاب. سرتيپ نصيری [که در شب ۲۵ مرداد بخاطر ابلاغ فرمانِ شاه در عزل دکتر مصدّق، دستگير و زندانی شده بود] گفت: هر چه بخواهيد، خودم برای جنابعالی فراهم می کنم هر چند با وجود سابقهء قديم، شما می خواستيد مرا بکشيد!"[xxxv]. باقر عاملی مرداد آیی نین ایرمی دوقوزوندا، 1332 تاریخینده کی اولایلاری اوزره یازیر:

"سرلشگر زاهدی هنگام ورود مصدّق به باشگاه افسران از او استقبال بعمل آورد و مصدّق هم به او تبريک گفت"[xxxvi].

اوسته کی داورانیشلار حاکیمیت چئوریلیشینی دئییل، روسیه سؤیئتلیگی یانچیلاری (فارس توده پارتیسی) علیهینه آمریکا یانچیلاری (فارس میللتچیلری و فارس مدنیت راسیستلری) طرفیندن اوینانمیش بیر سینارویونون ترکیب حیصصه سی دئیه حیاتا کئچمیش پلان ساییلمیش. بو مسئله اوزره شاهین آناسی تاج الملکدن ائشیدیریک:

" ... مصدق السلطنه آدم خوبی بود. گاهی ناهار با ما در كاخ می‌خورد. بزرگترين خدمتی كه به ايران كرد آوردن امريكائی‌ها و كوتاه كردن دست انگليس‌ها بود. آن موقع دعوا بين كاشانی و مصدق، در حقيقت دعوای انگليس و امريكا بود. حوادث آن هفته (از 21 تا 28 مرداد 1332) باعث شد كه توده ای‌ها كه ازقبل درارتش سازمان افسری درست كرده بودند دست به كاركودتا شوند و هدفشان ساقط كردن سلطنت پهلوی بود اما آمريكائی‌ها مصدق را ازنقشه توده ای‌ها مطلع كردند و مصدق با توده ای‌ها همكاری نكرد. ما بعد فهميديم كه توده ای‌ها حتی چند روزقبل از28 مرداد 1332 ازطريق جواسيس خود ازنقشه فضل اله زاهدی برای قلع وقمع مخالفان و بازگشت محمدرضا و ثريا از رُم مطلع شده بودند واطلاعات واخبارخود را به مصدق داده و خواسته بودند مصدق فضل‌الله زاهدی را كه درخانه مرحوم موتمن الملك درشمال تهران پنهان شده و برنامه ريزی می‌كرد به اتفاق عده‌ای از افسران وفادار به محمدرضا دستگيركند؛ اما مصدق عمدا تعلل كرده و خود را به تجاهل زده بود تا زاهدی كارخودش را انجام دهد. بعدا آمد پيش من ومحمدرضا و ازهمه ما حلاليت طلبيد و گفت با توجه به قول وقسم كه دربرابررضا شاه ادا كرده بوده است نه تنها در صدد تعطيل سلطنت برنيامده، بلكه ازهمكاری با توده ای‌ها برای اعلام جمهوری واعلام انحلال سلطنت پهلوی خودداری كرده است. راست هم می‌گفت. وقتی حزب توده ايران قوت گرفت هم ما به وحشت افتاديم وهم دوستان انگليسی وآمريكائی وحتی منطقه‌ای ما!"[xxxvii].

اوسته کی مقاملار بیر یانا دورسون سناریو بیچیمینده حیاتا کئچمیش حاکیمیت چئوریلیشی باش وئردیکدن سونرا محمد مصدق گئنه ده اؤز مصونیتینی قوروموش. محمد مصدیغین کابینه سینده خاریجی ایشلر ناظیری اولان حسین فاطمی حددن آرتیق دیرندیگی اوچون توتولوب اؤلومه محکوم اولارکن محمد مصدق السلطنه فانی عؤمرونو احمدآباد کندینده کئچیرمگی ایستر فارس شاهلیق سیستیمی اوچون اویقون حئساب ائتمیش. اوسته گؤروندوگو کیمی بو ذاتلار هر نه قیمته ایستر اولسون، فراماسونلوغو بیر مصونیت ملزمه سی کیمی قوللانماغا و ایناندیقلاری فارس حاکیمیتچیلیک سیستیمینی تثبیت ائتمگه چالیشمیشلار. ایران ممالیک محروسه سی ماراق داییره سی آچیسیندان ظاهیرده اینگلیستان دؤولتی الیندن چیخماسینا و آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری نین ماراق داییره سینه کئچمه سینه داییر محمدرضا شاهین آناسی تاج الملوکدان ائشیتمک داها دا ایلگینج (جالیب) گؤرونر، اوخویوروق:

"يك مرتبه حرف‌های جديدی درايران شروع شد و يك دستجاتی پيدا شدند كه حرف ازدمكراسی ومليت واينجور چيزها می‌زدند. قوام السلطنه كه به سياست انگليسی‌ها نزديك بود و حسين علاء كه به سياست آمريكايی‌ها نزديك بود هر دو پيش من آمدند و ما با هم صحبت زياد می‌كرديم. ازاين صحبت‌ها معلوم شد كه آمريكا دستجاتی درست كرده و می‌خواهد عرصه را به انگليسی‌ها و سياست آنها درايران تنگ كند. آدم‌هايی هم كه جزو پيش قراولان اين دستجات بودند مثل الهيار صالح و امثالهم همه سابقه كار و زندگی در آمريكا داشتند وقوام السلطنه آنها را متهم می‌كرد كه درموقع اقامت درآمريكا جذب آمريكايی‌ها شده اند. آدم‌های ديگری هم بودند كه حالا اسم همه آنها يادم نيست. گاهی اوقات محمد رضا اينها را می‌خواست و من هم بودم وگاها اشرف هم بود و بعضی از نزديكان هم بودند و مجادله و بحث می‌كرديم. اين آدم‌ها می‌گفتند كه دردنيا بعد ازجنگ بيطرفی معنی ندارد. تازه چه فايده‌ای ازبی طرفی برما مترتب است؟ مگر ما درجنگ ‌بی‌طرف نبوديم. نيروهای متفقين ‌بی‌طرفی ما را ناديده گرفتند ومملكت ما را متصرف شدند. ازاين حرف‌ها می‌زدند و بعد نتيجه می‌گرفتند كه برای ايجاد موازنه ميان دو قدرت قاهر يعنی شوروی وانگلستان كه هردو كشور درايران سابقه مداخله گرانه دارند بايد به يك نيروی سوم متوسل شد كه همانا آمريكا است! حتی يادم هست كه الهيار صالح و يك نفر ديگر كه دانشگاهی بود و علی الخصوص دكتر متين دفتری كه فاميل مصدق بود خيلی از آمريكا تبليغ می‌كردند و برای اينكه ما را تحت تاثيرقراردهند سياست رضا ) شاه(  را مثال می‌زدند ومی گفتند اعليحضرت فقيد هم دنبال يك نيروی سوم می‌گشت تا دربرابر روسيه وانگلستان علم كند و به همين دليل بود كه به آلمان نزديك شد...."[xxxviii].

مصدغین احمد آبادا گئتدیگینه داییر تاج الملوک خانیم گئنه ده اؤز گؤردوکلرینی بئله ایفاده ائدیر:

"ما مصدق را محدود ومحصور نكرده بوديم. فرزندش و اهل خانواده اش و هركس كه خودش می‌خواست آزادانه به ملاقات او می‌رفتند و هر وقت لازم بود به مريضخانه برود و يا برای امور شخصی به تهران وارد شود احمدآباد را ترك می‌كرد. مصدق بعد ازماجرای 28 مرداد 32 شخصا ترجيح داد كنج انزوا بگيرد و حاضر به ملاقات با سياسيون و رجال و معارف و مشاهير نبود. احمد آباد را هم خودش انتخاب كرد. شما مطمئن باشيد كه محمدرضا )شاه( هيچ برخوردی با مصدق نكرد. بهرحال مصدق با فضل الله زاهدی ودادستان ارتش توافق كرد كه مجازات سختی برای اودرنظرگرفته نشود و درعوض او ازسياست كناره گيری كند و دوران بازنشستگی خود را دراحمد آباد شروع نمايد. خانواده مصدق بعد ازاين وقايع محترم بودند وهيچكس معترض آنها نشد و حتی عده‌ای ازنزديكان او مثل آقای دكتر متين دفتری كه شوهر خواهرش بود به مجلس سنا رفت ومنشاء خدمات زيادی شد"[xxxix].