دیل و دوشونمه!   

Freud یوخو آچیقلاماق (ایضاح ائتمک) اوزره یازیر:

"دوشونمه اولایی اؤزلویونده نئجه لیکسیزدیر (کیفیتسیزدیر). دوشونمه گه بیر نئجه لیک باغیشلاماق اوچون اینسانلار اونو سؤزجوکلر (کلمه لر) ایله بیر آرایا گتیررلر. اونون قالیق (باقیمانده) نئجه لیگی بیلینجی (شوعورو) اؤزونه چکمک اوچون یئترلی ساییلار"(1).

دئمک، Freud بئله بیر نئجه لیگین قاعیده قانونونو سؤزجوگو (کلمه نی) خاطیرلامادا، سؤزجوکده دوشونجه نین اولماسیندا، قیسا سؤز ایله دئسک، دیلده گؤرموش. بونلارا باخمایاراق Freud بو مسئله نی قاباقکی بیلینج-بیلینج سیستیمینه (System von Vorbewusst-Bewusst) نیسبت وئرمه گه چالیشمیشدیر. Freud اون گؤروشونجه  بیر دیل، آنلاملارینی (معنی لرینی) نسنه لردن قازانمیش و ادراک یولو ایله دوزلمیش سؤزجوکلرین بیربیرلرینه باغلانمالاری واسیطه سی ایله اورتایا چیخا بیلر. Freud اون بو گؤروشلرینه باخمایاراق دیل اوزره بئلنچی دوشونجه لر بوگون اسکیمیش مقامدا یئر آلیر.

دئمک، دیل سونرادان باشقا سایاق (روش، طرز) دوزلمیش دوشونجه لرین سؤزجوکلریندن دئییل، بیزیم دونیادا تجروبه ائتدیگیمیز ایلکین قورولوش (Strucktur) اولایلارینی شکیللندیریر. دیل اوزره بو آنلاییشا یول آچمانین یورومونو قورولوشچولوق ( Strukturalismus) یانچیسی اولان Ferdinand de Saussure حیاتا کئچیرمیش. Ferdinand de Saussure  دیل و دوشونمه اوزره یازیر:

" دوشونمه اؤزلوگونده دومان کیمی اولماسینا باخمایاراق اوندا هئچ نه محدودلاشمیش دئییلدیر. اوسته لیک اؤنجه دن هئچ بیر دوشونجه و فیکیر ثابیت دئییل. دیل اورتایا چیخمادان هئچ نه بلیرلنمه میشدیر" (2، 2.1).

 Hermann Langدیل بیلگینی اولان Ferdinand de Saussure اون بو گؤروشلرینی نظره آلاراق Sigmund Freud اون کؤهنلمیش فیکیرلرینی نقد ائده رک دیل و دوشونمه نی بیر سیستیم اساسیندا یوروملایاراق یازیر:

"ایفاده اولوناجاق دوشونجه دیل le domaine des articulation  فرقینی نظره آلاراق بیر قصد ونیت ایله اوزلشسه، دوشونمک مومکون اولار "(3).

 Ludwig Wittgenstein ایسه دوشونمه و دوشونجه نی بیربیرلریندن آییرد ائده بیلمه گنلر اوزره یازیر:

"نئجه اولاردی، منیم ایکی گؤودنیم (بدنیم) اولسایدی؟(یعنی: گؤودنیم ایکی آیری بدندن اولوشسایدی؟)  دوشونرکن تجروبه نین گئنیشلنمه سی نین مومکون اولدوغونا اینانان فیلسوفلار تئلئفون دستگاهیندان مولکولون داشینماسی دئییل، سسین کئچمه سینه دوشونمه لیدیرلر"(4).  

"بیر جیسمین یانینا بیر اؤلچو (اؤلچمه وسیله سی: متر و ساییره) قویونوز. او اولچو جیسمین نه اوزونلوقدا اولدوغونو دئمز. او اؤزلوگونده اؤلودور و فیکیر گؤرن ایشی او اؤزلوگونده حیاتا کئچیره بیلمز. ائله بیلین (فرض ائدین)، بیز دیری آدامین گؤرونوشونو داها اؤنملی خیال ائده ایدیک و بوندان بیر دیرک دوزلده ایدیک. و بئله لیکله اوتانج ایله دیری موجودا بنزرلیگی اولمایان اؤلو دیرگه باخا ایدیک"(5).

بیز دوشوندوکده دوشونجه - بو آز گؤرونن مووجود- هئچ ده بیز ایله آز قارشیلاشمیر. بیز کئچمیشه نظرسالارکن، - دوشونجه نین بو شئیدن دانیشماسی نئجه مومکون ایدی؟ - دئدیکده، دوشونجه بیزه آنلاشیلماز گؤرونمور. بئله لیکله واقعیت بیزه درک ائدیلمیش نظره گلیر. دوشونجه و گئرچکلیگین بیربیرینه اویقونلوغو بورادا: من قیرمیزی اولمایان بیر شئیین یالاندان قیرمیزی اولدوغونو دئسم. و من جومله ده "قیرمیزی" سؤزجوگونو بیرینه گؤستره رک بو قیرمیزی دئمک ایسته دیکده و قیرمیزی بیر شئی گؤستردیکده". (6)

دئمک، جومله ده بیز شئیلری بیر سیناو دورومو و حالتی کیمی داورانما و رفتار حالیندا دئییل، گئرچک و واقعی بیر حالدا آرایا گتیریریک. بونلارا باخمایاراق منطیقدان اوزاق بیر ایش گؤرموروک.  دئمک، دیل مسئله سینده بیز منطیقدان حرکت ائتمه لی ییک. بونا باخمایاراق بیر عمومی جومله یالنیز بیر دگیشمز منطیغا دایانیرسا، او بیزیم اوچون بیر منطیق قورولوشوندان آرتیق هئچ نه اولا بیلمز و بیزه منطیغین اؤزللیگینی گؤسترمه دن باشقا هئچ بیر ایش گؤره بیلمز.  بئله لیکله سورغو و سوآل بو: عمومی جومله لرده بیز نه یی گؤتور قوی ائتمک ایسته ییریک؟(7)

دیل و دوشونمه اوزره   Ludwig Wittgenstein نین گؤروشو

بیزیم گئرچکلیگه ایشاره ائتمه گیمیز دوشونمه ده تکمیللشیر. من و دونیانین ایکی برابر اولما سی دوشونمه ده اؤزلرینی عکس ائدیرلر. دیل دوشونمه نین بیر آراچیدیر (وسیله سیدیر).  بئله لیکله دیل گئرچک بیر مئدیومدور (رسانه دیر). دیلده "من" و "دونیا" ایکی برابر اولاراق بیربیرلرینه دلالت اولورلار.

من دیلده دوشوننده یالنیز دیل ایفاده لری، آنلام و مفهوملار دوشونولمورلر، دیل اؤزو ده دوشونمه نین بیر آراچی (وسیله سی) اولور (8). بعضاً دوشونمه دانیشمانی یولاسالان (همراهلیق ائدن) بیر اولای (اتّفاق) کیمی نظره گلیر، اولابیلسین (بلکه) او باشقا بیریسینی یولاسالا، یوخسا موستقیل سونا چاتا بیلرمیش. آنجاق یاخیندان باخدیقدا دوشونمه بیر یولاسالان اولای دئییل، دیلده وار گؤرونور(9).

 دوشونمه و دیل بیربیرلریندن آسیلیدیرلار. اوشاق دیلدن فایدالانیب آنجاق اوندا دوشونمه گینه داییر اؤن آشاما (مرحله پیشین) دئیه اونا بیر فورصت یوخدور. دئمک، اوشاق دیلده دوشونرکن دیلی اؤیرنر و بیردن دانیشماغا باشلار (10). اوشاق چارپیلامانین (ضرب ائتمه نین) آنلامینی اؤنجه بیلر می، یوخسا چارپیلامادان سونرا؟  دوشونمه دن دانیشماق و دانیشمادان دوشونمک اولماز. من دوشونرکن، ایچریمده دانیشیرام. دوشونمه آیری تجروبه لر ایله قارشیلاشدیریلمازدیر. دئمک، بیر تجروبه نی بیز بیر ایش گؤرمه دن (پاسیو) بیر شئی یوخسا شخص ایله اوزله شه رک تجروبه ائدیریک. آنجاق دوشونمه نی حیاتا کئچیریریک. دئمک، دوشونمه نی تجروبه ائتمک اوزره دانیشدیغیمیز حالدا دانیشمانی تجروبه ائتمک ده او قدر اؤنملیدیر. بونلارا باخمایاراق "دوشونمه" آنلامی و مفهومو "تجروبه" آنلامی و مفهومو دئییل. دئمک، دوشونجه لر تجروبه لر کیمی  قارشیلاشدیریلمیرلار (11). دوشونجه نین دیله گتیریلمیش بیر ایفاده سی وار. ایفاده (بیان ائتمه عملی) علامتدن فایدالانار. ایفاده اولان علامت اؤزونو دونیا ایله علاقه لندیرر. دیل و دوشونمه بیربیرلریندن آسیلیدیرسالار، دیل دوشونمه و روحدا اولابیلمز. اصلینده دیل وار دئیه بیر موجود دئییل، او باشاریقدیر. دانیشما سایاغیمیز بیزی دیلین وار اولدوغونو گؤرمه گه زورلاییر. بو دانیشما سایاغی ایله بیز بیر اینسانی بیر دانیشما سایاغیندان آیری بیر دانیشما سایاغینا یؤنتمیش اولوروق. بیز بیر شئیی دیله گتیرمه دن او روحدا وار ایمیش کیمی اینسان دوشوندوگو و دئمک ایسته گه جه گی تصویردن فایدالانماغا چالیشیر(12).

یئری گلمیش؛ بو دانیشیق سایاغینی مکتوب یازماغا دوشوندوگوموز زامان دیله گتیره جه گیمیز "بیز چالیشیریق دوغرو ایفاده اؤز دوشونجه لرمیزه تاپاق" ایفاده سی ایله قارشیلاشدیراق. بو سایاق دانیشماق بیر اولایی (حادثه و اتفاقی) بیر چئویرمه یوخسا گؤزللمه (توصیف ائتمه) ایله قارشیلاشدیریر. دوشوندوکدن سونرا بیز بیر دوغرو ایفاده تاپماغا چالیشیریق. آنجاق بیری سوروشسا، ایفاده ائتمه دن اؤنجه دوشونجن نه ایدی؟ - هانکی جاوابی وئرمک اولار؟ باشقا دئییشله: دوشونجه هارادا و ایفاده اولمادان اؤنجه هانکی بیچیمده ایدی؟ (13). سؤزجوکسوز (کلمه سیز) دوشونه رم دئیه بیلسه ایدیک، دوشونجه نی سؤزجوکلرده ایفاده ائتمه لی اولاردیق. آنجاق، یالنیز سوروشولدوقدا:  ایفاده ائتمه دن اؤنجه دوشونجن وار ایدی؟ - هانکی جاوابی وئرمک اولار؟(14). سؤزجوکسوز (کلمه سیز) دوشونه رم دئیه بیلسه ایدیک، دوشونجه نی سؤزجوکلرده ایفاده ائتمه لی اولاردیق. نئجه دوغرو  سؤزجوگو (کلمه نی) تاپیریق؟ سؤزجوکلر ایچیندن نئجه سئچیریک دوغرو سؤزجوگو؟ هر زامان حؤکم ائتمه لی و ایضاحات وئرمه لی دئییل، چوخ ساده تاپیریق: - بو دوغرو دئییل، بو دوغرو. بعضاً دئیه بیلیریک: - نیه، بعضاً چوخ ساده "بودور". هامیسی بو قدر(15).

دانیشمادان اؤنجه بیر دوشونمه نین وار اولماسی کئچمیشدن گونوموزه گلن یایقین بیر دوشونجه دیر. اینسان یازیدا اولدوغو کیمی بیر جومله نی دوشونه بیلمز. جومله نین بیر دوشونجه و فیکیره اویقون اولماسی اوچون دوشونمه عملی اساس گؤتوروله رک جومله ده دگیشیکلیک ائدیلر. بئله لیکله دوشوندوکدن سونرا بیر ایفاده سایاغی سئچیلر. ... بونلارا باخمایاراق دوشونمه بیر فیکیری ایفاده ائتمه دن آیری اولاراق حیاتا کئچمز. دئمک، آیری بیر یول یوخدور. دوشونمه نین یانیندا، اوندان قاباق، اونون آرخاسیجا دوشونمک یوخسا دانیشماق اولماز. "جومله نی ایفاده ائدرکن .....(نه، نه یه) دوشونوردونوز مو ؟ - یالنیز دئدیگیمی دوشونوردوم" (16).

بعضاً ایلکین بیر دوشونمه سایاغی اؤز دوشونمه سایاغیمیزا چئویریلمیش گؤرونور. بئله بیر دورومدا ائله بیل بو دوشونجه بیزیم دوشونمه میزه بیر شابلون کیمی اساس نظره آلینمیش. اؤنک اولاراق بیر آلمان گؤزل اینگیلیسجه دانیشیر و بیردن ژئرمانیستلیک (ژئمان یانچیسی اولماق) ایشله دیر. او ایلک اولاراق بو آلمان ایفاده سینی دوزتمیش دئییل، بو ایفاده بللی بیر اؤلچوده او شخص ده و آشاغی مقامدا یئر آلیر(17). دئمک، دوشونمه دن اؤنجه دوشونمک یوخدور. دوشونجه دیل سیستیمینده یاشار. آنجاق بیز جومله نی ایشلتدیکده بو سیستیمی گؤروروک آنلامینا گلمز. دیل سیستیمی گؤرونه جک بیر مقوله دئییل(18). "ائده بیلمکده" "ائده بیلمک" بیر سیستیم کیمی بیزه گؤرونمور. جومله نی ایشلتدیکده دیل سیستیمی نین حوضورو گؤرونمز. آنجاق آختاریب و آراشدیردیقدا بیز دیلده سیستیمی تاپیریق. اوندا (دیل سیستیمینده) دوشونجه و فیکیر یاشاییر و بیز اورادا حرکت ائدیریک. دئمک، دیل نه بیر اولای، دوروم و حالت، نه ده وار اولماقدیر. "دیل" باشاریغین قوروملاشمیش (موسسه حالینا گلمیش) بیر سیستیمی دیر. دیلین قوروملاشمیش بیر باشاریق اولماسی کیمی اینسانین دا هر بیر آنلام و مفهومو ایفاده ائتمه گه و دیلده کی سیستیمده یئنی ایفاده لر تؤرتمه گه قابیلیتی وار. بونلارا باخمایاراق دیلین بیر سیستیم  کیمی بیز بیلمه دیکدن دانیشارکن حضورو  اولمادیغی اؤزونو بیر آنلام و مفهومو، سؤزجوکلرین ایستیفاده ائتمه لرینی و سسلری ایفاده ائده بیلدیگیمیزده گؤستریر. دئمک، اینسانین دیللری دوزتمک اوچون قابیلیتی وار. دیل ایله هر بیر سؤزجوک نئجه و هانکی معنا داشیر دئیه دوشونمه دن هر بیر آنلام و مفهوم ایفاده اولونار و اینسان سسلرین نئجه تؤرنمه سینی بیلمه دن دانیشار(19).

قایناق:

1                    Sigmund Freud, Traumdeutung, 1900, s. 622.

2                    Ferdinand de Saussure: Grundfragen der allgemeine Sprachwissenschaft. Berlin 1917, S. 155.

3                    Üstə dilbilgini ve dili sistim əsasında tərifləyən Ferdinand de Saussure görüşlərini nəzərə alaraq düşüncə və fikirdə sistim axtaranlara gülməkdən sonra daha nə demək olar deyə düşünməliyik.

4                    Lang, Hermann: „Freud – ein Strukturalist?“. In: Psyche 34. Jahrgang, 10/1980, S. 878-879.

5                    Ludwig Wittgenstein: Philosophische Bemerkungen, Wien 1995, § 66.

6                    Ludwig Wittgenstein: adı keçən əsər, § 430.

7                    Ludwig Wittgenstein, adı keçən əsər § 428 und 429.

8                    Ludwig Wittgenstein: „Tagebücher 1914-1916“. In: Schriften. Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1960, B. 1, S. 101.

9                    Ludwig Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 2001, S. 329.

10                Ludwig Wittgenstein; adı keçən əsər, S. 330.

11                Ludwig Wittgenstein: Philosophische Bemerkungen, Wien 1995, S. 5.

12                Zweiter Teil Philosophische Untersuchungen, Wien1953, S. 96.

13                Ludwig Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 2001, S. 334.

14                Ludwig Wittgenstein, adı keçən əsər, S. 335.

15                Ludwig Wittgenstein, adı keçən əsər, haman yerdə.

16                Ludwig Wittgenstein, adı keçən əsər, S. 431.

17                Brand, Gerd: Die grundlegenden Texte von Ludwig Wittgenstein. Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1975, S. 73-77, S. 66.

18                Ludwig Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 2001, S. 597.

19                Brand, Gerd, adı keçən əsər, S. 121.

20                Brand, Gerd: Die grundlegenden Texte von Ludwig Wittgenstein. Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1975, S. 73-77.

ایشیق سؤنمز 14.11.2005

دیل و ادبیات