مهران بهارلی بگین ایران ممالیکی محروسه سینده کی "تورک یوخسا آذربایجان ملتی" اوزره یاناشدیغی چلیشگه لی یاناشمالارینا باخیش
کئچمیش یازیلاردا ایشاره اولوندوغو کیمی ایران ممالیکی محروسه سینده گونئی تورکمنلر گؤز آردی ائدیلرسه، بو ممالیکی محروسه ده کی تورک ائتنوسو تورکولوژی اوجاقلاریندا "آذربایجان تورکلری" دئیه تانینمیش. ائتنولوژی اوجاقلاری دا تورکولوژلار طرفیندن یازیلمیش دیل و ادبیاتلار اساسیندا ایران ممالیکی محروسه سینده کی و تورکیه نین شرقینده کی "تورک" ائتنوسونو "آذربایجان تورکلری، آذربایجانلیلار" دئیه تانیمیشلار. بئله لیکله ده ایران ممالیکی محروسه سینده کی تورک انسانلاری اؤزلرینی شخص اولاراق قونشو خالقلار ایله ایلیشگی و رابیطه ده "تورک" قلمه آلماقلارینا باخمایاراق دونیاداکی سیاست آلانیندا دا بیر مستقیل سیاسی و اجتماعی ائتنیک توپلوم دئیه مستقیل بیر آد باشلیغی آلتیندا تقدیم ائتمه لیدیر[i]. بو باخیمدان مهران بهارلی بگین سورقو-جاواب بیچیمینده قلمه آلدیغی یئنی گؤروشلری دیققت چکیجی گؤرونر، اوخویوروق:
"س- همانطور که میدانید، امروزه یک جنبش گسترده اجتماعی و سیاسی در آزربايجان ظهور و بروز دارد که تحت عنوان حرکت ملی آزربايجان یا حرکت ملی – دمکراتیک آزربايجان صورتبندی می شود. نظر شما در باره اين صورت بندي چيست؟ آیا صفت "ملی" در عنوان حرکت تنها از تاکید بر شعارها و مطالبات ملی گرایانه و ناسیونالیستی ناشی میشود، یا به این دلیل است که این حرکت در گستره ملی و با پایگاه اجتماعی سراسری در میان ترکان حضور دارد؟
نخست آنكه من با صورتبندي "حركت ملي آزربايجان" موافق نيستم، زيرا دادن هويت اتنيك-ملي به نام آزربايجان را- مانند آنچه توسط روسيه استالينيست انجام داد، نادرست مي دانم. آزربايجان، هويتي جغرافيائي و در مورد جمهوري آزربايجان، هويتي شهروندي است و دادن بار اتنيك-ملي بدان نادرست است (در اينمورد در سوال مربوط به "آزربايجانچيليق" توضيح خواهم داد). من مايلم اين حركت را به اختصار "حركت ملي ترك" و به طور تفصيلي "حركت ملي دمكراتيك ترك –آزربايجان" بنامم"[ii].
کئچمیش یازیلاردا ایشاره اولوندوغو کیمی تاریخده تورک دیللرینی صینیفلاندیرارکن آذربایجان تورکچه سینه اویقون دانیشان تورک توپلولوقلارینی "آذربایجان" آدی ایله ایضاح ائتمگه چالیشماغی یوزئف ایستالینه نسبت وئرمک گئرچکلیک ایله اوست اوسته دوشمز[iii].
دئمک، آذربایجان تورکچه سینه اویقون دانیشان تورک توپلولوقلارینی "آدئربیدژانسکی، آذربایجانیش، آذربایجانی، آذربایجانلی" آدلاندیرما مسئله سی بیر چوخلاری او جومله دن مهران بهاری بگ فرض ائتدیگی کیمی یوزئف استالین و روسیه ایستعمارچیلیغی گؤروشونه اساسلانمیش بیر قاورام دئییل، بو آد بیلیم آچیسیندان یئترسیز ده اولسا، دیل اؤزللیگینه اساسلانمیش بیر دیلچیلیک مقوله سی ساییلار. سیاست دئییل، دیلچیلیک آچیسیندان ائتنیک آذربایجان تورپاقلاریندان اوزاقدا یاشایان تورکلر سونرادان او تورپاقلارا گئتمیش آذربایجانلیلار دئییل، یالنیز آذربایجاندا دانیشیلان تورکچه نین اؤزللیکلرینی داشییان یئرلی تورکلر ساییلار. بو یاناشما یالنیز ایران ممالیکی محروسه سینده کی، آذربایجان تورکچه سینده دانیشان تورک توپلولوقلاری اوچون دئییل، کئچمیشده هیند و ایران ممالیکی محروسه سی تورپاقلاریندا یاشایان"فارسلار، اوردولار، کوردلر، نوریستانلیلار، بنگلادیشلیلر، نئپاللیلار، سئری لانکالیلار و ..." اوچون ده کئچرلی ساییلار. 1836 اینجی ایل [iv]Christian Lassen آدی کئچن دیللره بیر آد سئچمک اوچون سغد دیلینده کی Ērān کلمه سیندن یولا چیخاراراق اونلاری "ایران دیللری، Iranische Sprachen, Iranian Languages, иранские Языки" دئیه قلمه آلمیش. دئمک، دیلچیلیک آچیسیندان آذربایجان دیلی دئییلدیکده جغرافی منسبویتدن آسیلی اولمایاراق دونیانین هر بیر دؤرت بوچاغیندا آذربایجان تورکچه سینه اویقون دانیشیلان آغیز و لهجه آذربایجان تورکچه سی نین قوللاری ساییلمالیدیر. بو دوروم و وضعیت اوسته گؤروندوگو کیمی"ایران دیللری" دئییمی و آدی اوچون ده کئچرلی ساییلار. دئمک، هر هانکی بیر دیل و مدنیت صاحابلاری نین دوشونورلری و سیاستچیلری زامانیندا اؤز دیل و مدنیتلرینه آرخالانیب اؤز کیملیکلرینی دونیا اجتماعیتینه اولدوغو کیمی تانیتماسالار، دونیاداکی بیلیم اوجاقلاری اؤزلرینه داها آرتیق زحمت وئرمگه رک بو دیل و مدنیتلر اؤزلری اوچون آنلاشیلار اولسون دئیه هر هانکی بیر تاریخی دئییمی او دیللر اوچون سئچه رک اونو زامان آخاریندا تانیتمالی اولارلار. مهران بهارلی "گونئی آذربایجان میللی حرکتی" آدینا داییر یازیر:
" واژه "ترك" در اين تعبير اشاره به هويت اتنيكي-ملي كه اين حركت ملي اختصاص به او دارد است. حركت ملي ترك، حركتي مربوط به ائتنوس-ملت ترك است. هنگامي كه از ملت ترك ساكن در ايران نيز سخن گفته مي شود، منظور صرفا كساني هستند كه خود را ترك مي نامند و زبان مادري و ملي تاريخيشان يكي از سه لهجه "آزربايجاني" (شامل قشقائي، ايناللو و .....)، "سنقري" و "خراساني" زبان تركي، و نه مثلا يكي از زبانهاي توركيك تركمني، ازبكي و قزاقي است. در ايران "ملت ترك" غير از "ملت تركمن" و يا "اقليت ملي قزاق" است، هر چند هر سه آنها مللي توركيك اند. حتي خلق "ترك" و خلق "خلج" كه در بخشهاي جنوب شرقي آزربايجان جنوبي ساكن است، دو گروه ملي "توركيك" خويشاوند، اما جداگانه اند"[v].
اوسته مهران بهارلی بگین "تورک" کلمه سی اوزره یوروم "تعبیر" مسئله سینه گلدیکده بیلیندگی کیمی سیاسی کلمه و دئییملر اولدوقجا دقیق اولمالی و آرا قاریشیقلیغا یول آچمامالیدیر. دئمک، بوگون دونیا دؤلتلری و دیلچیلیک آلانلاریندا "تورک" کلمه سی نی یالنیز تورکیه تورکلری اوچون قبول اولموش بیر آد دئیه قبول ائدرسک، بیر داها بو "تعبیر" ماهیتلی "تورک" کلمه سینی بیر سیاسی و اجتماعی دئییم کیمی هر هانکی باشقا بیر تورک خالقی اوچون قابارتماغا چالیشماق آرا قاریشیقلیغا یول آچماز می؟ گؤروندوگو کیمی مهران بهارلی بگ دیلده ده قبول ائتمزسه، بوگون دیلچیلیک آچیسیندان آذربایجان تورکچه سی نین لهجه لرینی "تورک" تعبیری ایله اورتایا آتمیش مقامدا یئر آلار. بئله لیکله ده ایستر میللی بیلینجی گلیشمکده اولان و ایسترسه ده فارس ایستعماری وورموشلار (فارسلیق حئیرانلاری) آراسیندا آنلاشمازلیغا یول آچاراق ایران ممالکی محروسه سینده کی تورک توپلولوقلارینی بیربیرلرینه یاخینلاتما دئییل، بو توپلولوقلار آراسیندا یاناشما باخیمیندان قارشی دورماغا یول آچمیش اولار. مهران بهارلی گئنه ده یازیر:
"س- اينروزها اصطلاح "ملت آزربايجان" در ادبيات سياسي بكار مي رود. ريشه اين اصطلاح چيست و چه ارتباطي با روند ملت شوندگي و سياستهاي استعماري دارد؟
بر خلاف كردان و ارمنيان و گرجيان و .... ساكن در ايران و منطقه كه بدرستي صرف "كرد"، "ارمني" و يا "گرجي" بودن را - فارغ از محل سكونت و لهجه و مذهب- محور و اساس تعريف هويت ملي-اتنيكي و عمل سياسي خود قرار داده اند؛ عده اي از نخبگان منسوب به تركان ساكن در شمال غرب ايران و يا تركان آزربايجاني وابسته به ايدئولوژي آزربايجانگرائي استالينيستي، به جاي محور قرار دادن هويت اتنيكي "ترك" و "ملت ترك" ساكن در ايران، در تعريف هويت ملي-اتنيكي و فعاليتهاي سياسي خود، منطقه و هويت جغرافيائي را محور قرار داده و در نتيجه به پديده اي غيرواقعي بنام "ملت آزربايجان" رسيده اند. اين وارونه بيني و اشتباه در تعريف هويت ملي-اتنيكي خود، ريشه در بحران هويت در ميان اينگونه روشنفكران ترك آزربايجاني و ايراني دارد. همچنين ناشي از متاثر شدن آنها بدرجات مختلف از قوم تراشي و فرافكنيهاي پان ايرانيستها (پان ايرانيسم خجالتي)، سياست ملت سازي استعماري روسيه - شوروي (آزربايجانگرائي استالينيستي) دولتهاي غربي و نگرشها و ترمينولوژي نادرست بسياري از مراكز تركيه و بويژه جمهوري آزربايجان به هويت ملي تركان ساكن در ايران است"[vi].
اوسته گؤروندوگو کیمی مهران بهارلی موختلیف آچیدان یاناشماقلا دوشونجه چلیشگه سی ایله اوز اوزه قالدیغی نی اورتایا قویموش اولار. او بیر یاندان ایران ممالیکی محروسه سینده تاریخی آذربایجان مملکتی دئیه قلمه آلینمیش تورپاقلاری "شمال غرب ایران" آدلاندیرار[vii]، بئله لیکله ده آذربایجان مملکتینه اساسلانمیش "آذربایجان ملتی" نی "گئرچکلیکدن اوزاق (غیر واقعی)" آدلاندیرار، بیر یاندان دا دونیاداکی مودئرن میللت اولما مسئله سینی روسیه ایستعمارچیلیغینا نسبت وئره رکن یانلیش دئییملرین تورکیه و آذربایجان جمهوریتلری طرفیندن گونئی آذربایجان میللی حرکتینه آشیلاندیغینی (متأثر شدن) ایددعا ائدر. مهران بهارلی بگ "آذربایجان ملتی" اوزره بعضی گؤروشلرین یانی سیرا ایددعالار اؤنه سوره رک ایسته دیگی سونوچ و نتیجه نی آلماغا جالیشمیش. یئری گلمیشکن اونلاری ایرده لمگه چالیشاق، اوخویوروق:
"س-ارزيابي شما از جنبه هاي سياسي كاربرد اصطلاح "ملت آزربايجان" چيست؟
.... دوما ملت آزربايجان، اگر به معني ملت-دولت باشد و بدون داشتن معني اتنيك، صرفا مي تواند در مورد مردم جمهوري آزربايجان و به معني همه شهروندان اين كشور فارغ از منسوبيت ملي آنها بكار رود. اما در ايران و آزربايجان جنوبي، به سبب وجود نداشتن دولت آزربايجان جنوبي، فعلا صحبت از پديده ملت-دولت و نتيجتا ملت آزربايجان بي معني است"[viii].
دیل و مدنیت اساسیندا دوشوندوکده آذربایجان تورکلری نین میللی آدلانلاریندان آسیلی اولمایاراق بو دیل و مدنیت صاحابلاری نین بیر میللی وارلیق اولدوقلارینی سورقو و قوشقو آلتینا آلماق هئچ ده خوش گؤرونمز. دیل بیلیمینده آذربایجانلی آنلاییشی بعضیلری قیسیتلاماغا چالیشدیقلاری وطنداشلیق دئییل، دیلچیلیک آچیسیندان بیر میللی کیملیک مقوله سینی ده اؤزونده باریندیرمیش بیر آنلاییش ساییلار. بو آنلاییش هر هانکی بیر آذربایجان فاناتیکی نین دئییل، دیل بیلیمی، اؤزللیکله تورکولوژی اوجاقلاری طرفیندن قبول اولموش و ائتنولوژی اوجاقلاریندا دا قبوللوق گؤرمکده اولان بیر گؤروش ساییلار. بو اساسدا ائتنیک و بیرلشیک آذربایجان تورپاقلاریندان[ix] قیراقدا و اوزاقدا هر هانکی آذربایجان دیلینه اویقون دانیشان تورک توپلومو آذربایجان ملتینه منسوب بیر میللی توپلوم ساییلار. "ملت" و "دؤلت" مقوله لری، ایکی بیربیرلریندن آیری قونو و موضوعلار اولدوقلاری اوچون بونلار اوزره بورادا دئیینمک یئرسیز گؤرونر. مهران بهارلی اوچونجو یوروموندا یازمیش:
"سوما بكار برندگان تعبير ملت آزربايجان، آنرا در معني اتنيكي و براي ناميدن ملت ترك ساكن در آزربايجان بكار مي برند. اينگونه كاربرد به لحاظ مفهومي نادرست و بسيار مساله دار است. زيرا خلط كردن مفاهيم جداگانه منسوبيت جغرافيائي و شهروندي با هويت اتنيك و ملي است. آزربايجاني نام مليت و يا گروه اتنيكي-ملي نيست، مجموعه افرادي است كه در منطقه اي به نام آزربايجان و يا كشور آزربايجان ساكنند و يا به اين دو منسوبند. اين افراد مي توانند داراي مليتهاي گوناگون مانند ترك، فارس، كرد، تالش، تات، ارمني، آسوري، يهودي و .... باشند، چنانچه هستند. در تاريخ نيز هرگز ملت و ائتنوسي به نام ملت آزربايجان وجود نداشته است. آنچه وجود داشته و دارد ترك و هويت ملي-اتنيكي ترك است. ترك، و نه آزربايجان، نام گروه اتنيكي-ملي ملت ما در ايران و آزربايجان است. سکونت تركها در آزربايجان، ایران، خاورمیانه و یا آسیا، ملیت آنها را از ترک به ملتهاي جعلی ملت آزربايجان، ملت ایران، ملت خاورمیانه و یا ملت آسیا تغییر نمی دهد. در ايران بخش اعظم آزربايجانيها ترك و بخش اعظم تركها آزربايجاني اند. اما در ايران نه همه آزربايجانيها ترك اند و نه همه تركها آزربايجاني. از اينرو "آزربايجاني" (آزه‌ربايجانلي) و "ترك" را نمي توان هم معني و مترادف شمرد ويا به جاي يكديگر بكار برد.
چهارما آزربايجاني را نمي توان هم به معني نام مشترك شهروندي-منسوبيت جغرافيائي و هم به معني نام اتنيك-ملي گروه خاصي بكار برد. در غير اين صورت مفاهيم غريبي مانند "آزربايجاني آزربايجاني" (يعني تركان ساكن در آزربايجان) و "آزربايجاني غير آزربايجاني" (يعني غيرتركهاي ساكن در آزربايجان، و يا ترك ساكن در خارج آزربايجان) بوجود مي آيند"[x].
اوسته ایشاره اولدوغو کیمی آذربایجانلی آنلاییشی یالنیز تورپاق منسوبیتی دئییل، میللی کیملیک یوکونو اؤزونه باریندیرمیش بیر دئییم اولموش. بو آنلاییشا اساسن ائتنیک آذربایجان تورپاقلاریندا شخص اؤزونو باشقا ائتنیک قوروپلاردان آییرد ائتمه سی اوچون "تورک"، آذربایجان تورپاقلاریندان اوزاقدا "آذربایجان تورکو" یوخسا "آذربایجانلی" قلمه آلماسی ائتنیک آذربایجان تورپاقلارینداکی هر هانکی بیر ائتنیک قوروپون ائتنیک منسوبیتی ایله ضدییت اولوشدورماز.
تورکلرین آذربایجان، ایران ممالیکی محروسه سی نین باشقا ایالت و ولایتلری، اورتادوغو (خاورمیانه) و اورتاآسیادا یاشامالاری هر هانکی بیر میللی حرکت ایله ایلگیلی دئییل، بو مسئله دیل و مدنیت باغلاری آچیسیندان تورک ائتنوسلاری آراسیندا اله آلینمالیدیر. گؤروندوگو کیمی کیلاسیک "تورک" کلمه سیندن آشیری یاپیشدیقدا نئجه بیر باشاریقسیز شخص کیمی نئهیلیستلیگه یووارلانمیش اولاریق. سانیرام مهران بهارلی بگ ده آذربایجان تورکلری اوچون بو دورومو آرزو ائتمز. مهران بهارلی بگ گئنه ده یازیر:
" پنجما در هويت ملي آزربايجاني، خبري از هويت ملي تركي نيست. كاربرد نام "آزربايجاني" به جاي نام ملي-اتنيك "ترك"ها و اختصاص دادن اين نام بدانها، به اندازه كاربرد نام "ايراني" به جاي نام ملي-اتنيك "فارس"ها و يا "عراقي" به جاي نام ملي-اتنيك "عرب"هاي عراق، و با هر توجيهي كاري مهمل است. تعبير "ملت آزربايجان" همانقدر معنيدار، مجاز، مقبول، انساني و قابل دفاع است كه تعبير "ملت ايران"[xi].
اوسته کی پاراقرافی نظره آلدیقدا مؤللیف سؤز گورشدیرر مقامدا یئر آلار. او بیر یاندان آذربایجان میللی منسوبیتی نی جغرافیا آچیسیندان ایضاح ائتمک ایسترکن، دیلچیلیک آچیسیندان "آذربایجان" آدی ایله دویونلنمیش "آذربایجان تورکچه سی"نی گؤزدن یاییندیرمیش اولار. باشقا یاندان گئرچک آنلام و معنادا فارس ایمپراتورلوغو (ایران ممالیکی محروسه سی) حاکیمیتلرینه تابع توتولموش اسیر میللتلری، "ایران ملتی" باشلیغی آلتیندا "فارس ملتی" سطحینه قالدیرمیش اولار. بئله لیکله ده ایستعمار و مستعمره قونوموندا (وضعیت، موقعیت جغرافایی) اولان ایکی موختلیف توپلومو قارشیلاشدیرارکن یانلیشلیغا یول وئرر (قیاس مع الفارق).
انسانلیق (انسانی) مقوله سی ایسه هر هانکی بیر میللی و شخصی کیملیک آدی ایله ایضاح ائدیلمیش و ائدیله جک دئییل، داورانیش مسئله سیدیر[xii]. دئمک، میللی حاکیمیت قورماق و میللتی اؤز گلجه گینه حاکیم ائتمک ایسترکن هر هانکی بیر ایدآلیست کیمی یالنیز کاغیذ اوزرینده اخلاق درسی دئیه دوشونجه و فیکیر یئریتمک یئترلی دئییل، دونیاداکی سیاست آخیشینی و دونیا اجتماعیتی نین ده گؤروش و نظرلرینی دیققته آلمالی ییق. مهران بهارلی بگ یازمیش:
"ششما تعبير ملت آزربايجان به معني اتنيكي، مترادف با تجزيه كردن گروه اتنيكي ترك پراكنده در قفقاز و برخي از نقاط خاورميانه (عراق) و پاره هاي خلق ترك ساكن در گوشه و كنار ايران و آنها را اقوام و ملتهاي جداگانه اي شمردن بوده و نامگذاري-تدبيري استعماري و به شدت دشمنانه است. زيرا تمام اين گروهها بويژه گروههاي ترك ساكن در ايران فارغ از استان محل سكونت، لهجه تركي و يا طائفه شان، همه بخشي از ائتنوس، خلق و ملت واحدي ميباشند و نام ملي و تاريخي اين ملت، اتنوس و خلق نيز تنها و تنها "ترك"، بدون هيچ صفت و پيشوند و پسوند جغرافيائي (از قبيل ترك ايران، ترك آزربايجان، ترك آزربايجان جنوبي) ميباشد"[xiii].
اوسته قالین بلیرلنمیش جمله نی نظره آلدیقدا بئله بیر بؤیوک جغرافی بؤلگده داغینیق تورک توپلولوقلاری اوچون "تورک" آدی باشلیغی آلتیندا میللی حاکیمیت قورماق وعده سی وئرمک بیر دولچا یوغورت ایله بؤیوک بیر دنیزی "آیران"ا چئویرمک آرزوسونو توپلوما آشیلاماغا بنزر. بیر گون بیریسی الینده بیر دولچا یوغورت ایله دنیز قیراغینا گئدرکن بیری ایله اوزله شر، سالام و احوالدان سونرا، بونلارین آراسیندا ایلگینج بیر دانیشیق اولار، ائیشیدیریک:
- خئییر اولا، هارا بئله؟
- بو دولچا یوغورت ایله قارشیداکی دنیزی آیرانلاماق ایستیرم.
- آی قارداش، او بؤیوکلوکده دنیز، بو آز یوغورت ایله آیران اولاجاق دئییل.
- دوز دئییرسن، اولماز، آنجاق اولارسا، اولار ها!!! تاریخی بیر ایش اولار!!
دئمک، ایران ممالیکی محروسه سینده کی فارس اسارتینه توتولموش تورک توپلومونون سیاسی میللی مجادیله سی داغینیق دورومدا اؤز باشلارینی قوروماغا چالیشان بیرئیلرین و فردلرین مسئله سی دئییل، ییغیناق و کومپاکت بیچیمده ایران ممالیکی محروسه سینده فارس اسارتینه توتولموش و تشکیلاتلانماق ایراده سینده اولان تورک توپلولوقلاری نین مسئله سیدیر. بو دا اورتا دوغو و هر هانکی بیر اوجقار ولایتلرده کی تورکلر ایله میللی آد اورتاقلیغی اساسیندا دئییل، گرک ده اولماسین. مهران بهارلی بگ یازیر:
"هفتما در اين مقطع كه مبارزه تركان ساكن در ايران، به عنوان يك ملت و گروه ملي-اتنيكي براي احقاق حقوق ملي خود در جريان بوده و شتاب گرفته است و نامه اخير آيت الله منتظري نيز نمونه اي از آغاز انعكاس مثبت و مقبوليت مبارزه خلق ترك در ميان نخبگان فارس مي باشد، مطرح كردن بحث آزربايجاني و خراساني و قشقائي و سنقري و فريدني و همداني و ساوه اي و ... و پررنگ كردن خصوصيات لهجه اي و محلي و قبيله اي و ... زيرگروههاي ملت ترك، رفتاري انحرافي است و در راستاي تجزيه و شقه شقه كردن ملت ترك ساكن در ايران بر اساس لهجه و جغرافيا و قبيله و ... است و فقط به نفع نيروهاي سركوب و سياست انكار و امحاء مي باشد. شايسته است فعالان سياسي ترك با دوري از سطحي نگري و يا حداقل با پيروي از قواعد منطق فرمال، از آلت دست شدن اينگونه سياستهاي ضدملي بپرهيزند"[xiv].
ایران ممالیکی محروسه سینده کی فارس اولمایان توپلوملار فارس ایستعمارچیلیغی ایله اوزلشدیکلری و فارس ایستعمارچیلیق سیستیمی فارس حاکیم داییره لری و اونون ایلیتی طرفیندن فارس اولمایان ائتنوسلارا یوکلندیگی اوچون فارس آیدین کسیمیندن پای اومماق خالقی اوسماقلاندیراراق کئچمیش یانلیش یوللارا سوروکلمیش اولار. آذربایجان میللی مسئله سی هر هانکی بیر شهر، کند و بؤلگه اساسیندا دئییل، ائتنیک و بیرلشیک آذربایجان تورپاقلاری و آذربایجان دیل و مدنیتی اساسیندا ایلری آپاریلیر و آپاریلمالیدیر. قاشقای و خوراسان تورکلری ده گونئی آذربایجان تورپاقلاریندان اوزاق اولدوقلارینا باخمایاراق دانیشدیقلاری آذربایجان تورکچه سینی اساس گؤتوره رک قاشقاییستان و ساییره آدلار باشلیغی آلتیندا میللی ساواشلاری نی اؤنه آپارارکن ائتنیک گونئی آذربایجانلا دایانیشما ایچریسینده اولمالیدیرلار. مهران بهارلی بگ اؤزونه سورقو- جاواب اولاراق یازیر:
"س-شما ادعا كرده ايد كه تعبير "ملت آزربايجان" در تناقض با حقوق بشر است. پايه اين ادعا چيست؟
... آزربايجاني ناميدن يك گروه ملي ساكن در آزربايجان (تركها) و اختصاص دادن آزربايجاني بودن به تركها، به معني نفي آزربايجاني بودن گروههاي ملي ديگر ساكن در آزربايجان و يا آزربايجاني غليظتر بودن تركها و آزربايجاني رقيقتر بودن غيرتركهاي آزربايجان است و اين رفتاري شونيستي است. آيا كسي نظر تاتهاي ساكن در آزربايجان كه به اندازه تركهاي ساكن در آن آزربايجاني اند را در باره تخصيص نام فراملي مشترك آزربايجاني به عنوان نام هويتي اتنيكي-ملي خاص براي تركهاي آزربايجان جويا شده است؟ و يا به چه دليل زبان تركي رايج در آزربايجان، زبان آزربايجاني است اما زبان تاتي رايج در آزربايجان زبان آزربايجاني نيست؟ وانگاه، در يك جامعه چندمليتي (مانند آزربايجان)، گروه غالب ملي (يعني تركها) را با نام مشترك فراملي اي كه به همه گروههاي ملي آن جامعه تعلق دارد (آزربايجاني) ناميدن، رفتاري نژادپرستانه است. .."[xv].
کئچمیش یازیلاردا دا ایشاره اولدوغو کیمی آذربایجان تورکچه سینده دانیشان تورک توپلولوقلارینا азербиджанский (آذربایجانلی) و بو توپلولوقلار طرفیندن دانیشیلان دیله Aserbaidschanisch(آذربایجانچا) آدی نین وئریلمه سی، ایستر هر هانکی بیر فاناتیک آذربایجان تورکو، یوخسا دا روس و فارس ایستعمارچیلیغی طرفیندن دئییل، آوروپادکی بیلیم اوجاقلاری طرفیندن وئریلمیش آد ساییلار. بو مسئله بیر چوخلاری خیال ائتدیکلری تورک دوشمنچیلیگی اساسیندا دئییل، دیل بیلیمی نین گلیشمه سی ایله تورک دیللری داها کئچمیشده کی کیمی چاغاتایجا و عثمانلیجا ادبیات دیلی اساسیندا دئییل، دانیشیلان دیللر اساسیندا آدلانیلمیشلار. ائله بو اساسدا تاتلار اوزون کئچمیشدن آذربایجان تورپاقلاریندا یاشامالارینا باخمایاراق دیللری تورک دیل قوروپونا عایید اولمادیغی اوچون دیلچیلیک آچیسیندان ایران دیل قوروپوندا یئر آلمیش ائتنیک آزینلیق ساییلارلار. بو مسئله آذربایجان تورپاقلاریندا یاشایان باشقا ائتنیک آزینلیقلار اوچون ده کئچرلی ساییلار. بو ائتنیک آزینلیقلارین ائتنیک منسوبیتلری نظره آلینار و اونلارا اؤز ائتنیک کیملیکلرینی بیر آزلیق اولاراق یاشاتماق حاققی وئریلرسه، هانکی شوونیستلیکدن سؤز گئده ر مسئله سینه مهران بهارلی جاواب وئرمه لیدیر. ترس دورومدا اوینورام، اوینامیرام دئمکله ایران ممالیکی محروسه سینده کی تورک توپلولوقلاری نین میللی مسئله لرینه حلل یولو تاپماق ایمکانسیز اولاراق کاغیذ جیزما- قارا ائتمکدن باشقا هئچ بیر توتارلی ایش گؤرمک اولماز. مهران باهارلی بگ گئنه ده یازیر:
"س-آزربايجان اتنيك كه شما در آثارتان بكار مي بريد آيا در تناقض با نداشتن هويت اتنيك مفهوم آزربايجان نيست؟
دادن هويت اتنيك به آزربايجان همان نگرشي است كه اصطلاحا به تركي "ايستالينيست آزه‌ربايجانچيليق" (آزربايجانگرائي استالنيست) ناميده مي شود و تعبير "ملت آزربايجان" تنها يك نتيجه منطقي آن و نوك اين كوه يخ است. ايدئولوژي "ايستالينيست آزه‌ربايجانچيليق" و يا آزربايجانگرائي استالينيست، نگرشي دمكراتيك نيست، ائتنوكراتيك است. رژيمي آنتي دمكراتيك است كه خواهان برقراري حاكميت اتنيك خود بر سرزميني چندمليتي است. از اين منظر، هويت ملي-اتنيكي آزربايجاني چيزي مانند هويت ملي-اتنيكي ايراني است كه در حال تحميل شدن بر همه ملتها و اقليتهاي ملي ساكن در آزربايجان است كه از هم اكنون باعث بروز نارضايتي در ميان گروههاي اتنيك غيرترك ساكن آزربايجان از قبيل كرد، فارس، تالش، تات و ... شده است. "آزربايجان ائنتيك" راهي براي اجتناب از اين ائتنوكراسي است"[xvi].
اوسته گؤروندوگو کیمی مهران بهارلی بگ، باشقالارینا آنتی دئموکرات دامغاسی وورماغا چالیشدیغینا باخمایاراق "ائتنیک (خالقا عایید)" یونانجا "ائتنوس (خالق)" کلمه سینی بلکه ده پوپولیست کمونیستلر کیمی خالقلار یئرینه قلمه آلاراق "ائتنیک آذربایجان (آذربایجان ائتنیک)" کلمه سینی بیر چوخلاری خیال ائتدیکلری آذربایجان تورکلری نین یئرینه دئییل، آذربایجانداکی میللتلر یئرینه ایشلتمیش اولار. ایران ممالیکی محروسه سینده کی تورک ائتنوسونون کئچمیشده اؤز کیملیگینه قئیدسیز قالدیغینی نظره آلاراق بیلگی سایار و اینتئرنئت چاغیندا مهران بهارلی بگین تورکلوک مقوله سینه بئله بیر نوستالوژیک بیچیمده یاناشماسی ایران ممالیکی محروسه سینده تورک توپلولوقلاری نین هانکی یارالارینا ملحم قویابیلر موضوعسو اؤزو ده هر بیر ساغلام دوشونجه لی انسانی دوشوندورمه لیدیر.
قایناقلار
[i] ایشیق سؤنمز، آذربایجان تورک ملتی یوخسا آذربایجان ملتی: http://isiqsonmaz.com/Seite%20300.htm
[ii] مهران بهاری، سؤزوموز،Saturday, July 21, 2012: http://sozumuz.blogspot.de/2012/07/blog-post_5312.html
[iii] T. Makarov, Tatarskaya grammatika kavkazskogo narečiya, Tiflis 1848, S. 38, və Hermann Vambery, Das Türkenvolk in seinen ethnologischen und ethnographischen Beziehungen, Dresden, 1885. Karl Foy, Azerbaidschanische Studien mit einer Charakteristik des Südtürkischen. MSOS (W), Bd. 6 (1903), S. 127-177. Helmut Ritter, Aserbaidschanische Texte zur nordpersischen Volkskunde. Der Islam, Bd. 11 (1921), S. 181.
[iv] 1800 اینجی ایل Christian Lassen نوروئژین بئرگئن شهرینده دوینایا گؤز آچمیش. حقوقچو آتاسی، نیکولای کیریستیان وئندیلبؤ لاسئن اؤلدوکدن سونرا آناسی، فئرئدئریککئ الیزابئت فریش ایله بیرلیکده 1819 اونجو ایل دانمارکین آلتونا شهرینه داشینمیش. آلمانیانین هایبدئلبئرگ و بون شهرلرینده اونیوئرسیته اؤیرنیمینی باشاچاتدیرمیش. Christian Lassen سانسکریت دیلینی August Wilhelm von Schlegel آدلی اوستاددان اؤیرنمیش. 1830 اینجی ایل Christian Lassen سانسکریت دیلینده آوروپادا بیرینجی پروفسورلوق درجه سی آلمیش، 1840 اینجی ایل اسکی هیند دیلی و ادبیاتی نین پروفسورو اولموش، 1841 اینجی ایل کوپئنهاک اونیوئرسیته سینده آدلیم (مشهور) بیر پروفئسور اولموش، 1876 اینجی ایل آلمانیانین بون شهرینده اؤلموش.
[v] مهران بهاری، سؤزوموز، باخ اورادا.
[vi] مهران بهاری، سؤزوموز، باخ اورادا.
[vii] آنادولونون شرقیندن یولا چیخاراق ایران ممالیکی محروسه سی نی قاراقویونلولاردان تحویل آلان آق قویونلو باشچیلاریندان اوزون حسن آق قویونلویا یازیلمیش مکتوبلارین بیرینده اوخویوروق: "...ملاقات بر وجه احسن روان باد اعلام میدارد که بفیض فضل ملک متعال تعالی شانه مهمات اهتمامی بر حسب مرام اولیاء دولت مسیر است و بعنایت الله سبحانه و تعالی بهیچ وجه از وجوه در اینجا نگرانی نماند و مملکت آذربیجان و عراق عرب و عجم و فارس و کرمان تا هرموز و سیستان و خراسان مسخر گشت اکنون بمبارکی و طالع سعد عنان عزیمت بدان دیار معطوف فرمودیم و قرامان خانه مقام اینجانب است و جدائی نیست انشالله تعالی (Qaynaq: Mehmet Şefik Keçik, Briefe und Urkunden aus der Kanzlei Uzun Ḥasan, Freiburg, 1976, Urkunde 21, S. 250.)
[viii] مهران بهاری، سؤزوموز، باخ اورادا.
[ix] گونئی آذربایجان توپراقلاری، قاراکیلیسا و موغانشهر (پارساباد) ایکی قوشا و بیر-بیرلرینی کسمز (موازی) خطلرین باشلانیشی دئیه گؤز اؤنونه آلارساق، بو ایکی خططین ائشیگینده، آنجاق بو خطلره یاپیشیق تورکلر یاشایان توپراقلار دا ایران ممالیکی محروسه سی نین قلبینه دوغرو (مرکزی استان) بیتیشیک تورک ائتنوسو یاشایان توپراقلار اولدوقلاری اوچون، بوتون بو توپراقلارداکی بیتیشیک شهر و کندلری، گونئی آذربایجان توپراقلاری دئیه حئساب ائتمه لی ییک.
[x] مهران بهاری، سؤزوموز، باخ اورادا.
[xi] مهران بهاری، سؤزوموز، باخ اورادا.
[xii] آذربایجان تورکلری نین میللی و شخص کیملیک آدلاری اوزره باخ: ایشیق سؤنمز: آذری یوخسا آذربایجان تورکو، آذربایجان ملتی و ائتنیک گونئی آذربایجان توپراقلاری: http://isiqsonmaz.com/Seite%20299.htm
[xiii] مهران بهاری، سؤزوموز، باخ اورادا.
[xiv] مهران بهاری، سؤزوموز، باخ اورادا.
[xv] مهران بهاری، سؤزوموز، باخ اورادا.